گلشن ابرار جلد ۲

جمعى از پژوهشگران حوزه علميه قم

- ۱ -

ميرزا جواد آقاملكى
متوفاى 1304 ش .
مردى از ملكوت
احمد لقمانى
روزهاى زندگانى انسان ، ايام هجرت او از ((عالم قدس )) است تا در كلاس تربيت و خودسازى شركت كند و در مدرسه آفرينش حضور يابد و پس از چندى به ابديت رجعت كرده ، در ديار قرب قرار گيرد.
از طلوع خورشيد حيات تاكنون چهره هايى تابناك ، اين كلاس را با بهترين امتياز پشت سر گذاشته و با دستيابى به قله قدس و معرفت ، ((مقام آدميت )) را كسب كرده اند.
عارف فرزانه و عالم وارسته ، ((حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى )) از جمله انسانهاى هوشمندى بود كه سرمايه عمر خويش را با خداى خود سودا نمود و بر لحظه لحظه آن ديده بصيرت آميز و ژرف نگر گشود. مدتى به ((تحصيل )) پرداخت و زمانى ((تدريس )) را پيشه خود ساخت و عمرى را به ((تهذيب )) خود و ديگران گذراند. و سرانجام با نفس ‍ مسيحايى خويش ((روح الله )) پروريد و ((چلچراغ هدايت و رستگارى )) در شبستان حوزه آويخت .
اينك نسيم لطف الهى ، فرصتى بهارگونه برايمان پديد آورده است ، با هم گذرى شتابان و سيرى سريع بر زندگانى آن فرهيخته والا گوهر مى نماييم تا از آبشار معرفت وى ، زلال انديشه و جرعه هاى ناب از آن خود سازيم .
ميلاد ميرزا
خورشيد قرن سيزدهم هجرى رو به افول بود كه تبريز لبريز از شادى و سرور شد. ((لطف )) الهى پسرى زيبا به خاندان ((حاج ميرزا شفيع )) داد كه ((جواد))ش نام نهادند. گلخنده هاى شادى و شور بر چهره اهل خانه نشسته بود و همگان بوسه سپاس به درگاه الهى مى زدند. پدر طفل به پاس ‍ اين نعمت ، چندين روز مردم شهر را از ((سفره نعمت )) خود بهره مند ساخت .
((جواد)) در دامان مادرى مهربان و پدرى صالح مراحل رشد و ترقى را پيمود و سالهاى كودكى هر يك ، دفترى نوبر ديدگان وى مى گشود.
شيرين جرعه هاى معرفت
پاى همت به مدرسه نهاد و با كمال ادب و فروتنى زانوى تعلم در مقابل استاد بر زمين زد. صرف ، نحو، منطق ، معانى بيان و دروس مقدماتى ديگر را در تبريز فراگرفت و پس از مدتى ((سطح )) را به پايان رساند. روشنى باران نور در سرزمين وجودش وى را راهى ديار يار ساخت و به سوى نجف اشرف هدايت نمود.
بسان عبدى ذليل و مريدى فقير، پاى ارادت بر صحن ولاى خود نهاد و با قدمهاى همراه با محبت خويش به سوى ((ضريح ولايت )) شتافت و از آن حضرت استمداد ((تحصيل و تهذيب )) نمود.
چندى از ورود او به نجف اشرف نگذشته بود كه عشق ولايت كارى كارستان كرد و شعله هايى هدايت يكى پس از ديگرى رخ نشان داد. دست تقدير پاى او را به درس محدث محقق ، ميرزا حسين نورى كشاند و انديشه با شكوه وى را از انبوه دانش و بينش ، فقيه وارسته آية الله حاج آقا رضا همدانى بارورتر ساخت . ثمرآفرين خوشه هاى فكر و انديشه ميرزا جواد آقا با حضور در درس آخوند ملامحمدكاظم خراسانى چشمگيرتر شد و تابناكى چهره وجود او با آشنايى با آخوند ملا حسينقلى همدانى افزون گرديد؛ هم او كه بسان اكسيرى ، ميرزا جوادآقا از ملك به ملكوت رسانيد، كسى كه نسيم نگاهش غبار رذايل را از صفحه جان انسانها مى شست و تاءثيرى ژرف در كلامش ديده مى شد.
چلچراغ بيدارى
سالهاى هجرت و روزهاى تشرف در نجف با انبوه بركات همراه بود و تلاش ‍ بسيار در راه تحصيل و تهذيب رهاوردهاى مباركى در پى داشت . تا اينكه ميرزا جواد آقا در سال 1321 قمرى / 1270 ش . آهنگ رجعت به ايران كرد و به زادگاهش تبريز وارد شد.⁽¹⁾
جاذبه معنوى او روشن ضميران پاك را بسان پروانه هايى عاشق گرداگردش ‍ به پرواز درآورد و از محضر پرفيض وى آنان را سيراب ساخت .
دانش پژوهان از بارش دانش وى بهره مى بردند و مردم نيز با قلبى مطمئن و روحى پرشور اطراف او حلقه مى زدند. در اين سالها بود كه واقعه مشروطه پديد آمد و ارتش روسيه بخشى از آذربايجان را اشغال كرد، مردم بى پناه آن خطه به خاك و خون كشيده شدند و شهر تبريز محاصره گرديد. راهى غير از ترك ديار باقى نماند. از اين رو حاج ميرزاجوادآقا به دور از چشم متجاوزان رو به سوى تهران گذارد و از آنجا به زيارت حضرت عبدالعظيم عليه السلام شتافت . سپس به قم مهاجرت كرد و اين شهر را وطن دوم خويش قرار داد.⁽²⁾
ارمغان ارزشمند دوران تحصيل و تدريس حاج ميرزا جواد آقا، ژرف نگرى و انديشمندى بسيار نسبت به اوضاع جهان بود. وى صاحب سيرتى سياسى شده بود و هماره حوادث را با ديده بصيرت و بينش مى نگريست . حكومت زمان خود را مردود مى دانست و صاحب منصبان را افرادى ناپاك و غاصب مى شمرد. هيچ گاه روى خوش به آنان نشان نمى داد و با زبان دعا، ناخرسندى خويش را نسبت به اوضاع ابراز مى نمود.
افرادى كه براى مشورت به حضورش مى شتافتند از قبول كارهاى دولتى منصرف مى ساخت و سردمداران حكومت را همچون ستمگران بى اميه و بنى عباس قلمداد مى كرد.⁽³⁾
تدريس و تهذيب در قم
سال 1329 ق . قم پذيراى وجود حاج ميرزا جواد آقا شد. در آن ايام اين شهر از حداقل امكانات محروم بود، جمعيتى اندك داشت و هنوز حوزه علميه مقدس و پر بركتشان تاءسيس نشده بود.
اين عارف فرزانه اندكى پس از ورود، به درخواست برخى از افراد پارسا، جلسات درس و محافل اخلاق بپا كرد.
درس ((فقه )) كه متن آن مفاتيح فيض كاشانى بود و در پى آن درس ‍ ((اخلاق و عرفان )) براى عموم مردم كه در مدرسه فيضيه تشكيل مى شد. درس ديگرى براى بعضى از خواص در منزل حاج ميرزا بر قرار مى شد كه اخلاق و عرفان موضوع آن بود. علاوه بر اين ، نماز جماعت در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام نيز از سوى ايشان اقامه مى گرديد؛ كه امام خمينى و آية الله بهاءالدينى از جمله افرادى بودند كه در نماز حاج ميرزا جواد آقا شركت مى كردند.
تابناكى سالهاى حضور اين شخصيت علمى عرفانى ، زمينه ساز هجرت بسيارى از علما و بزرگان به سوى اين خطه گرديد. در آن ايام عوام و خواص ‍ از سرو سبز وجود ايشان بهره هاى وافر مى بردند و و منزل وى دارالشفاى روان مردم زجر ديده و مصيبت زده بود. لطافت سخنان اين فرزانه سخت كوش در مناسبتهاى مختلف ، امواج مردم را لبريز از شادى و نشاط در ايام عيد و سرور معصومين عليهم السلام مى نمود و جرعه هاى معرفت بسيارى در ايام رحلت و عزا در كام وجود آنان سرازير مى كرد.
گويا تقدير چنين بود كه پاكى و قداست در حوزه علميه قم به دست چنين وارسته اى پاك ، پى ريزى شود تا دهه اى بعد، پاى همت و تلاش به وسيله حاج شيخ عبدالكريم حائرى به ميان گذارده شده و حوزه علميه قم ، قامت سبز خود را برافرازد.
آنان كه با حالات ملكوتى و عبادى اين فرزانه عارف آشنا بودند ايشان را از بكائون ⁽⁴⁾ مى شمردند. عبدى صالح كه سه ماه رجب ، شعبان و رمضان را پى در پى روزه مى گرفت و در قنوت نمازهاى نافله اين بيت حافظ را مكرر مى خواند:

ما راز جام باده گلگون خراب كن

زان پيشتر كه عالم فانى شود خراب (5)

شاگردان درس اخلاق
حوزه درسى حاج ميرزا جواد آقا، سرچشمه نورى بود كه حسينيه دلهاى شيفتگان را، روشن و آفتابى مى نمود. پلكان ملكوت براى ره پويان وارستگى محسوب مى شد. تاءثير كلام ژرف آن استاد خود ساخته ، بذر صلاح و اصلاح در گستره دلها مى افشاند؛ به طورى كه هر يك از شاگردان ، خود پرچمدار صلاح و سداد شدند و جمع بسيارى را به سر منزل مقصود رهنمون ساختند.
برخى از شاگردان مرحوم ملكى (ره ) عبارتنداز:
1.امام خمينى - قدس سره الشريف -
نفس مسيحايى حاج ميرزا جواد آقا، صميم جان خمينى عزيز را چنان تاءثير بخشيد كه ((روح الله )) گرديد و بيرق انقلابى سترگ را به دست خويش ‍ گرفت . از اين رو امام راحل (ره ) در كتاب ((معراج السالكين ))، چون سخن از عرفان مى شود، استاد خود را ((شيخ جليل القدر)) لقب داده و ((عارف بالله )) مى خواند و علاقه مندان به تهذيب و وارستگى را به مطالعه كتابهاى ايشان راهنمايى مى نمايد.⁽⁶⁾
و در كتاب ((چهل حديث ))، بيدار دلان را به ((رسالة لقاء الله )) آن بزرگوار رهنمون مى شود.⁽⁷⁾
آن فرزانه كبير، در جاى ديگر كه از قم و قبرستان شيخان سخن به ميان مى آيد خطاب به استاد شهيد مطهرى مى فرمايد:
((در قبرستان قم يك مرد خوابيده است و او حاج ميرزا جواد آقاى تبريزى است .))⁽⁸⁾
2.حاج آقا حسين فاطمى قمى
دانشمندى الهى و پر مهر كه ساليان بسيار خوشه چين گستره دانش استاد خود بود و تدريس اخلاق و تربيت نفوس بسيارى را به عهده داشت .⁽⁹⁾
3. آخوند ملا على همدانى
عالم ربانى و فرزانه اى شايسته كه از همدان به قم هجرت كرد و طوباى وجود خود را با انبوه معارف الهى از حاج ميرزا جواد آقا بركت بخشيد و تاءثيرى جاودان در روح خود ايجاد كرد.⁽¹⁰⁾
4. حاج شيخ عباس تهرانى
5. سيد محمود مدرسى
6. حجة الاسلام سيد محمود يزدى
7. محمود مجتهدى
8. شيخ اسماعيل بن حسين ((تائب ))
9. حاج ميرزا عبدالله شالچى
گنجينه هاى نور
((عالم )) بسان نخلى بلند از بركات است كه بايد چشم انتظار بر ((قامت سخاوت او داشت تا عنايت كند و دامن نياز انسان را پر از ((گوهر معرفت )) نمايد. با سيره سبز خود و روح بارانى خويش همواره نزول لطف و محبت داشته باشد و گاهى با بيان مبين خويش و زمانى با قلم تابناك خود، صفحه دلها را نورافشان نمايد.
در اين مقال ، چشم اطاعت بر هم مى گذاريم ، با گوش جان سخن امام راحل ؛ خمينى عزيز را پذيرا مى شويم كه فرمود: ((... از علماى معاصر كتب شيخ جليل القدر، عارف بالله حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى را مطالعه كن )). و با هم كتب ايشان را مرور مى نماييم :
1. ((اسرارالصلاة ))؛ كتابى كه حاوى هزار نكته از اسرار نماز است و بسان استاد اخلاق براى انسانهاى آماده خودسازى محسوب مى شود. برخى از اسرار طهارت و عبرت و تفكر را گوشزد مى كند و به معانى وسوسه و الهام مى پردازد. با بحث از گناهان كبيره اشاره اى به توبه نموده و حضور قلب و حالات ملكوتى آدمى را توضيح مى دهد.
2. ((المراقبات )) يا ((اعمال السنه ))؛ در اين اثر پربها، مقدمه اى كوتاه پيرامون دعا و راز و نياز به چشم مى خورد و سپس با قلمى زيبا و گويا، اعمال ماههاى مختلف ، آثار و بركات روحى و معنوى آنها توضيح داده شده است .
3. ((رساله لقاء الله ))؛ كتابى لبريز از نورانيت و معنويت كه ره پويان راه تهذيب و وارستگى را به قله قداست و طهارت روح مى رساند. معناى ((لقاء الله )) و آيات مربوط به آن را توضيح داده ، از اسم اعظم گفتگو مى كند و سپس راه موفقيت الهى را براى سالكين بيان مى نمايد.
4. كتابى در فقه
5. رساله اى در حج
6. حاشيه فارسى بر ((غاية القصوى ))
بوى گل را از كه جوييم ، از گلاب
اينك كه فرصت حضور در محضر عارف فرزانه ، حاج ميرزا جواد آقا ملكى برايمان ميسر نيست ، سيره آسمانى و راه و روش زندگانى و عبادات آن والا مقام را از زبان شاگردانش جويا مى شويم :
آية الله حاج سيد حسين فاطمى :
((او خودش دستورالعمل اخلاقى بود. شب كه مى شد در صحن خانه ديوانه وار قدم مى زد و مترنم بود كه :

گر بشكافند سراپاى من

جز تو نيابند در اعضاى من

آخرين حرفش در بيماريش اين بود كه گفت ((الله اكبر)) و جان تسليم كرد.))⁽¹¹⁾
محقق ارجمند شيخ محمد رازى :
ايشان ماههاى رجب و شعبان را روزه بودند و در مدرسه فيضيه درس ‍ اخلاق عمومى مى گفتند. اكنون كه سى سال از رحلت آن عالم ربانى مى گذرد، در و ديوار مدرس و فضاى مدرسه ، صداى حزين و گريان ناله هاى شوق و سوزان او را به گوش هوش مى رساند كه مى گويد:
ععع اللهم ارزقنا التجافى عن دارالغرور و الانابه الى دارالخلود و الاستعداد للموت قبل الفوت . عععع
ارتباط وى با حضرت بقية الله ارواحنا الفداء بسيار و ملازمتش به تقوا و ورع فراوان بود. مراقبتى بسيار به نوافل و حضور و توجه دايمى فراوان داشت و لحظه اى از ياد خداوند بيرون نمى رفت .⁽¹²⁾
مرحوم حاج ميررزا عبدالله شالچى :
((مرحوم استادم ، آية الله ملكى ، اجتهاد فكرى و درونى داشت . در برداشتهاى درونى قوى بود. ايشان دستورهايى در خوردن ، خوابيدن و اعمال و رفتار ارائه مى دادند كه بسيار مؤ ثر بود و شخصى را پاك و پيراسته كرده ، و به سوى الله رهنمون مى نمود.
... الان نيز مرقد ايشان - در قبرستان شيخان قم - محل حوايج است . من هر وقت حاجتى داشته باشم بر سر قبر ايشان مى روم .))
دستورالعمل هاى حاج ميرزا جواد آقا
((دستورالعمل )) شيوه هاى تهذيب نفس و اصلاح اخلاق است كه استادان اخلاق براى پيرايش روح و كمال انسانها بدانها ارائه مى كنند.
مرحوم آية الله ملكى در طول حيات خويش دستورالعملهاى بسيارى از خود باقى گذارده كه هر يك گنجينه اى از گوهرهاى عبوديت و بندگى است . با هم نگاهى به برخى از اين سخنان مى نماييم ،
... ((شناخت نفس )) راه مطلوب براى خودسازى است . براى اين امر مهم بايد به عالم عقلى رسيد. تا انسان پاى به اين عالم نگذارد و از دنياهاى ديگر بيرون نرود ((معرفت نفس )) حاصل نمى شود. از اين رو در پى اتمام اين معرفت ، مرحوم مغفور (ملا حسينقلى همدانى ) كه خداوند بهترين جزاى معلمان ما را به او بدهد مى فرمود:
((بايد انسان مقدار زيادى از خوراك و غذايش را كم كند و از استراحت و خواب خود بكاهد تا جنبه حيوانيت در او كاسته شده ، ابعاد روحانى بيشترى به دست آورد. ميزان آن را هم چنين فرمود كه انسان روز و شب بيش از دو مرتبه غذا نخورد و از خوراكيها در بين دو وعده استفاده نكند. هر وقت غذا مى خورد بايد مثلا يك ساعت بعد از گرسنگى بخورد و آنقدر بخورد كه تماما سير نشود و باز هم ميل به غذا داشته باشد.
... گوشت زياد را ترك كند و در شب و روز هر دو وعده گوشت نخورد و در هر هفته دو و سه دفعه هر دوالعين هم روز و هم شب ) را ترك كند و يك وعده هم بر خود لازم بداند كه نخورد. و اگر بتواند روزه هاى سه روز هر ماه را ترك نكند... شبانه روز شش ساعت بخوابد و البته در حفظ زبان و دورى از اهل غفلت كوشش بسيار كند...))⁽¹³⁾
جواد بن شفيع كجاست ؟
در جاى ديگر با بيان آية ععع ((ثم فى سلسلة ذرعها سبعون زراعا فاسلكوه ))عععع به توصيف حالات دردناك اهل آتش در دوزخ پرداخته و خود را در بين آنان تصور مى نمايد سپس دفتر دل گشود. و با پروردگار خويش با واژه نورآفرين ععع ((ارحم الراحمين ))عععع به گفتگو مى پردازد. با طلب مغفرت و رحمت فرياد ((جواد بن شفيع كجاست )) را با گوش جان مى شنود. از صيحه هاى مالك دوزخ ، فريادهاى دوزخيان ، بسته شدن پاها به پيشانى و سياهى صورت از ظلمت گناه ياد كرده و آه از نهاد خود بلند مى نمايد.
و در پايان مى فرمايد:
قبل از رفتن بايد فرصت را غنيمت شمرد، راحتى آن سوار فراهم كرد و عذاب دردناك و جانسوز را بر طرف ساخت . در گفتار، رفتار و ظاهر و باطن اظهار عجز و ابراز حقارت كرد تا در مسير لطف خداوند قرار گيريم و بدين سبب ، آتش عذاب خاموش شود.⁽¹⁴⁾
تكبير پرواز
... سرانجام آخرين آفتاب از خورشيد حيات و زندگانى انديشمند عارف ، حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى نمايان شد و روز يازدهم ذيحجه سال 1343 قمرى فرصت ديدار و هنگام لقاء رخ نشان داد.
چگونگى حضور آن عارف فرهيخته را در ملكوت از زبان فرزانه وارسته ، حاج آقا حسين فاطمى آگاه مى شويم :
روز پنجشنبه ، عيد قربان بود. صبح ، مسجد جمكران رفتم و قبل از ظهر به منزل برگشتم . چون وارد شدم خبر دادند كه حاج ميرزا جواد آقا جوياى احوال شما شده اند. چون از كسالت وى اطلاع داشتم بدون هيچ معطلى به خدمتشان رفتم ، ايشان به حمام رفته ، خضاب بسته و پاك و مطهر در بستر نشسته بودند در ظاهر منتظر اذان بودند اما انتظار بيش از اين مقدار بود. چون ظهر فرا رسيد در بستر شروع به اذان و اقامه كردند. با گفتن هر جمله اى بهجت بيشتر و آرامش فراوان ترى سراغ او مى آمد. پس از اذان ، دعاى تكبيران افتتاحيه را ترنم كردند. سپس دو دست را بالا برده تا تكبيرة الاحرام بگويند كه گويى درهاى آسمان براى ورود او گشوده شد لبهايش حركت كرد و دستها به لرزش افتاد و با آخرين كلام اولين ديدار حاصل شد؛ ((الله اكبر))
مرغ روحش از بدن پاكش به سوى عالم قدس پرواز كرد و به سوى يار و محبوب ديرينه خويش ، پر كشيد.⁽¹⁵⁾
ساعاتى بعد، مردمان وارسته و رادمردان عرصه تهذيب و اخلاص ، پيكر معطر وى را تشييعى با شكوه نمودند و در جوار حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليهالسلام به خاك سپردند.
... اينك دهها سال است كه مرقد مرمرين آن مرد ملكوتى در قبرستان شيخان قم با ضريحى از نور، گل دسته اى معنوى و گنبدى آسمانى ، روشنى بخش دلهاى عاشق و روانهاى پاك است . دست ارادت بر قبر آن فرزانه والا مقام گذاشته و لب به سخن مى گشايند استمداد اخلاص و تقوا كرده و نورانيت قبول از قبر پاكش مى گيرند تا در عرصه هاى گوناگون توشه هاى هميشه جاودان همراه خويش داشته باشند.
رحمت الهى بر او باد روزى كه پاى حيات بر زندگانى گذارد، زمانى كه به اوج ابديت پر كشيد و هنگامى كه زنده شده و در پيشگاه الهى حاضر مى گردد.
والسلام
حاج آقا نورالله اصفهانى
متوفاى 1306ش .
ستاره اصفهان
عباس عبيرى
1278 ق . براى اسلام و ايران سالى مبارك بود. پنجمين فرزند آقا محمد باقر مسجد شاهى (فقيه نامور اصفهان ) ديده به جهان گشود و خاندان رازى را در شادمانى فرو برد. مجتهد گرانپايه شهر، نوزاد نيكبخت اين سال را مهدى ناميد. مهدى كه بعدها به ((نورالله )) شهرت يافت در سايه عنايتهاى ربانى روزگار كودكى را پشت سر گذاشت و رفته رفته در شمار دانش آموزان جاى گرفت او از محضر ملا محمد نقنه اى بهره برد و سپس در محفل علمى پدر حضور يافت . مهدى در 1295 ق . راه عراق پيش گرفت ⁽¹⁶⁾ تا اندوخته هاى علمى اش را ژرفا بخشد و تجربه هاى عرفانى اش را به كمال رساند. او چندى در نجف اقامت گزيد و سرانجام مراد خويش را در سامرا يافت . به آن ديار الهى كوچيد و در شمار شاگردان مرجع پاك راءى شيعه حضرت آية الله العظمى ميرزا محمد حسن شيرازى جاى گرفت .
سرور دانش پژوهان اصفهان در اين شهر از محضر فقيه فرزانه حضرت حاج ميرزا حبيب الله رشتى نيز كامياب شد⁽¹⁷⁾ و تا 1299 ق . در حريم ملكوتى كاظمين به دانش اندوزى پرداخت . در ماههاى پايانى اين سال برادر ارجمندش آقا محمد تقى همراه گروهى از مؤ منان و دانشوران ايرانى در راه زيارت خانه خدا به سامرا رسيدند نورالله فرصت را غنيمت شمرد و در ركاب برادر مجتهدش رهسپار حجاز شد.⁽¹⁸⁾
در سايه ستارگان
سفر حج با همه خاطرات شيرينش شتابان پايان يافت و سرور جوانان سپاهان ديگر بار به كتابها و نوشته هايش پيوست تا در سامرا فارغ از وابستگى ها و دغدغه هاى روزگار به درس و پژوهش بپردازد. ولى دريغ كه چرخ چنين نمى پسنديد. پدر دانشورش در شامگاه تاسوعاى 1301 ق . به كربلا رسيد، سپس به نجف شتافت ، نزديك آرامگاه علامه شيخ جعفر كاشف الغطا جايگاهى براى دفن پيكر خويش برگزيد و سرانجام در شب پنجشنبه پنجم صفر 1301 ق . ديده از جهان فرو بست .⁽¹⁹⁾
هر چند از دست دادن پدرى چنان گرانمايه بر گوهر يگانه سپاهان دشوار و جانكاه بود، عطش آموختن و تحقيق را در وى شعله ورتر ساخت . او مى دانست كه هيچ چيز مانند دانش و پرهيزگارى روان پدر را آرامش ‍ نمى بخشد. پس با انگيزه اى قوى تر به تلاش پرداخت . تلااشهاى شبانه روزى آن دانشجوى روشن بين سرانجام در حدود 1304 ه .ق به بار نشست و او در شمار دانشمندان و فقيهان جاى گرفت .
بدين ترتيب استادان بزرگى چون حضرات آيات عظام ميرزا محمد حسين شيرازى ، ميرزا حبيب الله رشتى ، محمد طه نجف ، سيد صدر الدين كاظمينى ، ميرزا حسين بن ميرزا خليل تهرانى و سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى مرتبه علمى اش را ستودند و او را از گواهى اجتهاد و روايت ⁽²⁰⁾ بهره مند ساختند.
طلوع خورشيد
1304 ه .ق براى سپاهان نشينان سالى فراموش ناشدنى بود. در يكى از روزهاى اين سال خجسته حاج آقا نورالله مجتهد پرتوان و روشن بين خاندان رازى به زادگاهش گام نهاد⁽²¹⁾ و در آن ديار ايمان پرور به تدريس ‍ پرداخت . تدريس و تربيت دانش پژوهان تا حدود 1307 ق . ادامه يافت . در اين سال اقدام بى شرمانه گروهى از بابيان سده در توهين به مقدسات مسلمانان و ترويج انحراف و بى دينى در ميان ناآگاهان جامعه كاسه صبر رهبران مذهبى شهر را لبريز ساخت . مردم مؤ من به اشاره فقيهان بيدار و پيروان باب را از سده بيرون كردند.
بابيان از دربار يارى جستند شاه فرمان داد تا آن گروه تبهكار تحت حمايت نيروهاى دولتى قرار گيرند. بنابراين مفسدان در سايه سر نيزه هاى قواى انتظامى به سمت سده حركت داده شدند تا در لانه هاى خويش استقرار يابند. مؤ منان به رهبرى حاج سيد محمد رحيم - آقا سدهى - نداى آقا محمد تقى نجفى را لبيك گفتند، به خيابانها گام نهادند و به رويارويى با مفسدان پرداختند. در اين درگيرى هفت تن جان باختند و بابيان گريختند. كارگزاران حكومت شرح رخداد را به تهران گزارش دادند و اندكى بعد آقا نجفى همراه برادرانش شيخ محمد تقى ثقة الاسلام و حاج آقا نورالله به تهران فرا خوانده شد.⁽²²⁾
در وادى شبزدگان
مسافرت دانشوران بزرگ سپاهان به مركز حكومت قاجار دو ماه به درازا كشيد. مردم پايتخت به پيشوازشان شتافتند و ناصرالدين شاه را با ناكامى روبرو ساختند. شاه كه حضور برادران فقيه اصفهان و اقامه نماز جماعت آقا نجفى در مسجد سيد عزيزالله را به سود خويش نمى ديد از در دوستى درآمد و پس از شش ماه آنها را به اصفهان باز گرداند.⁽²³⁾
البته اين تنها رويارويى برادران روشن بين خاندان با ناصرالدين شاه به شمار نمى آيد. در پنجشنبه بيست و هشتم رجب 1308 ق . امتياز خريد و فروش ‍ تنباكو و توتون كشور به مدت پنجاه سال در انحصار يك كمپانى انگليسى قرار گرفت . شيران بيدار بيشه سپاهان يكباره به خروش آمدند. آقا محمد تقى نجفى با همكارى برادران گرانقدرش حاج آقا نورالله و آقا محمد على و ديگر دانشوران شهر تنباكو را تحريم كردند و مردم را به اعتراض فرا خواندند.⁽²⁴⁾
در پى اين اقدام قليان در همه جا كنار گذاشته شد. روحانيان شهر به رهبرى آقا نجفى تلگرافى به دربار ارسال كرده ، خواستار لغو پيمان تنباكو شدند. ناصرالدين شاه كه فرزندان شيخ محمد باقر را سبب همه آشوبها و بيگانه ستيزى ها مى دانست ضمن ارسال تلگرافى به آقا نجفى وى را چنين تهديد كرد:
((... بى جهت عالم آسوده را آشفته نكنيد و مردم با خون خود بازى نكنند و آسوده مشغول دعاگويى و رعيتى باشند.))⁽²⁵⁾
آقا نجفى بى آنكه از تهديد شاه بهراسد به اعتراض ادامه داد و سرانجام با اوج گيرى خيزش مردم ، ظل السلطان گروهى از مؤ منان و روحانيان شهر را تبعيد كرد. تبعيد شدگان به اشاره آقا نجفى راه سامرا پيش گرفتند و با بازگويى حوادث كشور نزد مرجع بزرگ شيعه ، زمينه فتواى مشهور تحريم تنباكو را فراهم آوردند.
فصل سازندگى
بخششهاى شاهانه خودفروختگان قاجار و باز شدن پاى كمپانيهاى استعمارى به ممالك محروسه (!) ايران آثار شومى در پى داشت . اندك اندك بازارهاى كشور از كالاهاى فرنگى انباشته شد و كارگاههاى كوچك داخلى در آستانه ورشكستگى قرار گرفتند. آقا نورالله كه با ديدگان الهى اش ‍ آينده اين سياست پليد را مشاهده مى كرد به رويارويى با آن برخاست و با تاءسيس مؤ سسه هاى اقتصادى مردمى راه سازندگى و توليد را به مردم نماياند.
شركت اسلاميه يكى از اين مؤ سسه ها بود. هر ايرانى مى توانست از يك تا ده هزار سهم در اين شركت خريدارى كند و بيگانگان حق خريد يا نگاهدارى سهامش را نداشتند. نكته شايان توجه در اساسنامه اين مؤ سسه فصل بيست و يكم است :
((فصل بيست و يكم : اين شركت بكلى از دادوستد متاع خارجه ممنوع است . فقط هم خود را صرف ترقى متاع داخله و آوردن چرخ و اسباب و كارخانجات مفيد خواهد نمود و حمل متاع داخله به خارجه بر حسب اقتضا و به موقع خود در كشيدن راه شوسه و آهن اقدام خواهد كرد.))⁽²⁶⁾
اين سازمان بزرگ اقتصادى در لندن ، كلكته ، بمبئى ، قاهره ، استانبول ، بغداد، مسكو و بادكوبه ، نمايندگيهايى تاءسيس كرد و در راه سازندگى گامهاى بلندى برداشت . گزارشهاى نشريات معتبر آن روزگار بخشى از عملكرد مطلوب شركت را آشكار مى سازد:
((... به موجبى كه اطلاع حاصل نموده ايم شركت اسلاميه اصفهان در صدد حصول امتياز ساختن راه آهن محوطه اصفهان از اولياى امور جمهور شده اند كه راه آهن ساخته ، واژگون حركت كند و يقين است كه دولت عليه در ادعاى اين امتياز هيچ گونه تاءمل نخواهد فرمود. بعضى از دانشمندان سه سال است كه اين خيال را داشتند، اين ايام انشاءالله به توسط شركت اسلاميه از قوه به فعل رسيده ، ملت و دولت را فايده كلى حاصل خواهد شد...))
((... الحال چند روزى است جناب حاجى امين الضرب ، رئيس كل شركت اسلاميه طهران تجويز و تصويب جناب حاجى محمد حسين كازرونى رئيس كل شركت مسيو (بوتن ) فرانسوى را كه از فحول مهندسين اروپ و صاحب امتياز و نشان مخصوص از دولتين ايران و جمهورى فرانسه است به جهت تعيين محل كارخانه و تحقيق آب رودخانه و مقدار قوت آن به اصفهان فرستاده اند. مهندسى مشاراليه سيزدهم جمادى الثانى وارد اين شهر گرديده ، فعلا در تدارك دو كارخانه بزرگ ريسمان تابى و چلوار بافى هستند. ...))⁽²⁷⁾
حضور حاج آقانورالله ، آقا نجفى و ديگر فقيهان بزرگ در راءس اين مؤ سسه الهى سبب شد كه مراجع عراق از آن حمايت كنند و مردم را به شركت فراگير در برنامه هاى آن فراخوانند.⁽²⁸⁾
مؤ سسه ملى اقتصادى كه حاج آقا نورالله بنياد نهاده بود از آغاز با بى مهرى و كارشكنى استعمارگران روبرو شد. يكى از نشريات اقتصادى لندن در اين باره نوشت :
((... معلوم مى شود ايرانيان اندك اندك از خواب غفلت بيدار شده و قدر و اهميت تجارت خاصه - تجارت شركت - را نيكو دانسته و چيزى كه در اين شركت اهميت دارد اين است كه علماى اين ملت در آن شركت دارند و مشوق اند و اگر اين شركت معتبر شود سكته بزرگى به تجارت انگليس در اصفهان بلكه در خليج فارس وارد آيد و بايد تجار، نوعى رفتار كنند كه در آينده بازار تجارتشان از رونق نيفتند والا بزودى بايد منتظر خبر بود كه بازار تجارت ما در اصفهان بسته شود.))⁽²⁹⁾
سفارت انگلسى نيز در نامه اى اين اقدام حاج آقا نورالله و آقا نجفى را به باد انتقام گرفته ، آنها را به سودجويى متهم كرد:
((از قرار اطلاعاتى كه از اصفهان مى رسد علماى آنجا بر ضد تجارت خارجه مى باشند. علماى مزبور نه به ملاحظه تعصب مذهبى بلكه صرفه شخص به معيت بعضى رؤ ساى تجار كه در شركت اسلاميه شريك مى باشند، سعى بليغ در فروش امتعه خود و رد مال التجاره خارجه دارند... بلكه در مساجد و ساير نقاط علنا مى گويند كه مردم نبايد امتعه خارجه را بخرند...))⁽³⁰⁾
در تاريخ 10 جمادى الثانى 1317 ه .ق روزنامه الهلال مصر به مديريت جرجى زيدان درباره شركت اسلاميه چنين نگاشت :
((... شركت بازرگانى اسلامى با نام شركت اسلاميه در اصفهان ايران تاءسيس شده است ...
مركز اين شركت در اصفهان و هدفش بى نياز ساختن بازار از كالاهاى بيگانه است . در بنيانگذارى اين شركت مولاى ، حاج شيخ نورالله عمادالاسلام تلاش كرده ، رئيس آن عمدة التجار حاج محمد حسين كازرونى ... است .))
البته غرب براى مبارزه با انديشه خودكفايى در ايران تنها به ارسال نامه ها و پخش اخبار نادرست بسنده نكرد بلكه به شيوه معمول خويش آتش ‍ اختلاف ميان هموطنان مسيحى و مسلمان را دامن زد كه با هوشياى اين دو گروه ناكام ماند.
صفاخانه
در سال 1320 ق . حضور كشيش خبره مسيحى ((تيزدال )) در اصفهان و پخش كتابهاى ضداسلام حاج آقا نورالله را به چاره جويى و حضور فعال در صحنه مبارزات فرهنگى فراخواند.⁽³¹⁾
او با همكارى برادر بزرگترش فقيه فرزانه آقانجفى فرهنگ سرايى در محله جلفا پديد آورد. اين جايگاه مقدس كه صفاخانه نام داشت هر ماه نشريه اى به نام ((الاسلام )) منتشر مى ساخت و مجموعه مناظره هاى مسلمانان و مسيحيان را در اختيار علاقه مندان قرار مى داد. البته حاج آقا نورالله هرگز به محدوده جغرافيايى ايران نمى انديشيد. در نخستين شماره اين نشريه چنين مى خوانيم :
((چون سالهاست دعات عيسويه مى گفتند كه اهل اسلام جواب ما را نمى دهند... از اين جهت در غره شهر جمادى الاخر 1320 ه .ق در اصفهان به امر جناب مستطاب حامى الشريعه الغراء مروج الملة البيضاء ملاذالانام مروج الاحكام حجة الاسلام آقاى حاج شيخ نورالله ثقة الاسلام - دامت بركاته العاليه - اداره دعوت اسلاميه به نام صفاخانه در محله جلفا داير شده است ...
اميدواريم كم كم دعات اسلاميه به ممالك خارجه بفرستيم و حجت را بر اهل جهان تمام كنيم .))⁽³²⁾
تاءسيس اداره دعوت اسلامى و انجام مناظره هاى مفصل با كشيشان و روحانيان مذاهب ديگر سرانجام مؤ ثر واقع شد و يورش نوين فرهنگى باخترنشينان را با شكست روبرو ساخت .
در پايتخت تباهى
مبارزه فقيهان بلند آوازه ايران (آقا نجفى و حاج آقا نورالله ) با استعمار، درباريان وابسته را نگران ساخت . آنها در پى بهانه اى بودند تا اين رهبران دلسوز را از پيروانشان جدا سازند. سال 1320 ق . زمان پيدايش بهانه اى براى اين كار بود. دو بازرگان منحرف اصفهان به دست مسلمانان خشمگين كشته شدند⁽³³⁾ و در پى آن مردم مؤ من يزد بر مفسدان شهرشان يورش برده ، گروهى از آنها را هلاك كردند⁽³⁴⁾. درباريان كه از مدتها پيش در پى بهانه اى براى دور ساختن رهبران مذهبى اصفهان از مردم شهر بودند، فرصت را غنيمت شمرده ، آقا نجفى و حاج آقا نورالله را به تهران فرا خواندند. بدين ترتيب آقا نجفى و حاج آقا نورالله ديگر بار به تهران رفتند و يك سال در آن ديار زيستند. در اين مدت مزدوران دربار با پخش شايعه ها و تصنيفهاى مبتذل شخصيت آسمانى مجتهد بيدار سپاهان را آماج حمله خود قرار دادند.⁽³⁵⁾
سرانجام روزهاى 1322 فرا رسيد. و دو فقيه گران پايه با سرافرازى و احترام به زادگاه خويش بازگشتند.⁽³⁶⁾
انجمن ملى
هر چند تعيين تاريخ نخستين روز خيزش مشروطه خواهى و شمارش نام آغازگران آن بسيار دشوار است ، مى توان گفت كه همگام با پيشرفت انديشه مشروطه در جامعه انجمنهاى ملى نيز در شهرهاى كشور شكل گرفت تا تنگناهاى اقتصادى - اجتماعى را از ميان بردارد. اين انجمن در اصفهان زير نظر آقا نورالله پاى به عرصه وجود نهاد.
حاج آقا نورالله و آقا نجفى به مثابه چهره هاى شاخص روحانيت در هجرت و تحصن 1324 قم شركت جستند.⁽³⁷⁾
اين هجرت سرنوشت ساز به پيروزى مشروطه انجاميد و سرانجام روحانيان معترض به شهرهاى خود بازگشتند.
پس از موفقيت جنبش مشروطه ، حاج آقا نورالله با مشكلى تازه روبرو شد. ظل السلطان ، كه سى سال بر مردم اصفهان حكم رانده بود و پرونده اى سراسر گناه و جنايت داشت ، يكباره تغيير چهره داد تا همچنان در قدرت باقى بماند. فقيه فرزانه شهر در كنار برادر بزرگترش آقا نجفى اعتراضى فراگير را سازماندهى كرد و سرانجام دست آن عنصر پليد را از مال و نواميس مردم كوتاه ساخت .⁽³⁸⁾
پيمان الهى
1324 ق . را بايد سال تحقق بخشى از آرمانهاى دانشور پرهيزگار سپاهان دانست . فراورده هاى ايران اندكى فزونى يافت و زمينه دومين حركت بزرگ دانشوران دلسوز كشور و ملت فراهم آمد. آنها به رهبرى حاج آقا نورالله اطلاعيه اى انقلابى منتشر كردند كه بى ترديد بايد در شمار اسناد افتخار مسلمانان جاى گيرد. روحانيان برجسته شهر در اين اطلاعيه پيمان بستند كه :
1. در نوشتن اسناد و احكام تنها از كاغذ ايرانى بهره گيرند.
2. بر مردگانى كه كفن غيرداخلى بر آنها پوشانده شده ، نماز نگزارند.
3. خود و پيروانشان از پارچه هاى ايرانى استفاده كنند و متخلفان از اين اصل را احترام نكنند.
4. در ميهمانيهاى اسراف كاران شركت نجويند، خود نيز در ميهمانيهايشان از اسراف بپرهيزند و به يك نوع غذا بسنده كنند.
5. معتادان به مواد مخدر را خوار شمارند، آنها را احترام نكنند و به خانه هايشان نروند.⁽³⁹⁾
راهبر آسمانى
با فروپاشى بنياد شوكت سى ساله ظل السلطان قدرت در دست انجمن ملى قرار گرفت و حاج آقا نورالله فرمانرواى يگانه منطقه شد. انجمن در روزهاى شنبه ، سه شنبه و پنجشنبه با حضور مردم جلسه داشت و به مشكلات اهالى رسيدگى مى كرد.⁽⁴⁰⁾ آقا نورالله نيروهاى مردمى را مسلح كرد تا در صورت لزوم به يارى آيين حق شتابند. از مجموع گزارشهاى نگاشته شده در نشريات آن روزگار چنان بر مى آيد كه ثقة الاسلام آقا نورالله رهبر ملى و مذهبى منطقه اصفهان به شمار مى آمد و فداييان بى شمار همواره در انتظار صدور فرمانش به سر مى بردند. او با بهره گيرى از اين فرصت مدارس جديد تاءسيس كرد، بيمارستانها بنياد نهاد، در تاءمين امنيت شهر و جاده هاى برون شهرى بسيار كوشيد⁽⁴¹⁾ و امور شهر را به نمايندگان با كفايت خويش ‍ وانهاد.
همه چيز برابر نقشه راهبر انجمن مقدس ملى پيش مى رفت و مردم دستاورد شيرين فداكاريهاى خود و روحانيان را مشاهده مى كردند كه حادثه اى ناگوار حاج آقا نورالله را در اندوه فرو برد. در اوايل صفر 1326 ق . سربازان سپاه چهارمحال به سبب دير كرد دو ساله حقوقشان به كنسولگرى روس پناه بردند. پيشواى روشن بين اصفهان كه پناه جويى به بيگانگان را مايه سرافكندگى مسلمانان مى دانست و آن را تحت هيچ شرايطى درست نمى شمرد در برابر اين گروه نابخرد ايستاد و خواستار اخراج آنها از ارتش ‍ شد.⁽⁴²⁾
سالهاى شوم
1326 علاوه بر حادثه تلخ ياد شده ، رخداد ناگوار ديگرى نيز همراه داشت . محمد على شاه كه هواى خودكامگى در سر مى پروراند، به رويارويى با مجلسيان پرداخت . حاج آقا نورالله كه تنها داورى درد شاه را نمايان قدرت مردم به وى مى دانست ، حدود پنجاه هزار رزمنده زير فرمانش را تحت پولاد گرد آورد و همايشى بى نظير برگزار كرد. در پى اين اقدام انجمنهاى گوناگون محلى در چهل ستون چادرها برافراشته ، خواستار كناره گيرى شاه شدند. ولى دريغ كه مشروطه خواهان پايتخت از چنين نيرويى بى بهره بودند و محمد على شاه توانست با به توپ بستن مجلس بساط مشروطيت را برچيند.⁽⁴³⁾
همگام با پيروزى دربار اقبال الدوله كاشى ، فرماندار انتصابى دربار نيز دست چپاول گشاد و به يارى معاونش معدل الملك شيرازى شهر را عرصهئ تركتازيهاى خويش ساخت . مردم به مرجع بيدار شهر آقا نجفى پناه بردند و خواستار چاره جويى شدند. در پى اين اقدام اندك اندك آثار نبرد داخلى در سپاهان آكار شد. با فرود گلوله هاى توپ دولتيان در پيرامون مسجد شاه جنگى سرنوشت ساز در گرفت و مردم در سايه رهنمودهاى حاج آقا نورالله به پيروزى دست يافتند.⁽⁴⁴⁾ پس از سقوط اصفهان رزمندگان عشاير به جانب تهران روان شدند و با پيوستن به نيروهاى آزاديخواه ، محمد على شاه را از تخت قدرت به زير كشيدند.⁽⁴⁵⁾
پس از اين پيروزى اندك اندك آثار ناسازگارى در ميان مشروطه جويان پديدار شد. حاج آقا نورالله كه اينك از وضعيت دشوار شيخ فضل الله نورى آگاه شده بود، با هدف يارى آن فقيه فرزانه پاى در مسير تهران نهاد ولى پيروانش وى را از اين اقدام خطرناك باز داشتند.⁽⁴⁶⁾ بدين ترتيب روحانى شريعت خواه پايتخت به شهادت رسيد و صمصام السلطنه كه به يارى آقا نورالله در سپاهان قدرت يافته بود، يكباره در شمار مخالفان روحانيت جاى گرفت و فرمان تبعيد آقا نجفى و آقا نورالله را براى اجرا به كارگزارانش ‍ ابلاغ كرد.⁽⁴⁷⁾
اين فرمان به سبب حمايت بى دريغ مردم از رهبران دينى ناكام ماند اندكى بعد طرح ترور حاج آقا نورالله تصويب شد. مجتهد بيدار شهر از نقشه پليد آنها آگاهى يافت و در 1329 رهسپار عراق شد.⁽⁴⁸⁾ او كه اينك محصول تلاشهاى شبانه روزى مؤ منان را در چنگ غربگرايان مى ديد، پيوسته مى گفت : ما انگور انداختيم كه سركه شود آن را شراب كردند.⁽⁴⁹⁾
رجعت آفتاب
اقامت راهبر بزرگ روشندلان سپاهان در عراق ديرى نپاييد. در 1332 ه .ق برادر گرانقدرش حاج آقا محمد تقى مشهور به آقا نجفى سراى خاكى را وداع گفت ⁽⁵⁰⁾. اين خبر ستاره تابناك خاندان رازى را به حضور در زادگاه و حمايت از مؤ منان آن سامان فرا خواند. در چهارم رمضان اين سال نبرد نخست جهانى آغاز شد و در ماه ذيقعده فقيه دلاور ايران به اصفهان گام نهاد.⁽⁵¹⁾ او منطقه سپاهان را پايگاه ميهن دوستان مؤ من ساخت ، فرمان بسيج همگانى صادر كرد و به حمايت از كميته دفاع ملى پرداخت . آن دانشور روشن بين ديگر بار عشاير را به خدمت دين فرا خواند. ماءموران بريتانيايى را از تلگرافخانه اخراج كرده ، كارگزاران ايرانى را در آنجا به كار گماشت موجودى بانگ شاهنشاهى را به سود مجاهدان مصادره كرد و همه چيز را براى اقدامات همه جانبه تدافعى آماده ساخت ⁽⁵²⁾. رهبر مجاهدان اصفهان ، كه عثمانيان را برادران دينى ايرانيان مى دانستك در نخستين فرصت لشكرى از داوطلبان به سوى نيروهاى مسلمان عثمانى فرستاد تا آنها را در رويارويى با كفار روس يارى دهند.⁽⁵³⁾
مجموعه اقدامهاى فقيه بيدار سپاهان خشم دشمنان اسلام را برانگيخت . به گونه اى كه چون خبر حركت سپاه روس به سمت اصفهان در شهر پيچيد همه دريافتند كه هدف اصلى آنها نابودى حاج آقا نورالله است . با نزديك شدن ارتش روس فقيه بزرگ ايران راه عراق پيش گرفت و ديگر بار به آستان امامان معصوم عليهم السلام پناه برد.⁽⁵⁴⁾
سمت سرخ حماسه
نخستين جنگ جهانى تا 24 محرم 1336 ق . ادامه يافت . در اين سال همگام با پديد آمدن آرامش نسبى ، فقيه وارسته سپاهان به زادگاهش ‍ بازگشت و به عنوان رئيس العلماى كشور و رياست حوزه اصفهان به انجام وظايف دشوار خويش پرداخت .⁽⁵⁵⁾ درگيرى با احزاب سياسى غيرمذهبى ، رسيدگى به دادخواهى انبوه پابرهنگان كه جز آن فقيه فرزانه پناهى نداشتند و در پى آن كشمكش با كارگزاران دولت ، كردار هر روزه آن راهبر دلسوز شمرده مى شد. در 1341 هنگامى كه حاج آقا نورالله رهسپار خراسان بود در تهران رضاخان را به حضور پذيرفت و با گوشزد كردن كردار ناپسند ماءموران حكومت به او وى را عصبانى ساخت . اين ديدار سبب شد تا رضاخان فقيه پاكدل اصفهان را ((آخوند خطرناك 9 بخواند و انديشه نابودى آن بزرگ مرد را در سر بپروراند.⁽⁵⁶⁾
البته نقشه ترور حاج آقا نورالله ، كه از سوى سردار سپه به اجرا در آمده بود، ناكام ماند⁽⁵⁷⁾ و شير بيشه سپاهان براى ادامه خدمات خويش همچنان فرصت يافت . دين باوران كه در پى بهانه اى براى رويارويى با نظام بودند در 1346 ه .ق همزمان با تصويب قانون نظام وظيفه اوضاع را مناسب يافته ، زبان به اعتراض گشودند.⁽⁵⁸⁾
نيروهاى دولتى در برابر انبوه مؤ منان معترض ايستادند و اندك اندك همه مردم با چهره حقيقى خودكامه جديد تهران آشنا شدند. حاج آقا نورالله با بهره گيرى از فضاى اعتراض آميز موجود طرحى نوين پى افكند تا همه فريادها را هماهنگ سازد و اساس خيزشى فراگير را سامان دهد. او چنان مى انديشيد كه اگر همه رهبران ملى و مذهبى به قم مهاجرت كنند و در پناه حضرت معصومه عليهاالسلام بست بنشينند نهضت بسى زودتر به بار مى نشيند. جناب سيد العراقين با توجه به اين نظر فقيه دلاور سپاهان با كتاب خداوند به رايزنى پرداخت . حاج آقا نورالله با شنيدن آية 100 سوره نساء سر بر عصا نهاد، مدتى در سكوت فرو رفت ، سپس سر بلند كرد و فرمود: مى دانستم در اين راه سرانجام كشته مى شوم ولى وظيفه شرعى من قيام در برابر اينهاست .
آنگاه نامه هاى فراوان به شهرهاى گوناگون گسيل داشت و روحانيان را به هجرتى سرنوشت ساز فراخواند.⁽⁵⁹⁾
روزهاى سوگناك
بدين ترتيب مهاجرت رهبران مذهبى به قم آغاز شد. رضاخان نگران از اعتراض روحانيان گفت : مدرس كم بود حالا آخوندها هم عليه من به قم لشكر كشى كرده اند! با اين لشكر چه كنم ! يكى از درباريان پاسخ داد: قربان ، شما كه اين همه سران عشاير و خانها را نابود كرده ايد، اين يك آخوند كه چيزى نيست . رضاخان گفت : قضيه كوچك نيست ، آن اصفهانى آدم خطرناكى است .⁽⁶⁰⁾
مهاجران معترض خواستهاى خويش را كه چيزى جر كاهش قدرت رضاخان و نظارت فزون تر مجتهدان بر قواى سه گانه نبود.⁽⁶¹⁾ با سردمداران تهران در ميان نهادند. بيان روشن اهداف پناهندگان به قم در كنار نامه هاى حمايت و تاءييد مراجع نجف رقم معترضان را فزونى بخشيد و بازار را به اعتصاب كشاند.
رضاخان در بند تدبير فقيه هوشمند اصفهان گرفتار آمده بود. ديگر نه وقت گذرانى و نه پيشگيرى از مهاجرت بيشتر روحانيان ، هيچ يك سودمند نمى نمود. بنابراين انديشه واپسن راه نجات در ذهنش شكل گرفت . عامل اجراى نقضه پليد دربار جنايتكارى پليد بود كه لباس پزشك ويژه بر تن داشت . درباريان با بهره گيرى از فرصت مناسبى كه سرماخوردگى و خستگى حاج آقا نورالله پديد آورده بود به بالينش شتافتند. پزشك ويژه كه به چيزى جز تزريق نهايى نمى انديشيد از بررسى نبض و حرارت بدن سرور مجتهدان ايران ، بيمارى اش را مالاريا و چاره كار را تزريق ((كنين )) خواند دانشور بيدار سپاهان كه از دلسوزى دشمنان انديشناك شده بود، پزشك را از تزريق باز داشت ولى ماءمور كهنه كار بى توجه به ناخشنودى بيمار سمى كشنده بر پيكر نحيفش تزريق كرد.
پس از خروج فرستادگان دربار دردى جانكاه عارف وارسته اصفهان را در بر گرفت و سرانجام در بامداد اول رجب 1346 ه .ق به زندگى خاكى اش پايان داد. ⁽⁶²⁾
بدين ترتيب دانشمند بزرگ و سياستمدار روشن بين ايران پس از حدود هفتاد سال تلاش ، تربيت دانشوران وارسته ، نگارش صدها اطلاعيه كوبنده ،
انجام سخنرانيهاى پرشور و سازمان دادن مؤ سسه هاى اقتصادى ، بهداشتى ، فرهنگى و نظامى ، به سراى ديگر شتاف . رساله ((مكالمات مقيم و مسافر)) آن فقيه فرزانه گوشه اى از ژرفاى انديشه اش را آشكار مى سازد و راه نيكبختى و سربلندى را به همه مستضعفان مؤ من مى آموزد.