نبرد اقتصادى

يكى از بهترين راه‏ها براى استعمار يك كشور، به دست گرفتن نبض‏جريان‏هاى اقتصادى آن كشور است; زيرا انسان گرسنه هميشه دنبال‏تكه‏نانى به راه مى‏افتد و گاه خدا را نيز فراموش مى‏كند و همچون عابدى‏كه شيخ بهائى آورده است‏براى يافتن لقمه نانى به در خانه كفار مى‏رود. ⁽¹⁾ دشمنان اسلام و ايران هم با آگاهى از اين مساله مهم از سوء مديريت وناتوانى شاهان و ديگر دولتمردان ايران استفاده كرده و سعى كردندحلقه‏هاى بندگى بر گردن مسلمانان ايران را هر چه محكم‏تر كنند و باواردات توليدات خودشان در ايران اولا منابع مالى ايران را غارت و ثانياايران را هرچه بيشتر به خود وابسته كنند.

فقهاى اسلام كه به حق، حافظان دين و دنياى مردم‏اند براى مقابله بااين تهاجم اقتصادى دو راه را در پيش گرفتند:

كه در اين جا تنها به يكى از شركت‏هاى تعاونى كه با پشتيبانى علما ومراجع تشكيل شد وتوانست در آن زمان در برابر هجوم سرمايه‏هاى‏خارجى مقاومت كند، به نام «شركت اسلاميه‏»، اشاره مى‏كنيم. ⁽²⁾ .

شركت اسلاميه در سال 1316قمرى به وجود آمد كه هشت تن ازمراجع تقليد و علماى بزرگ به نام‏هاى: آية‏الله آخوند خراسانى، آية‏الله‏سيداسماعيل بن سيدصدرالدين عاملى، آية‏الله حاج ميرزا حسين، آية‏الله‏حاج ميرزا خليل، آية‏الله سيدمحمد كاظم يزدى، آية‏الله محمد غروى‏شربيانى، آية‏الله محمدحسين ممقانى و آية‏الله شيخ‏الشريعه اصفهانى،پشتيبانى خود را از ايجاد اين شركت اعلام كردند. آنان بر كتابى به نام‏«لباس‏التقوى‏» كه در حمايت از اين شركت نوشته شده بود تقريظ نوشته وكمك به شركت اسلاميه را با مبارزه با نيروى كفر يك سان دانستند. ⁽³⁾ وحتى در اعلاميه‏اى كه در كاشان منتشر شد، نويسنده به صراحت علما را ازبنيان گذاران شركت‏خواند و هدف شركت را شكستن بازار اجناس‏خارجى عنوان كرد.

اقدام دوم علما براى مبارزه با تهاجم اقتصادى دشمن از نوع مبارزه‏منفى بود كه مى‏توانست‏به نوبه خود ضربه جبران‏ناپذيرى بر اقتصادكشورهاى استعمارگر وارد آورد. در اين مرحله، علما از مردم خواستند كه‏حتى‏الامكان از خريد و فروش و استفاده از كالاهاى استعمارگران‏بپرهيزند. از اين اقدام ممكن بود عده‏اى از بازرگانان ايرانى مقدار كمى‏متضرر شوند، ولى منافع فراوانى براى كشور داشت كه از جمله مى‏توان به‏موارد ذيل اشاره كرد:

الف ) رشد و شكوفايى اقتصاد داخلى.

ب ) كم شدن وابستگى ايران به كشورهاى استعمارگر.

ج ) معطل ماندن سرمايه‏هاى خارجى.

و مهم‏تر اين كه اين عمل خود اقدامى سياسى براى محكوم كردن‏دشمنان بود. در تلگرافى كه روحانيان خراسان به پيروى از علماى نجف‏در مورد تحريم كالاهاى بيگانگان صادر كرده‏اند مى‏خوانيم:

بسم‏الله‏الرحمن‏الرحيم.

«چون اجحافات و تجاوزات دولت روس كه چون شعله آتشى به‏خرمن اسلام افتاده، از حد گذشته است و به واسطه سوق قشون خود به‏نقاط شمالى و شرقى و غربى ايران امنيت اين مملكت را منهدم و افكارعمومى را به نمايشات خارج از قانون خود اشغال نموده ...علماى‏عظام و حجج اسلاميه نجف اشرف كه از اركان عاليه روحانيت ما به‏شمارند در جلو حركات دول همجوار متعدى، به خصوص دولت‏روس، اظهار نفرت نموده و به ترك امتعه اين دولت، دستخطهاى‏متواتره صادر فرموده‏اند. ما هيات حاضره نيز نظر به تجاوزات دولت‏مزبور، عموما و احكام حجج اسلاميه، خصوصا از امروز به ترك امتعه‏روس ميان بسته و با تمام نفرت خودمان اجناس اين دولت جابر را به‏نظر بى‏قابليتى ديده و كليه مال‏التجاره، از قند و چاى روس و سايراقمشه و اشيا را بر خود حرام دانسته و هر كس از ايرانيان كه جنس‏روسى استعمال كند، او را از كسوت روحانيت عارى شناخته و با اوآمد و رفت را موقوف خواهيم كرد. ⁽⁴⁾ .

به تاريخ 29 ذى حجة‏الحرام 1328».

به دنبال اين اقدام خداپسندانه اهالى خراسان، علماى نجف ضمن‏تشكر از مردم مشهد از ديگر ايرانيان نيز خواستند در اين حركت ملى واسلامى با اهالى خراسان هم‏آوا شوند و به وظيفه خود عمل كنند. ⁽⁵⁾ مردم‏مسلمان وقتى فهميدند علما استفاده از اجناس روسى و انگليسى را تحريم‏كرده‏اند ضمن استقبال از اين حركت، همراهى خود را با علما اعلام كردندو بسيارى از علما در ديگر شهرهاى ايران با ارسال احكام متعدد در اين‏جهاد مقدس شركت جستند ⁽⁶⁾ ، مغازه داران از فروش اجناس خود به‏مزدوران استعمار خوددارى كردند و به افرادى كه خدمت ارتش انگلستان‏بودند بى‏احترامى كردند، مردمى كه در بانك‏هايى كه به دست انگليسى‏هااداره مى‏شد سپرده‏گذارى كرده بودند، به يك باره به بانك‏ها هجوم‏آورده و درخواست تمامى پس‏انداز خود را كردند به گونه‏اى كه تمام آن‏بانك‏ها خالى شد.

متعاقب اين اوضاع در زمانى كه مى‏رفت مبارزه منفى علما شكوفه‏دهد، سفارت انگليس با يك نامه فدايت‏شوم وثوق‏الدوله را فريفت و به‏او دستور داد احكام و فتاواى علما را تكذيب كند و از علما بخواهدفتاواى خود را پس بگيرند. ⁽⁷⁾ .

وثوق‏الدوله هم طى تلگرافى به علما كه در كاظمين جمع شده بودندپس از تمجيد از كارگزاران دولت و اقدامات انجام شده نوشت:

«امرى كه عايق حصول مقاصد مطلوبه مى‏توان شد امر به تحريم امتعه‏انگليس در صفحات جنوب است... اگرچه بر ذوات مقدسه مخفى‏نيست كه مخاصمه اقتصادى يك مملكت ضعيف فقير با يك دولت‏قوى با پيش‏آمدهاى سياسى امروزه چقدر محذورات را حاصل‏مى‏نمايد، ولى از بابت تذكره و تذكر عرض و تمنا مى‏شود كه توجه‏سريعى در رفع حكم تحرير فرمود...».

البته اين اولين‏بار نبود كه جناب جلالت مآب وزير محترم امورخارجه، همچون شيطان ⁽⁸⁾ ملت و علماى ايران را از فقر مى‏ترساند، بلكه‏در درخواستى كه براى رفع تحريم كالاهاى روسيه كرده است، مى‏نويسد:

«اولا امرى كه قابل توجه در اين كار است‏سنجيدن جريان اقتصادى...ايران و روس نسبت‏به يكديگر است... كه بالفعل اخراجيه ايران بيشتراز ادخاليه روس است... پس اگر دولت روس همين معامله را با ايران‏بدارد... نكث فاحش به عمل عايدات مملكتى... وارد مى‏آيد. ثانيا،...طبقات مختلفه (ايرانيان) از تجار محترم الى دستفروش و حمال ازاين ادخال و اخراج نان مى‏برند...».

چنان كه مشاهده مى‏شود مهم‏ترين ترس وزير امور خارجه از فقراست، گويى ارزش استقلال اقتصادى، فرهنگى و سياسى ايران ازضررهايى كه شايد متوجه چندنفر تاجر و دستفروش شود كم‏تر بود. ⁽⁹⁾ .

پى‏نوشتها:

1) گربه و موش، ص‏239.

2) از ديگر شركت‏هايى كه جهت ايستادگى در برابر هجوم سرمايه‏هاى خارجى در ايران به‏وجود آمدند مى‏توان به شركت عمومى (1300ق.)، شركت اتحاديه (1305ق.)، شركت‏منصوريه و فارس اشاره كرد.

3) تشيع و مشروطيت، ص‏131.

4) اسنادى درباره هجوم انگليس و روس به ايران، ص‏136.

5) در بيانيه علماى نجف در اين مورد آمده است:

«عموم علما و مجتهدين عظام و تجار گرام و ساير طبقات ملت را به سلام وافر مصدع.به واسطه تعديات و اجحافات دولت روس عموم اهالى خراسان احساسات‏اسلام‏پرستانه نموده اظهار پيشقدمى در ترك استعمال امتعه روس كرده‏اند. مستدعى‏چنان است عموم ملت در اظهار احساسات اسلام‏پرستانه... ترك استعمال امتعه روس‏بنمايند». همان، ص‏153.

6) چنان كه آية‏الله ميرزا ابراهيم محلاتى يكى از مراجع تقليد شيراز در جواب سؤالى كه‏در اين مورد از او شد، نوشت:

«چون دولتين انگليس و روس از طريق تجارت بر ممالك اسلامى نفوذ يافته و به اين‏طريق مسلمين را به خود محتاج ساخته‏اند پس طريق دفاع آن‏ها از ممالك مقدسه‏اسلاميه... منحصر است‏به ترك اين تجارت. لهذا از امروز تا زمانى كه تكليف شرعى‏برخلاف آن مقتضى شود، خريد از تجارتخانه‏هاى اين دو دولت چه در داخل ايران وچه در خارج... اعظم محرمات شرعيه و به باد دادن اسلام ...و مخاصمه با امام‏زمان(عج) مى‏باشد و كسى كه مخالفت اين احكام نمايد... به اشد و اشنع و انحاى تعزيرشرعى خواهد شد «و لعذاب‏الاخرة اخزى‏». همان، ص‏290.

7) متن نامه چنين است:

«فدايت‏شوم! قنسول انگليس مقيم شيراز الان تلگراف مى‏كند كه كسبه آن جا به سواران‏هندى (در خدمت نيروهاى انگليس) ابدا آذوقه نمى‏فروشند و الواط شهر به آن‏ها وايرانيان كه در خدمت انگليس هستند بى‏احترامى مى‏كنند، روزى پانزده‏هزار تومان نوطبه بانك شاهنشاهى (كه امتياز آن در دست انگلستان بود) برده و مطالبه وجه مى‏نمايند.خوب است‏به كارگزاران فارس تلگراف فورى شود و رفتار علماى آن جا را تكذيب كنندو به عموم مردم حكم شود كه ترك معامله با سوارها نكنند و...». همان، ص‏291.

8) الشيطان يعدكم‏الفقر و يامركم بالفحشاء. بقره(2) آيه 268.

9) اسنادى درباره هجوم انگليس و روس به ايران، ص‏158 و 159.