نكاتى چند
اكنون كه بحث ما درباره دنيا در نهج البلاغه نزديك به پايان است چند مساله را طرح
مى كنيم و با توجه به اصول گذشته به توضيح آنها مى پردازيم.
تضاد دنيا و آخرت
1- از بعضى از آثار دينى چنين استشمام مى شود كه ميان دنيا و آخرت تضاد است , مثل
آنكه گفته مى شود دنيا و آخرت به منزله دو ( هوو) هستند كه هرگز سازگار نخواهند شد
, و يا گفته مى شود كه اين دو به منزله مشرق و مغربند كه نزديكى به هر كدام عين
دورى از ديگرى است .
چگونه مى توان اين تعبيرات را توجيه كرد و با آنچه قبلا گفته شد سازگارساخت ؟
در پاسخ اين سوال مى گوئيم كه اولا در بسيارى از آثار اسلامى تصريح شده وبلكه از
مسلمات و ضروريات اسلام است كه جمع ميان دنيا و آخرت از نظربرخوردار شدن ممكن است ,
آنچه ناممكن است , جمع ميان آندو از نظر ايدهآل بودن و هدف اعلى قرار گرفتن است .
برخوردارى از دنيا مستلزم محروميت از آخرت نيست , آنچه مستلزم محروميت از آخرت است
يك سلسله گناهان زندگى بر باد ده است نهبرخوردارى از يك زندگى سالم مرفه و تنعم به
نعمتهاى پاكيزه و حلال خدا ,هم چنانكه چيزهائى كه موجب محروميت از دنيا است تقوا و
عمل صالح وذخيره اخروى داشتن نيست , يك سلسله عوامل ديگر است .
بسيارى از پيغمبران , امامان , صالحان از مؤمنين كه در خوبى آنهاترديدى نيست , كمال
برخوردارى را از نعمتهاى حلال دنيا داشته اند .
عليهذا فرضا از جمله اى چنين استفاده مى شود كه ميان برخوردارى از دنيا وبرخوردارى
از آخرت تضاد است , به حكم ادله قطعى مخالف , قابل قبول نيست .
ثانيا اگر درست دقت شود نكته جالبى از تعبيراتى كه در اين زمينه آمدهاستفاده مى شود
و هيچگونه منافاتى ميان اين تعبيرات و آن اصول قطعى مشاهده نمى شود , براى اينكه آن
نكته روشن شود , مقدمه كوتاهى بايد ذكرشود و آن اينكه در اينجا سه نوع رابطه وجود
دارد كه بايد مورد بررسى قرار گيرد :
1- رابطه ميان برخوردارى از دنيا و برخوردارى از آخرت .
2- رابطه ميان هدف قرار گرفتن دنيا و هدف قرار گرفتن آخرت .
3- رابطه ميان هدف قرار گرفتن يكى از اين دو , با برخوردارى از ديگرى .
رابطه اول به هيچ وجه از نوع تضاد نيست و لهذا جمع ميان آن دو ممكن است .
رابطه دوم از نوع تضاد است و امكان جمع ميان آن دو وجود ندارد .
اما رابطه سوم تضاد يك طرفه است يعنى ميان هدف قرار گرفتن دنيا وبرخوردارى از آخرت
تضاد است ولى ميان هدف قرار گرفتن آخرت و برخوردارى از دنيا تضاد نيست .
تابع گرائى و متبوع گرائى
تضاد ميان دنيا و آخرت از نظر هدف قرار گرفتن يكى و برخوردارى ازديگرى , از نوع
تضاد ميان ناقص و كامل است كه هدف قرار گرفتن ناقص مستلزم محروميت از كامل است ,
اما هدف قرار گرفتن كامل مستلزم محروميت از ناقص نيست بلكه مستلزم بهره مندى از آن
به نحو شايسته و درسطح عالى و انسانى است , هم چنانكه در مطلق تابع و متبوعها وضع
چنين است . اگر انسان هدفش استفاده از تابع باشد از متبوع محروم مى ماند ولى اگر
متبوع را هدف قرار دهد تابع خود به خود خواهد آمد .
در نهج البلاغه حكمت 269 اين مطلب به نيكوترين شكلى بيان شده است :
( الناس فى الدنيا عاملان : عامل فى الدنيا قد شغلته دنياه عن آخرته, يخشى
على من يخلفه و يامنه على نفسه فيفنى عمره فى منفعه غيره . و عامل عمل فى الدنيا
لما بعدها فجائه الذى له من الدنيا بغير عمل , فاحرزالحظين معا و ملك الدارين جميعا
فاصبح وجيها عند الله لا يسئل الله حاجه فيمنعه ) . . . .
مردم در دنيا از نظر عمل و هدف دو گونه اند : يكى تنها براى دنيا كارمى كند و هدفى
ماوراء امور مادى ندارد . سرگرمى به امور مادى و دنيوى اورا از توجه به آخرت
بازداشته است , چون غير از دنيا چيزى نمىفهمد و نمى شناسد , همواره نگران آينده
بازماندگان است كه چگونه وضع آنان رابراى بعد از خودش تامين كند , اما هرگز نگران
روزهاى سختى كه خود درپيش دارد نيست , لهذا عمرش در منفعت بازماندگانش فانى مى گردد
. يك نفر ديگر , آخرت را هدف قرار مى دهد و تمام كارهايش براى آن هدف است اما دنيا
خود به خود و بدون آنكه كارى براى آن و به خاطر آن صورت گرفته باشد به او رو مىآورد
, نتيجه اينست كه بهره دنيا و آخرت را توامااحراز مى كند و مالك هر دو خانه مى گردد
, چنين كسى صبح مى كند در حالى كه آبرومند نزد پروردگار است و هر چه از خدا بخواهد
به او اعطا مى كند .
مولوى تشبيه خوبى دارد , آخرت و دنيا را به قطار شتر و پشكل شتر تشبيه مى كند . مى
گويد اگر كسى هدفش داشتن قطار شتر باشد خواه ناخواه و بالتبع پشم و پشكل هم خواهد
داشت , اما اگر كسى هدفش فقط پشم و پشكل باشد هرگز صاحب قطار شتر نخواهد شد ,
ديگران صاحب قطار شتر خواهند بود و او بايداز پشم و پشكل شتر ديگران استفاده كند ,
مى گويد :
حسن و مال و جاه و بخت منتفع
در تبع دنياش همچون پشك و مو
ور بود اشتر چه قسمت پشم
صيد دين كن تا رسد اندر تبع
آخرت قطار اشتردان عمو
پشم بگزينى شتر نبود تو را
اينكه دنيا و آخرت تابع و متبوعند و دنياگرائى تابع گرائى است و مستلزم محروميت از
آخرت است و اما آخرت گرائى متبوع گرائى است و خودبه خود دنيا را به دنبال خود مى
كشد , تعليمى است كه از قرآن كريم آغاز شده است از آيات 148 - 145 آل عمران به طور
صريح و از آيات 18 و 19سوره اسراء و آيه 20 سوره شورى بطور اشاره نزديك به صريح اين
مطلب كاملا استفاده مى شود :
چنان باش كه هميشه زنده اى و چنان باش كه فردا مى ميرى
2- حديث معروفى است كه در كتب حديث و غير حديث نقل شده و جزء وصاياى حضرت امام
مجتبى ( ع ) در مرض وفات نيزآمده است به اين مضمون :
( كن لدنياك كانك تعيش ابدا و كن لاخرتك كانك تموت غدا )
(1).
براى دنيايت چنان باش كه گوئى جاويدان خواهى ماند و براى آخرت چنانباش كه گوئى فردا
مى ميرى .
اين حديث معركه آراء و عقائد ضد و نقيض شده است . برخى مى گويند مقصود اينست كه
در كار دنيا سهل انگارى كن , شتاب به خرج نده , هر وقت كارى مربوط به زندگى دنيا
پيش آمد بگو (دير نمى شود) وقت باقى است . ولى نسبت به كار آخرت هميشه چنين فكر كن
كه بيش از يك روز فرصت ندارى , هر وقت كار مربوط به آخرت پيش آمد بگو وقت بسيار تنگ
است و( دير مى شود) .
بعضى ديگر به حكم اينكه ديده اند باورى نيست كه اسلام دستور سهل انگارى بدهد , روش
و سيرت اولياء دين هرگز چنين نبوده است گفته اند مقصوداينست كه در كار دنيا همواره
فكر كن كه جاويدان خواهى ماند , پس به هيچ وجه كوچك مشمار و كارها را به صورت موقت
و به بهانه اينكه عمر اعتبار ندارد سرسرى انجام نده , بلكه آن چنان اساسى و با
آينده نگرى انجام بده كه گوئى تا آخر دنيا زنده هستى , زيرا فرضا خودت زنده
نمانىديگران از محصول كار تو بهره خواهند برد , اما كار آخرت به دست خدا است هميشه
فكر كن كه فردامى ميرى و فرصتى برايت نمانده است .
چنانكه ملاحظه مى كنيم , طبق يكى از اين دو تفسير در كار دنيا بايد لاقيدو لاابالى
و بى مسؤوليت بود , و طبق تفسير ديگر در كار آخرت بايد چنين بود . بديهى است كه
هيچكدام از اين دو تفسير نمى تواند مورد قبول باشد .
به نظر ما اين حديث يكى از لطيفترين احاديث است . در زمينه دعوت به عمل و ترك
لاقيدى و پشت سر اندازى چه در كارهاى به اصطلاح دنيائى و چه دركارهاى آخرتى .
اگر انسان در خانه اى زندگى مى كند و مى داند كه دير يا زود از اين خانهبه خانه
ديگر خواهد رفت و براى هميشه در آنجا مستقر خواهد شد امانمى داند كه چه روزى و بلكه
چه ماهى و چه سالى منتقل خواهد شد , اين شخص يك حالت ترديد , هم نسبت به كارهاى
مربوط به اين خانه كه در آن هست وهم نسبت به كارهاى مربوط به خانه اى كه بعدها به
آنجا منتقل خواهد شد ,پيدا مى كند . اگر بداند فردا از اين خانه خواهد رفت هرگز دست
به اصلاح اين خانه نخواهد زد , كوشش مى كند فقط كارهاى مربوط به خانه اى كه فردا به
آنجا منتقل خواهد شد اصلاح كند , و اگر بداند چند سال ديگر بايد در اين خانه بماند
برعكس عمل خواهد كرد , خواهد گفت آنچه لازم است فعلا اين است كه خانه فعلى را سر و
صورتى بدهيم , كار آن خانه فعلا دير نمى شود فرصت زياد است .
در حالى كه شخص در ترديد به سر مى برد و نمى داند كه به زودى منتقل خواهد شد و يا
سالهاى ديگر در اين خانه خواهد ماند , شخص عاقلى پيدامى شود و مى گويد نسبت به
كارهاى مربوط به اين خانه كه فعلا ساكن آن هستى چنين فرض كن كه براى هميشه در اينجا
باقى خواهى بود عليهذا اگر احتياج به تعمير و اصلاح هست انجام بده , ولى نسبت به
كارهاى مربوط به خانه دومچنين فرض كن كه فردا منتقل خواهى شد , پس هر چه زودتر
نواقص وناتمامي هاى آنجا را تكميل كن .
نتيجه چنين دستورى اينست كه انسان در هر دو قسمت كوشا و جدى مى شود .
فرض كنيد مى خواهد دست به كار تحصيل علم و يا تاليف كتاب و يا تاسيس موسسه اى بزند
كه سالها وقت و فرصت مى خواهد , اگر بداند عمرش كفاف نمى دهد و كارش ناتمام مى ماند
شروع نمى كند , اينجا است كه مى گويندچنان بينديش كه عمرت دراز است . ولى همين شخص
از نظر توبه و جبرا نگذشته ها , از نظر اداء حقوق الهى و حقوق مردمى , و بالاخره از
نظر كارهائى كه وقت و فرصت كم هم كافى است , امروز نشد , فردا , فردا اگر نشد ,پس
فردا هم مى شود انجام داد چيزى كه هست ممكن است انسان امروز را به فردا و فردا را
به پس فردا بيفكند اما فردائى يا پس فردائى نيايد . دراينگونه كارها بر عكس نوع اول
, لازمه اين فرض كه عمر باقى است و وقت زياد است , اينست كه لزومى ندارد شتاب به
خرج داده شود , پس نتيجه چنين فرضى تاخير و تسويف و اهمال است . در اينجا بايد فرض
كرد كه وقت و فرصتى نيست . پس معلوم شد در برخى موارد لازمه فرض اينكه وقت وفرصت
زياد است تشويق به عمل و اقدام و لازمه فرض اينكه وقت كم است دست به كار نشدن است .
و در برخى موارد ديگر درست كار بر عكس است ,يعنى لازمه فرض اينكه فرصت و وقت زياد
است اهمال و دست به كار نشدن است و لازمه فرض اينكه فرصت و وقتى نيست دست به كار
شدن است . پس موارد فرق مى كند و در هر مورد يك گونه بايد فرض كرد كه به عمل و
اقدام منتهى گردد .
به اصطلاح علماء اصول , لسان دليل , لسان ( تنزيل) است , لهذا هيچ مانعى ندارد كه
دو ( تنزيل) از دو جهت بر ضد يكديگر بوده باشند ,حاصل معنى حديث اين مى شود كه از
نظر برخى كارها بگو اصل , ( بقاء حيات و ادامه عمر) است و از نظر برخى كارها بگو
اصل , ( عدم بقاء عمر وكوتاهى آنست) .
اين معانى كه ذكر كردم صرفا يك توجيه بلا دليل نيست چندين روايت ديگروجود دارد كه
كاملا مفهوم اين حديث را به همين نحو كه گفته شد روشن مى كند. علت اينكه اين حديث
مورد اختلاف واقع شده است عدم توجه به آن احاديث است .
در سفينه البحار , ماده رفق از رسول اكرم نقل مى كند (خطاب به جابر ):
ان هذا الدين لمتين فاوغل فيه برفق . . . فاحرث حرث من يظن انه لايموت و اعمل
عمل من يخاف انه يموت غدا .
يعنى اين دين توام با متانت است برخود سخت نگير بلكه مدارا كن . . .كشت كن مانند
كسى كه گمان مى برد نمى ميرد و عمل كن مانند كسى كه مى ترسد فردا بميرد.
در جلد 15 بحار بخش اخلاق باب 29 از كافى از رسول اكرم خطاب به على (ع) نقل مى
كند :
ان هذا الدين متين . . . فاعمل عمل من يرجو ان يموت هرما و احذر حذرمن يتخوف انه
يموت غدا .
اسلام دينى است با متانت . . . در عمل مانند كسى عمل كن كه اميد دارد به پيرى برسد
و آنگاه بميرد , و در احتياط مانند كسى باش كه بيم آن داردفردا بميرد .
يعنى آنگاه كه دست به كار مفيدى مى زنى كه وقت و فرصت زياد و عمردراز مى خواهد ,
فكر كن كه عمرت دراز خواهد بود و اما آنگاه كه كارى رابه بهانه اينكه وقت زياد است
مى خواهى تاخير بيندازى فكر كن كه فردامى ميرى , فرصت را از دست نده و تاخير نينداز
.
در نهج الفصاحه از رسول اكرم نقل مى كند :
اصلحوا دنياكم و كونوا لاخرتكم كانكم تموتون غدا .
دنياى خويش را سامان دهيد و براى آخرت خويش آنچنان باشيد كه گويا فردا مى ميريد .
ايضا نقل مى كند :
اعمل عمل امرء يظن انه لن يموت ابدا و احذر حذر امرء يخشى ان يموت غدا .
مانند آنكس عمل كن كه گمان مى برد هرگز نمى ميرد و مانند آنكس بترس كه مى ترسد فردا
بميرد.
در حديث ديگر از رسول اكرم آمده است :
اعظم الناس هما المومن , يهتم بامر دنياه و امر آخرته .
از همه مردم گرفتارتر مومن است كه بايد هم به كار دنياى خويش بپردازدو هم به كار
آخرت .
در سفينه البحار , ماده ( نقس) از تحف العقول از امام كاظم (ع) نقل مى كند كه ايشان
به صورت يك روايت مسلم در ميان اهل البيت نقل كرده اند كه :
ليس منا من ترك دنياه لدينه او ترك دينه لدنياه .
آنكه دنياى خويش را به بهانه دين و يا دين خويش را به خاطر دينارها كند از ما نيست
.
از مجموع آنچه گفتيم معلوم شد كه چنان تعبيرى با چنين مفهومى كه مااستنباط كرديم در
لسان اولياء دين رائج و شايع بوده است .
پىنوشتها:
1 - وسائل جلد 2 صفحه 535 چاپ امير بهادر ( حديث 2
از باب 82 از ابواب مقدمات تجارت ) .
