درب چهارم : سوره قدر و توحيد

از اهل بيت منقول است : در نمازهاى فريضه بهترين سوره اى كه بعد از فاتحة خوانده مى شود، سوره قدر و توحيد است .⁽²⁴⁾

بدان كه : قدر سوره قدر را غير از شيعه كسى نداند. از حضرت امام محمّد باقر منقول است : فضيلت كسى كه بصير به تفسير اين سوره بود و اعتقاد به مفاد آن داشته باشد، بر كسى كه مثل او نباشد (همانند) فضيلت روشنى بر تاريكى .⁽²⁵⁾

و در كتاب ((من لا يحضره الفقيه )) است : اولى آن است كه در ركعت اول بعد از حمد سوره قدر خوانده شود، كه در آن اشارتى از مقام قدسى پيغمبر و اهل بيت اوست - سلام الله عليهم - پس نمازگزار را بايد كه محض ‍ تقرّب به خداى عزّوجلّ ايشان را وسيله سازد، چه به سبب آنان به معرفت او - جلّ جلاله - رسيده است . و در ركعت دوم بعد از حمد سوره توحيد كه در عقب آن دعا - كه همان قنوت است - مستجاب گردد.⁽²⁶⁾ و در كافى روايتى به عكس اين نقل شده است ، و بنابراين به هر كدام كه عمل كنند نيكوست .

ابو على بن راشد گويد: خدمت حضرت امام على النّقى مشرّف شدم و گفتم : فدايت شوم ((محمد بن الفرج )) را تعليم كرده اى كه فاضلترين سوره اى كه در فرائض (نمازهاى واجب ) خوانده شود توحيد است و مرا به علّت قلّت و كسر كلام و آيات و سرعت اتمام صلوة ، دل تنگ گردد. فرمود: دل تنگ مدار، كه به خدا قسم فضيلت در اين دو سوره است .⁽²⁷⁾

سوره قدر

ثقات ⁽²⁸⁾ اماميّه روايت كنند كه حضرت رسول (صلى الله عليه وآله ) شبى به خواب ديد كه بنى اميّه بر منبر او بالا رفتند به صورت بوزينگان ، و مردمان را واپس مى رانند. آن حضرت را از اين رويا خاطر بر آشفت ، حق تعالى اين سوره را فرو فرستاد:⁽²⁹⁾

((بسم الله الرحمن الرحيم ))

((انّا انزلناه )): همانا ما فرو فرستاديم قرآن را،

فى ليلة القدر: در شب قدر - يعنى : اندازه نهادن - و آن شبى كه حق - سبحانه و تعالى - در آن تقدير كند و اندازه نهد آنچه را كه در آن سال بيايد.

و گفته اند: مراد از اين آيه ابتداى نزول قرآن در آن شب بوده ، يا تمام قرآن در آن شب از لوح محفوظ صادر شده و پس از آن جبرئيل آن را در خلال بيست سال آيه آيه سوره سوره به حسب مصالح و موارد نازل ساخته است .⁽³⁰⁾

و از اهل بيت (عليهم السلام ) منقول است : در شب قدر ملائكه نازل مى شوند و تمام احكام و امور كليّه و جزئيّه بندگان را تا شب قدر سال آينده بر معصوم عليه السّلام عرضه مى دارند،⁽³¹⁾ بدان گونه كه اگر پيغمبر است بر سبيل وحى بر جزء و كل آگاه گردد و فرشته را نيز رؤ يت كند، و اگر وصىّ پيغمبر است به طريق تحديث ⁽³²⁾ چنانچه فرشته با او سخن گويد و آوازش ‍ بشنود و او را نبيند. و اين علوم كه در آن شب ايشان را حاصل شود تفصيل و بيان آن علمى است كه قبل از آنش بر سبيل اجمال مى دانسته اند.

((و ما ادريك ما ليله القدر)): و چه چيز دانا كرد تو را تا دانى چيست شب قدر؟ يعنى شب قدر با عزّ و شرف كه هر كه در آن عبادت كند، عزيز و شريف گردد؛ يا عمل خيرى كه در آن واقع شود، نزد خدابس با قدر بود، يا تو را، كه پيغمبرى و ساير ائمّه معصومين (عليهم السلام ) را كه اوصياى تواءند فتوحات وافره و فيوضات متواتره ⁽³³⁾ دست دهد.

((ليلة القدر خير من الف شهر)): شب قدر بهتر از هزار ماه ((بنى اميّه ))، كه بعد از تو به حكومت رسند و ايشان را شب قدرى نباشد، و اهل بيت تو را در اين شب قدرها و قربهاست ، و شيعيانش را نيز بركتها رسد و كرامتها دست دهد.

قاسم بن فضل گفت : ما شمرديم مدّت تسلّط بنى اميّه را، هزار ماه بود نه يك روز كم و نه يك روز بيش ؛

و حكمت در اخفاء و ابهام اين شب به سبب قدر گذاشتن و مغتنم داشتن همه شبهاى محتمله است ، يا شب زنده دارى آن به ذكر و احياء آن به عبادت ، يا آنكه در واقع آن را شبى معيّن نيست بلكه متبدّل شود و در ليالى سنه (= شبهاى سال ).

((تنزّل الملائكة و الرّوح فيها)): فرود مى آيند فرشتگان و ملك (فرشته ) روح بر امام عصر عليه السّلام در اين شب .

((باذن ربّهم )): به فرمان آفريدگارشان .

((من كل امر)): از هر امرى كه بندگان را در كار است از امور دنيه و دنيويه .

((سلام )): پيوسته مبارك و پى در پى بركت است . هى : اين شب .

((حتّى مطلع الفجر)): تا دميدن سپيده - از شامگاه تا بامگاه - بر هر كه حق تعالى توفيق درك دريافت آن را داده است ، از بهترين بندگانى كه به سبب صفاى روح و فضيلت فكر و حسن عمل برگزيده است ايشان را و اراده كرده است كه بر بعض امور مقضيّه ⁽³⁴⁾ و مقتضيّه ⁽³⁵⁾مطّلع شوند.

و اين معنا نيز از صحيفه سجّاديّه - دعاى دخول ماه رمضان - مستفاد مى شود، و در كافى نيز از آن حضرت نقل شده است ، معنى آنكه : سلام مى كند بر تو اى محمّد (صلى الله عليه وآله ) ملائكه و روح ، از نخستين وقتى كه نازل مى شوند تا طلوع صبح .⁽³⁶⁾

سوره توحيد

روايت كنند كه جمعى از كفّار آن حضرت را گفتند: نسب و حسب خداى خود را باز گوى تا او را بشناسيم . حق تعالى اين سوره را فرستاد:⁽³⁷⁾

بسم الله الرحمن الرحيم

((قل هو الله احد)): بگو اى محمّد كه اوست خداى يگانه ، متوحّد⁽³⁸⁾ به ذات ، متفرّد⁽³⁹⁾ به صفات .

((الله الصمد)): خدائى كه بى نياز است از همه ، و اوست پناه نيازمندان ، نخورد و نياشامد، و پاينده است و جاودان .

((لم يلد)): نزاده كسى را؛ ردّ يهود است كه گفتند: عزير پسر خداست !⁽⁴⁰⁾

((و لم يولد)): و زاده نشده است ؛ ردّ نصارى است كه گويند: عيسى بن مريم فرزند خداست !⁽⁴¹⁾

((ولم يكن له كفوا احد)): و نيست و نبوده او را همتا؛ ردّ مجوس است كه گفته اند! او را همتاست و قائل به خداى خير و شر شده اند!

((كذالك الله ربّى )): چنين است پروردگار من .

و خواندن سوره بعد از حمد، مخصوص دو ركعت اوّل است ، و در ركعت سوّم و چهارم اگر حمد نخواند و به جاى آن تسبيح و تحميد و تهليل و تكبير گويد، بر اينگونه : سبحان الله و الحمد لله و لا اله الّا الله و الله اكبر، هم رواست .

و بايد كه قرآن را با تاءنّى و ترتيب و ترتيل خوانند، و در آن تدبّر كنند و دل فارغ دارند و توجّه كامل بجاى آرند. حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام ) فرمود: هر كه قرآن خواند و خاضع نگشت و دلش نرم نشد و بيم در دل او پديد نيامد، بتحقيق خرد پنداشته است بزرگ خداى را - جلّ و علا -.⁽⁴²⁾

و بايد كه در حال قيام به خضوع و خشوع تمام باشد، و جز به سجده گاه خود نظر نيفكند، و كف دستها را بر رانها گذارد، و قدمها محاذى (مقابل ) يكديگر دارد به دورى سه انگشت يا يك وجب ، و انگشتان پا را طرف قبله قرار دهد، و پس از فراغ حمد و سوره جمى درنگ كند بعد به ركوع برود.

درب پنجم : در ركوع

مستحبّ است كه قبل از ركوع تكبير گويد در حال قيام ، و پس از خم شدن دستها را بر زانوها گذارد، و زن بالاتر از زانو، چنانكه ، دست راست را بر زانوى راست و دست چپ را بر زانوى چپ نهد، و دستها را بر پهلوها بچسباند و زانوها را پس برد و پيش نيارد، و انگشتان را از هم دور كند، و پشت را راست بدارد به نوعى كه اگر قطره آبى بر آن ريخته شود بر جاى ماند، و گردن را موازى پشت كند و پيش افكند و نظر بر بين قدمين اندازد. ⁽⁴³⁾

دعاى قبل از ركوع

و مستحب است قبل از ركوع بگويد: ((الّلهمّ لك ركعت )): بار خدايا از بهر تو ركوع كردم ، ((و لك خشعت )): و براى تو فروتنى نمودم ، ((و لك اسلمت )): مر تو را (براى تو) فرمانبردار شدم ، و بك آمنت : و به تو ايمان آوردم ، ((و عليك توكّلت )): و بر تو توكّل كردم يعنى : كارهاى خود به تو واگذاشتم ، ((و انت ربّى )): و توئى پروردگار من ، ((خشع لك )): افتادگى كرد مر تو را (براى تو)، ((قلبى )): قلب من ، ((سمعى )): گوش من ، ((و بصرى )): و چشم من ، ((و شعرى )): و موى من ، ((و بشرى )): و پوست تن من ، ((و لحمى )): و گوشت من ، ((و دمى )): و خون من ، ((و مخّى و عظامى و عصبى )): و مغز و استخوان من ، ((و ما اقلّته قدماى )): و آنچه بر داشته آن را قدمهاى من ، ((غير مستنكف )): در حالتى كه نيستم از پرستش تو شرم آور و به ننگ اندر، ((و لا مستكبر)): و نه گردنكش ، ((و لا مستحسر)): و نه از اين بابت تعبناك و خسته و ناخشنود.⁽⁴⁴⁾

يكى از حضرت امير المومنين على (عليه السلام ) پرسيد: راست داشتن در ركوع اشاره به چيست ؟ فرمود: تاءويلش آنكه به فرمان تواءم گرچه به تيغم بزنى .⁽⁴⁵⁾

ذكر ركوع

((سبحان ربّى العظيم )): پاك و پاكيزه مى دانم و منزّه و مقدّس ‍ مى شناسم پروردگار بزرگ خود را، از هر چه جناب و عظمت او را لايق نباشد، و جلال و جبروت وى را نسزد و نشايد.

((و بحمده )): در حالتى كه اشتغال به ستايش او دارم كه مرا توفيق عبادت خود داد، تا تنزيه ⁽⁴⁶⁾ او كنم و تقديس ⁽⁴⁷⁾ او به جاى آرم .

و مستحب است كه تسبيح را تكرار كند تا سه نوبت يا پنج نوبت يا هفت نوبت يا يازده به قدر نشاط و عدم ملال ، مگر امام در نماز جماعت از سه نوبت نمى گذارد، بلكه دعاى مقدّم را نيز نمى خواند.

حكمت ركوع و سجود

حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام ) فرمود: ركوع ادب است و سجود قرب است ، و كسى كه ادب نيكو بجا نياورد شايسته قرب نگردد، پس ركوع كن ركوع كسى كه فروتنى كننده باشد مر خداى را عزّوجل به دل ، و خود را بس خوار دارد و بسى بى مقدار داند در زير سلطه سلطنت خداى سبحان ، و نگاه دارد جوارح خود را نگهداشتن كسى كه ترسان و هراسان شود بر آنچه او را فوت شود از فوائد بسيار و فزون از شمار ركوع كنندگان .⁽⁴⁸⁾

ذكر بعد از سر برداشتن از ركوع

و چون از ركوع سر برداشت و بر جاى ماند، مى گويد: ((سمع الله لمن حمده )): يعنى : خداى شنيد و اجابت نمود و جزاى خير داد مر آنان را كه به صدق وى را عبادت كردند و بستودند.

و غرض از اين كلمه دعاست نه ثناست ، و مقصود آنكه خدا بشنيد حمد حامدان را و مشكور گردانيد سعى آنان را؛ و اين كلمه از ماءموم ساقط است .

((و الحمد للّه ربّ العالمين )): و همه ثناها و ستايشها مر خداى راست كه پروردگار جهانيان است .

((اهل الكبرياء و العظمه )): اوست صاحب سرورى صورى و مالك برترى معنوى .

((و الجود و الجبروت ⁽⁴⁹⁾)): و داراى بخشش ، و فرمانروا بر همه خلائق را به قدرت محض و غلبه كامل .

درب ششم : سجود

مستحب است قبل از سجود تكبير بگويد در حال قيام ، چون به سجود رود نخست دو كف دست بر زمين نهد، سپس زانوها را - و زن به عكس اين كند - و بايد كه انگشتان هر دو دست را به جانب قبله قرار دهد و از هم نگشايد، و هيچ يك از دستها را به پهلو نچسباند، و زانوها را از هم دور دارد، و از پيشانى مقدار يك درهم يا بيشتر به سجده گاه برساند، و بر خاك سجده كند نه بر چوب و سنگ و امثال آن از چيزهائى كه سجده بر آنها جايز است ، و بهتر آن است بر خاك مزار ائمّه معصومين (عليه السلام ) باشد، به خصوص ‍ تربت كربلا. ⁽⁵⁰⁾

دعاى پيش از ذكر سجده

و قبل از تسبيح بگويد: ((ربّى (الّلهمّ) لك سجدت )): پروردگار من ! از بهر تو سجده كردم ، ((و بك آمنت )): و به تو ايمان آوردم ، ((و لك اسلمت )): و تو را فرمان بردم ، ((و عليك توكّلت )): و كار خود به تو واگذاشتم ، ((و اءنت ربّى )): و توئى پروردگار من ، ((سجد وجهى للّذى خلقه )): سجود روى من مر آن كس را كه آفريده است او را به دانائى و توانائى ، ((و شقّ سمعه و بصره )): و بر گشود گوش و چشم او را به شنوائى و بينائى ، و الحمد للّه ربّ العالمين : و همه ستايشها و ثناها مر خداى راست كه پروردگار جهانيان است ، ((تبارك الله احسن الخالقين )): بزرگ و برتر و دائم و ثابت است خداى كه بهترين آفرينندگان است .⁽⁵¹⁾

ذكر سجده

((سبحان ربّى الاءعلى )): منزّه و مقدّس مى خوانم و پاك و پاكيزه مى دانم پروردگار برتر و فراتر خود را، از هر چه جناب متعال او را نسزد و عزّت و جلال او را نشايد.

((و بحمده )): در حالتى كه مشغول ستايش و نيايش اويم ، كه توفيق بخشيده است مرا كه تنزيه و تقديس او را بجاى آورم .

تا ملال حاصل نشده مكرّر تسبيح را بگويد، مگر امام (جماعت ) كه بر سه نوبت اقتصار(اكتفا) مى كند.

ذيل : ذكر واجب ركوع و سجود، تسبيح كبير ((سبحان ربّى الاءعلى و بحمده )) به يك بار، يا تسبيح صغير ((سبحان الله )) است به سه بار.

حقيقت سجود

امام جعفر صادق (عليه السلام ) فرمود: به خدا كه زيان نكرد هر كه حقيقت سجود را چنانكه بايد به فعل آورد، اگر چه در همه عمر به يك نوبت باشد، و ظفر نيافت آنكه فريب داد نفس خود را مثل اين حال ، غافل و بى خبر از آنچه حق تعالى مهيّا كرده است از بهر سجود كنندگان از خير دنيا و سعادت آخرت ، و دور نگشت از خداى هرگز هر كه در سجود نيكو نزديك شد به خداى عزّوجلّ، و نزديك نگردد به او هرگز هر كه نيك بجا نياورد ادب سجود را و نگاه ندارد حرمت آن را و دل بغير حق تعالى دهد در سجود، در اين صورت عبادت چنين كسى چگونه خواهد بود؟! پس سجود كن سجود آن كس كه بس به پستى گرايد و بسيار فروتنى نمايد آفريدگار را - عزّو جلّ - و خود را خوار و ذليل او گرداند، و داند كه از خاكى آفريده شده كه همه بر آن پاى مى نهند، و از نطفه اى پديد آمده كه همه آن را پليد مى شمرند.⁽⁵²⁾

در حديث نبوى وارد شده است : نزديكتر وقتى و حالى كه بنده به خداست ، حالت و فرصت سجود است كه حق تعالى درباره آن فرمود: ((و اسجد و اقترب ⁽⁵³⁾)): يعنى به سجده در آى و نزديك شو.⁽⁵⁴⁾

و از امثال اين اخبار و غير آن مستفاد مى شود كه : بهترين افعال نماز سجود است ؛ بنابراين طول كشيدن و فروماندن در آن به اخلاص و آگاهى بس ‍ نيكوست .

بزرگى گويد: ركوع دعوى بندگى است و سجدتين دو گواه است بر آن .

ديگرى گفت : به قدر نيستى تو هستى حق تو را جلوه گر گردد، نمى بينى كه در ركوع ((سبحان ربّى العظيم )) گوئى و در سجود ((سبحان ربّى الاءعلى ))، اگر تو نباشى او باشد و بس تعالى و تقدّس .

و در اين معنا مترجم گويد:

دعاى پس از سر بر داشتن از سجده

و مستحبّ است چون سر از سجود بردارد بر ران چپ نشيند، و پشت قدم پاى راست را بر شكم قدم پاى چپ بگذارد و در خاطر بگذراند كه : بار خدايا! حق را برانگيزان و باطل را تباه گردان ⁽⁵⁵⁾؛ و چون قرار گيرد تكبير بگويد و استغفار كند، و افضل آن است كه بگويد:

((الّلهمّ اغفرلى )): بار خدايا! مرا بيامرز، ((و ارحمنى )): و مرا رحمت كن ، ((و اجبرنى )): و شكستگى هاى مرا درستى ده و نقصهانهاى مرا تلافى فرماى ، ((و اهدنى )): و مرا راه بنماى ، ((انّى لما الىّ من خير فقير)): همانا من بر آنچه كه فرو فرستاده اى مرا از نيكيها نيازمندم .⁽⁵⁶⁾

و اگر اقتصار بر استغفار كند، و گويد: ((استغفر اللّه ربّى و اتوب اليه : يعنى : آمرزش مى طلبم از پروردگار خود و به سوى او باز مى گردم ))، نيز كافى است .

بعد از آن تكبير ديگر گويد از براى سجده دوّم ، در حال جلوس ، و پس از سر بر داشتن از سجده نيز تكبير گويد و اندكى درنگ كند.

تفسير و تاءويل دو سجده

اميرالمؤمنين على (عليه السلام ) را از تاءويل سجدتين پرسيدند؟ فرمود: سجده اوّلى كه سر بر زمين نهد، اشاره است به آنكه از خاك آفريده شده است ، و سر كه بر مى دارد ايمائى (اشاره اى ) است به اينكه از زمين بر آمده است ؛ و سجده ثانيه تلويح (= اشاره و كنايه ) به اين است كه باز به زمين باز گردد و به خاك شود؛ و باز كه سر بر مى دارد رمزى است به اين كه بار ديگر از خاك بر آيد و بر انگيخته گردد در روز رستاخيز: منها خلقناكم و فيها نعيدكم و منها نخرجكم تارَة اُخرى .⁽⁵⁷⁾

ذكر در حال برخاستن

و چون سر از سجده برداشت ، در همان هنگام كه برمى خيزد و بگويد: ((الّلهمّ ربّى )): بار خدايا! اى پروردگار من ! ((بحولك )): بگردانيدن تو، ((و قوّتك )): و به نيروى تو، ((اقوم و اقعد)): بر مى خيزم و مى نشينم . و اگر خواهد نيز بگويد: ((و اركع و اسجد)): و ركوع و سجود مى كنم .⁽⁵⁸⁾

درب هفتم : قنوت

مستحبّ است كه قبل از قنوت تكبير گويد و بعد از آن دستها را بالا بدارد برابر روى محاذى آسمان ، و انگشتان را به هم بچسباند مگر دو انگشت بزرگ ، و چون اشرف اذكار قنوت كلمات فرج است ⁽⁵⁹⁾، و دعاى عقيب آن ؛ و اهمّ دعاها طلب مغفرت و عافيت است از براى دين و دنيا، و اينك به ذكر دعائى كه در خصوص قنوت وارد شده است اكتفا و بر ترجمه كلمات فرج ⁽⁶⁰⁾ و اذكار مخصوصه و ماءثوره آن اختصار مى رود:

((لا اله الّا الله الحليم الكريم )): نيست معبودى جز معبود به حق سزاوار پرستش - مستجمع جميع كمالات - كه بردبار و بخشنده است .

((لا اله الّا الله العلى العظيم )): نيست معبودى جز خداى يكتا در خور عبادت - جامع همه صفات كمال - كه بلند و بزرگوار است .

((سبحان الله ربّ السّماوات السّبع )): پاك و منزه است خداى پروردگار آسمانهاى هفتگانه .

((و ربّ الاءرضين السّبع و ما فيهنّ و ما بينهنّ)): و پروردگار زمينهاى هفتگانه و آنچه درون آنهاست و آنچه ميانه آنهاست .

((و ربّ العرش العظيم )): و پروردگار عرش بزرگ ، كه عبارت از احاطه علم حق تعالى است بر همه موجودات ، يا فلك الافلاك كه محيط است بر سراسر آفرينش .

((و الحمد لله ربّ العالمين ⁽⁶¹⁾)): و همه ستايشها و نيايشها مر خداى راست كه پروردگار جهانيان است .

دعاى بعد از كلمات فرج

((الّلهمّ اغفر لنا)): بار خدايا! بيامرز ما را.

((و ارحمنا)): و بر ما رحم فرما.

((و عافنا)): و نگاه دار ما را از تمام كوفتها و آفتها و همه گزندها و آزارها.

((واعف عنّا)): و در گذر از ناروائيهاى ما، ((فى الدنيا و الاخرة )): در اين جهان زودگذر و در واپسين سامان پاينده ديگر ((انّك على كلّ شى ء قدير)): همانا بر هر چيزى توانا هستى .

در حديث وارد شده است كه نمازگزار را هر چه قنوت كاملتر، رحمت حق در روز رستاخيز شاملتر.⁽⁶²⁾

درب هشتم : تشهّد و تسليم

مستحب است بطرزى (= به روشى ) نشيند كه در نشستن بين سجدتين مذكور شد، و دستها - محاذى زانو - روى رانها گذارد و انگشتان را به هم بچسباند و نظر بر كنار راست خود افكند و بگويد:

((بسم الله )): به نام خداى بزرگ كه سزاى پرستش است .

((و باللّه )): و به خداى يكتاى جلّ جلاله .

((و الحمدلله )): و همه ستايشها و نيايشها مر خداى راست .

((و خير الاءسماء للّه )): و بهترين نامها مخصوص ايزد آفريدگار است .

((اشهد ان لا اله الّا الله )): گواهى مى دهم كه نيست معبودى در خور پرستش جز خداى كه مستجمع جميع كمالات و مستوجب همه عبادات است .

((وحده لا شريك له )): در حالتى كه يكتا و بى همتاست ، نيست هماوردى در الوهيّت و نه انبازى به استحقاق عبادت .

((اشهد انّ محمّدا عبده و رسول الله )): و گواهى مى دهم كه محّمد صلّى الله عليه و آله بنده او و فرستاده اوست .

((ارسله بالحقّ)): فرستاده است او را به راستى و درستى بى شبهه و بلاشك .

((بشيرا)): در حالتى كه مژده فرماى است به رحمت و به فضل خداى كسى را كه به توحيد او اقرار كند.

((و نذيرا بين يدى السّاعة )): و بيم كننده است از عقوبت و عدل خداى كسى را كه از شرك احتراز نورزد پيش از قيام قيامت .

((اشهد انّ ربّى نعم الرّب )): گواهى مى دهم كه پروردگار من نيكو پروردگارى است - و به روايتى ديگر بر اين لفظ وارد است كه : ((انّك نعم الرّب )) - بر سبيل خطاب - يعنى : بدرستى كه تو نيكو پروردگارى ((و انّ محمّدا نعم الرّسول ))؛ و همانا محمّد صلّى الله عليه و آله نيكو فرستاده است .

((الّلهمّ صلّ على محمّد)): بار خدايا! درود بفرست بر محمّد صلّى الله عليه و آله يعنى : او را به رحمت خود بنواز.

و گفته اند: يعنى : تعظيم فرما او را در دنيا به اعلاى دين و اظهار دعوت و اعظام ذكر و ابقاء شريعت ، و تكريم نماى او را در آخرت به اضعاف ⁽⁶³⁾ اجر و اعتلاء قدر و اعزاز كامل و ابراز (آشكار ساختن ) كمال او بر اوّلين و آخرين ، و به تقبّل (پذيرفتن ) شفاعت در امّت و تقديم او بر كافّه انبياء مرسلين ، صلواتك عليهم اجمعين .

((و آل محمّد)): و بر اهل بيت محمّد صلّى الله عليه و آله كه عبارتند از: حضرت فاطمه و دوازدهم امام معصوم و منصوص ⁽⁶⁴⁾، و هر كه به روش ايشان گرايد و از علوم لدنّى آنان درك فيوضات وافره نمايد همچون : وجود مقدّس سلمان فارسى - رضى الله عنه - كه حضرت مصطفى (صلى الله عليه وآله ) درباره وى فرمود: سلمان منّا اهل البيت .⁽⁶⁵⁾

((و تقبّل شفاعته فى امّته )): و بپذير درخواست بخشودگى او را درباره امّتش .

((و ارفع درجتة )): و رفيع گردان درجه اش را در عالم ابديّت .

و پس از آن حمد خداى گويد دو سه نوبت ، و چون بر مى خيزد به ركعت سوم همان ذكرى را كه در برخاستن از دوّمين سجود مى گفت نيز بگويد:

پس نمازگزار را بايد كه در شهادت به زبان آن راند كه دل بيند و داند، نه آنكه كلماتى چند بخواند و بگذرد و حقيقت آنچه گويد به خاطر نگذارند.

و در تشهد آخر بعد از ((نعم الرّسول )) بگويد:

((التّحيّات للّه )): ثناها و آفرينها مر خداى راست .

((و الصّلوات )): و همه نمازها يا دعاها.

((الطّاهرات )): همه پاك از شرك جلى و خفى همه مقرون به توحيد و اخلاص و اعتقاد.

((الطّيّبات )): همه مصون از رخوت ⁽⁶⁶⁾ غفلت و حديث نفس و حالت كسل ، همه مشحون ⁽⁶⁷⁾ به نشاط خاطر و طيب نفس و حضور دل .

((الزّاكيات )): همه ماءمون از اغراض نفسانى و علايق سراى فانى ، هم مرهون به صدق و صفا و عبوديّت و وفا.

((الغاديات )): در اوائل روز بر آورد شدگان يا آينده ها.

((الرّاحيات )): در اواخر اجرا كرده شدگان يا رفته ها.

((السّابغات )): همه رسا و به انجام ، يعنى : با شروط تامّ و آداب تمام .

((النّاعمات )): همه خوشايند دل كه با دقّت و رقّت و وجد وقار و خضوع و خشوع و ركون و سكون گزارده گردد.

((للّه ما طاب )): مر خداى راست آنچه پاكيزه و پسنديده باشد.

((و زكى و طهر)): و از آلايش برى ماند و پاك گشت .

((و خلص و صفى )): و بى غش و صافى گرديد فللّه : پس آن مر خداى راست .

اشهد ان لا اله الّا الله وحده لا شريك له ، و اشهد انّ محمّدا عبده و رسوله ، ارسله بالحقّ بشيرا و نذيرا بين يدى السّاعة ، و اشهد انّ ربّى نعم الرّبّ، و انّ محمّدا نعم الرّسول -

ترجمه اين كلمات گذشت - ((و انّ السّاعة )): و همانا روز رستاخيز ((آتيه )): آينده است . ((لا ريب فيها)): و شكّ و شبه اى در آن نيست . ((و انّ اللّه يبعث من فى القبور)): و همانا خداى عزّ و جلّ بار دگر بر انگيزد و زنده گرداند كسانى را كه در گورها مدفونند.

((الحمد للّه الّذى هدانا لهذا)): ثنا و ستايش مر خداى راست كه به فضل خود ره نمود ما را به اين اعتقادات و عبادات .

((و ما كنّا لنهدى لو لا ان هدانا الّله )): و ما نبوديم آنكه پيش خود توانستى هدايت يافت ، اگر خدا ما را راه ننمودى و رهنمون نبودى .

((الحمد للّه ربّ العالمين )): هر ثنا و ستايش كه بوده و هست و باشد به امر خداى راست كه پروردگار جهانيان است .

((الّلهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد)): بار خدايا! درود مرحمت آميز بفرست بر محمّد و اهل بيت محمّد (صلى الله عليه وآله )

((و بارك على محمّد و آل محمّد)): و بركات و خيرات را زياد كن بر محمّد و اهل بيت محمّد (صلى الله عليه وآله ).

((و سلّم على محمّد و آل محمّد)): و سلام بفرست بر محمّد و اهل بيت محمّد (صلى الله عليه وآله ).

((و ترحّم على آل محمّد و آل محمّد)): و رحمت آور بر محمّد و اهل بيت محمّد صلى الله عليه و آله

((كما صلّيت و باركت و ترحّمت )): چنانچه درود و بركت فرستادى و رحمت آوردى و منّت نهادى

((على ابراهيم و آل ابراهيم ، انّك حميد مجيد)): بر خليل خود ابراهيم عليه السّلام و اهل بيت او، به راستى و درستى كه تو سخت ستوده به اعطاى نعم (نعمتها) و بس بزرگوار در ايفاى كر⁽⁶⁸⁾ (هستى ).

پاسخ به يك پرسش

تذكره : اگر كسى را اين توهّم حاصل شود كه مگر تشبيه درود پيغمبر و آل او بر درود حضرت ابراهيم و آلش ، يادى از اين مى دهد كه حضرت ابراهيم افضل از پيغمبر ماست ؟! و اين خلاف واقع است .

جواب : آنكه مراد از اين تشبيه آن است كه همانگونه كه درودى بر ابراهيم (عليه السلام ) و اهل بيت او فرستادى ، بهتر و برتر از درودى كه بر انبياء پيش از او فرستاده اى هم بر اينگونه درودى بر محمّد (صلى الله عليه وآله ) و اهل بيت او فرست كه پس بهتر و برتر باشد از درودى كه بر انبياء سلف ⁽⁶⁹⁾ فرستاده اى ، كه از آن جمله يكى هم حضرت ابراهيم خليل است على نبيّنا و عليه السّلام ؛ و همين معنا دليل بر اين است كه افضليّت پيغمبر ما بر حضرت ابراهيم ثابت و قاطع است .

ذكر واجب در تشهّد

ذيل : ذكر واجب در تشهّد نخستين و پسين ، شهادتين و صلوات بر محمّد و آل اوست با رعايت ترتيب ، چنانچه شهادت به توحيد را بر رسالت مقدم دارد، و سپس ذكر صلوات را بر زبان آرد كه عبارت بر سياق منقول و معمول بر اينگونه است .

اشهد ان لا اله الّله وحده لا شريك له ، و اشهد انّ محمّدا عبده و رسوله ، اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد.⁽⁷⁰⁾

بهتر آنكه ((وحده لا شريك له )) را پس از شهادت به توحيد، و ((عبده )) را پيش از شهادت به رسالت ترك نكند.

تسليم

سپس براى گشودن نماز و بيرون رفتن از آن ، در خاطر خود ارواح طيّبه انبيا و ائمّه معصومين و ملائكه و جميع مؤ منين را خطور داده و آنان را مخاطب قرار دهد و گويد:

((السّلام عليكم و رحمة الّله و بركاته )): سلام بر شما باد و رحمت خدا و بركتهاى او كه پايان پذير نيست .

و منفرد - آن كه تنها نماز گزارد - به گوشه چشم اشارت به جانب راست نمايد - بر وجهى كه منافى توجّه قبله نباشد - و امام ، ماءموم فرا روى خود، و ماءموم يك نوبت ديگر به جانب چپ اگر در طرف چپ او كسى باشد، و هر يك از اين دو ديگرى را در خطاب شريك كند - بدون قصد تحيّت يا ردّ آن . حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام ) فرمود: معنى سلام در آخر هر نماز امان است . يعنى : هر كه اطاعت كرد امر ايزد داور را و بجاى آورد سنّت پيغمبر را به خضوع قيام و خشوع تمام او راست نجات از بلاى دنيا و فراغ و فلاح از عذابهاى آخرت .⁽⁷¹⁾

ذيل : هر چند از لحاظ وجوب ذكر، يك سلام - بر آنگونه كه گذشت - كفايت مى كند، امّا بر سبيل استحباب بهتر آن است كه هر سه سلام را يكايك و پياپى بجاى آورد و هيچ كدام را فرو نگذارد بر اينگونه :

السّلام عليك ايّها النّبىّ و رحمة اللّه و بركاته ، السّلام علينا و على عباد اللّه الصّالحين ، السّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته .

سلام بر پيغمبر مستحب است ، و يكى از دو سلام ديگر واجب ، و اقتصار (اكتفا) بر هر يك از دو سلام و اختيار هر كدام جايز است .

((و السّلام على من اتّبع الهدى ))

خاتمه

اين است ترجمه نماز كامل و آداب آن چنانچه از ائمّه معصومين - صلوات اللّه عليهم اجمعين - به ما رسيده .