 |
|
انسان بر آستان دين مركز تحقيقات دانشگاه امام صادق عليهالسلام - پىنوشتها -
1) -
بر خلاف آن چه كه در م قدمه انتشارات صدرا بر كتاب ولاها و ولايتها آمده، اين مقاله در كتاب محمد خاتم پيامبران چاپ نشده است.
(152) - خدايا! تو را از ترس آتشت عبادت نكردم و نه به طمع بهشتت، بلكه تو را شايسته عبادت ديدم و از اين رو تو را پرستيدم. (153) - معبود من! موهبت گسستن از همه و پيوستن به خود را به من ببخش و ديدگاه جانهاى ما را با فروغ نگاهى كه به تو مىافكنند، روشنى بخش؛ تا آن گاه كه ديدگان جانها پردههاى تو را بردرند و به سرچشمه بزرگوارى بار يابند و جانهامان به شكوه قدس تو در آويزند... معبود من! مرا به نور شادىبخش شكوه خويش پيوند بخش تا شناساى تو گردم و از غير تو روى برتابم. (اقبال الاعمال، ج 3، ص 299). (154) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 338 - 329. (155) - و خشنودى خدا بزرگتر است. (توبه / 72). (156) - برخى گفتهاند: ذكر نعمتهاى بهشتى دروغ مصلحتى است كه قرآن خواسته از اين طريق مردم را وادار به كار نيك كند، اما قرآن خودش مىگويد: در كلام ما باطل و دروغى راه ندارد: لا ياتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه (فصلت / 42). (157) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 340 - 338. (158) - ما يك مردم مفرط و مفرّطى هستيم. زمانى كه جامعه ما دچار اين بيمارى بود كه اسلام را فقط منحصر در عبادت مىدانست اما اكنون بيمارى ديگرى داد پپيدا شده كه فقط به جنبههاى اجتماعى اسلام توجه مىكنند و جنبههاى معنوى آن را ناديده مىگيرند. جامعهاى كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم درست كرد، ارزشش به جاميتش بود و ما نبايد اين جامعيت اسلام را هرگز فراموش كنيم. اسلام وقتى تعادلش اجزايش را از دست بدهد از بين مىرود. (159) - درست است كه هر عملى، اگر به انگيزه رضاى خدا انجام شود عبادت است البته عملى كه پيكرهاش هم صلاحيت داشته باشد؛ يعنى هر عملى كه فى حد ذاته، عمل خوبى باشد، اگر انسان آن را براى رضاى خدا انجام دهد عبادت است. بنابراين اگر كسى زندگيش را چنان تنظيم كند كه اعمالش را براى خدا انجام دهد، شبانه روزش در عبادت است، حتى خواب و غذا خوردنش. اين كه انسان هميشه بايد در حال عبادت باشد معنايش همين است، ولى نبايد گمان كرد كه اين عبادت عام، ما را از عبادت خاص (مانند نماز و دعا) بى نياز مىكند، چنان كه حتى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و اميرالمؤمنين عليه السلام نيز خود را از آن بى نياز نمىديدند. (160) - تعلیم و تربیت در اسلام صص 348-340 (161) - پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: خداوند به دلهاى شما نگاه مىكند، نه به ظواهرتان. (الامالى للطوسى، ص 536). (162) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 187 - 186. (163) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 188 - 187. (164) - مشرق و مغرب از آن خداست، پس به هر سو رو كنيد آن جا روى خداست. (بقره / 115). (165) - نخستين خانهاى كه براى (عبادت) مردم نهاده شده همان است كه در مكه است كه پر بركت و موجب هدايت جهانيان است. (آل عمران / 96). (166) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 191 - 188 (167) - بهترين دليل بر اين كه نظم در روح عبادت تأثير ندارد اين است كه اگر شخص به اشتباه نماز را قبل از وقت، شروع كند و يك ركعتش در وقت باشد. نمازش درست است. (168) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 193 - 191. (169) - پاداش هر كس آن چيزى است كه نيت كرد. (وسائل الشيعه، ج 1، ص 35). (170) - هيچ عملى (باارزش) نيست مگر با نيت (صحيح). (اصول كافى، ج 8، ص 234). (171) - اصول كافى، ج 2، ص 84. (172) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 198 - 193. (173) - حشر / 19 - 18. (174) - چند روز قبل از فوت مرحوم آقاى بروجردى، چند نفر كه نزد يشان بودند و ايشان ناراحت بودند و گفتند: عمر ما گذشت و ما نتوانستيم خيرى براى خود بفرستيم. فردى گفت: شما كه اينهمه آثار خير باقى گذاشتيد، ما بايد از اين حرفها بزنيم. ايشان اين حديث را فرمود كه: خلص العمل فان الناقد بصير بصير اعمالتان را (براى خدا) خالص نماييد، كه نقاد، آگاه آگاه است. (خالص را از ناخالص تشخيص مىدهد ). (175) - نهج البلاغه، خطبه 90. (176) - نگوييد انسان ممكن است پر باشد از گناه، چون مطابق قرآن، ترازويى كه در قيامت است فقط سنگينى اعمال خوب را مىسنجد، و لذا در سوره قارعه تعبير من خفت موازينه (كسى كه ترازوى اعمالش سبك است) و من ثقلت موازينه (كسى كه ترازوى اعمالش سنگين است) آمده است. (177) - امام کاظم علیه السلام: هر کس هر روز اعمال خود را مورد محاسبه قرار ندهد از ما نیست. اصول کافی ج 2 ص 453 (178) - در رابطه با محاسبه نفس، اين سوال مطرح مىشود كه آيا فكر گناه، گناه است؟ در پاسخ بايد گفت كه فكر گناه، گناه نيست. و تا وقتى خود آن گناه، محقق نشده، عقوبتى ندارد، البته شكى نيست كه فكر گناه و نيت بد مذموم است و طبق تعاليم اسلام نه تنها نبايد گناه كرد، خيال گناه را هم نبايد در خاطر راه داد. بر خلاف فكر گناه اگر انسان تصميم بگيرد كار خيرى انجام دهد، ولى موفق به انجام آن نشود، براى او ثواب مىنويسند. چنان كه اميرالمؤمنين عليه السلام در بازگشت از جنگ جمل فرمود: در اين لشكر و كارزار ما گروه هايى حضور داشتند كه هنوز در نهانگاه صلب مردان و يا رحم زنان قرار دارند و حتى ديده بر اين دنيا نگشودهاند. (چرا كه آرزوى حضور در اين جنگ را خواهند كرد.) (نهج البلاغه، خطبه 12). (179) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 378 - 370. (180) - انسان پيرو دين دوستش است. (اصول كافى، ج 2، ص 375). (181) - اگر منساة مصدر ميمى باشد به معنى فراموشى است و اگر اسم مكان باشد، تعبير جالبتر فراموشخانه مىشود؛ يعنى همنشينى با هواپرستان، موجب فراموشى ايمان، بلكه فراموشخانه ايمان است؛ يعنى انسان كه آن جا برود اصلا ايمان را فراموش مىكند. (نهج البلاغه، خطبه 86). (182) - پس مبادا كسى كه به آخرت ايمان ندارد و از هوسهاى خود پيروى مىكند بتو را از آن (ياد آخرت) باز دارد ك هلاك خواهى شد. (طه / 16). (183) - كسى كه ديدنش شما را به ياد خدا مىاندازد و سخن گفتنش به دانش شما مىافزايد و عملش شما را به آخرت ترغيب مىكند. (اصول كافى، ج 1، ص 39). (184) - (كامل الزيارات، ص 40) از امام سجاد عليه السلام. (185) - اين از قدس و تقوا نيست كه انسان جورى باشدم كه مردم وى را دشمن داشته بدانند. يك فرقه از متصوفه به نام ملامتيان به خيال خودشان براى جهاد با نفس كارى مىكردند كه مردم از اينها تنفر داشته باشند و به اينها ظن بد ببرند؛ مثلا شراب نمىخوردند، اما تظاهر به شرابخوارى مىكردند. نماز مىخواندند اما طورى وانمود مىكردند كه مردم بگويند بگويند: اينها نماز نمىخوانند. درست بر خلاف رويه رياكاران. اما اين عملكرد با موازين اسلامى سازگار نيست، زيرا آبروى مسلمان در اختيار خودش نيست. اساسا هر فرد مسلمانى سرمايهاى است براى اسلام. اگر كسى مسلمان واقعى است بايد بگذارد جامعه او را بشناسد تا كسى نگويد: مسلمانى وجود ندارد و همه اينها دروغ است. البته همان طور كه در دعاى مذكور آمده انسان بايد هم در زمين محبوب باشد هم در آسمان. وگرنه اگر در زمين محبوب باشد و در آسمان ملعون، رياكارى مىشود و بسيار بد است، پس عبارت محبوبة فى ارضك و سمائك؛ يعنى خدايا كارى كن كه من داراى حقيقت باشم تا تو مرا دوست داشته باشى، و حقيقت داشتن مرا مردم هم بشناسند تا مردم نيز مرا دوست داشته باشند. (186) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 396 - 386. (187) - من نمىدانم آن دو پيغمبرى كه قرآن آنها را ((حصور)) مىنامد، يعنى حضرت عيسى عليه السلام و حضرت يحيى عليه السلام علت اين ازدواج نكردنشان چه بوده است. عدهاى صريحا مىگويند: حضرت عيسى در خيلى جنبهها از خيلى پيغمبران برتر و بالاتر بوده است، ولى در عين حال اين نقصى براى آنها است؛ يعنى حضرت عيسى عليه السلام با پيغمبرى كه همه مزاياى ديگر او را داشته و متاهل هم بوده است فرق مىكند و آن پيغمبر از او كاملتر بوده است. (188) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 399 - 397 و 252 - 247. (189) - مولوى داستان شيرينى آورده كه مرد زاهدى خيلى مقيد به انجام همه عبادات واجب و مستحب بود، يك بار به فكر افتاد كه همه عبادتها را انجام داده غير از جهاد. به سربازى گفت:اگر جهادى پيش آمد مرا هم خبر كن. روزى به وى گفتند: كه آماده حركت باش. روزى چادر زده و نشسته بودند، كه يكمرتبه خبر دادند دشمن حمله كرده بقيه سريعا روى اسبها پريدند و اين زاهد تا به خودش بجنبد، جنگ تمام شده بود. وى خيلى ناراحت شد كه اين توفيق را از دست داده است. يك اسير دست بسته كه بسيارى از مسلمانها را كشته بود را به وى دادند تا گردن بزند. مرد زاهد وى را برد و مدتى طول كشيد. وقتى رفتند ديدند زاهد افتاده و و مرد اسير هم با همان دستهاى بسته روى او افتاده و چيزى نمانده كه با دندانهايش شاهرگ او را قطع كند. اسير را كشتند و زاهد را به هوش آوردند و قضيه را پرسيدند. گفت: وقتى از اين جا رفتيم يك دفعه به صورتم نگاه كرد و فريادى زد و من ديگر چيزى نفهميدم پس سجاعت را در خلوت شب نمىتوان به دست آورد، همان طور كه آثار خلوت شب را در ميدان جنگ نمىتوان كسب كرد. (190) - السنن الكبرى، ج9، ص 48. (191) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 251 - 249 و 396 و 402 - 399. (192) - على عليه السلام فرمود: خداوند، مومن شاغل را دوست مىدارد. (اصول كافى، ج 5، ص 113). (193) - امام صادق عليه السلام فرمود: آن كه براى معيشت خانوادهاش مىكوشد، همچون مجاهد در راه خداست. (اصول كافى، ج 5، ص 88). (194) - حضرت محمد صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: ملعون است آن كه سربار ديگران مىشود. (بحارالانوار، ج 77، ص 142). (195) - از چشمم افتاد. (بحارالانوار، ج 103، ص9). (196) - بحارالانوار، ج 77، ص 142. (197) - تعليم وتربيت در اسلام، صص 413 - 409. (198) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 419 - 414. (199) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 423 - 419. (200) - تعليم و تربيت در اسلام، صص 430 - 423. (201) - اصول كافى، ج 2، ص 139. (202) - مىگويند: بوعلى سينا زمانى كه وزير بود، با آن دستگاه وزارتى و غلامها و نوكرها از جايى رد مىشد و كناسى مشغول خالى كردن يك مستراح بود و با خود زمزمه مىكرد كه:
بوعلى خندهاش گرفت و به وى گفت: انصافا خيلى نفست را گرامى داشتهاى! وى گفت: نان از شغل خسيس خوردن به كه بار منت رئيس بردن. اين زير بار منت كيس نرفتن يكى از بزرگترين ارزشهاست. (203) - شيعه كسى است كه [در عمل و نظر] دبنالهرو على عليه السلام باشد. (بحارالانوار، ج 29، ص 34). (204) - انسان كامل، صص 22 - 13. (205) - در دلهاى ايشان بيمارى است و خداوند بر بيماريشان بيفزايد. (بقره/ 10). (206) - بيمارى قلب و روح از بيمارى جسم شديدتر و بدتر مىباشد. (نهج البلاغه، حكمت 388). (207) - مثلا، از نظر روانشناسى، محروميتها منشأ يك سلسله بيماريهاى روانى مىشود و خصوصا فرويد به طور افراط تكيهاش بر اين موضوع است. يا مثلا آدم حسود وقتى خير و نعمتى را در ديگران مىبيند، همه آرزويش اين است كه آن نعمتها سلب شود. انسان سالم، غبطه دارد نه حسد؛ يعنى هميشه درباره خودش فكر مىكند كه جلو بيفتد؛ اما براى فرد حسود، صدمه رسيدن به ديگران موضوعيت دارد و گاهى به مرحلهاى مىرسد كه حاضر است به خودش صد درجه صدمه بزند تا به ديگران پنجاه درجه صدمه وارد شود. (208) - اينان همچون چارپايانند، بلكه گمراهترند. (اعراف / 179). (209) - روزى كه در صور دميده شود، آن گاه شما گروه گروه بياييد. (نبا / 18). (210) - مردم متناسب با نيتها و انگيزههايشان محشور خواهند شد. (اصول كافى، ج 5، ص 20 با اندكى اختلاف). (211) - انسان كامل، صص 35 - 22. (212) - ما انسان را از نطفه مختلطى آفريديم و او را مىآزماييم. (213) - و چون ابراهيم را پروردگارش با كلماتى بيازمود و وى همه آنها را به انجام رسانيد خدا به او فرمود: من تو را پيشواى مردم قرار دادم. (بقره / 124). (214) - انسان كامل، صص 44 - 37. (215) - در اين جا عبادت به معناى خاصش مورد نظر است؛ يعنى همان خلوت با خدا، نماز، دعا، مناجات و... وگرنه در اسلام هر كارى كه انسان براى خدا انجام دهد، حتى دنبال كسب و كار رفتن هم عبادت به معناى عام مىباشد. (216) - بحارالانوار، ج 67، ص 113. (217) - انسان كامل، صص 52 - 44. (218) - همانا دنيا محل عبور است و آخرت محل قرار و باقى ماندن است، پس از محل عبورتان براى محل ماندنتان توشه بر گيريد. (نهج البلاغه، خطبه 203). (219) - از پيامبر خدا شنيدم كه بارها مىفرمود: هيچ امتى به پاكى وقداست نمىرسد تا در آن، ضعيف حق خود را از قوى بدون لكنت زبان بگيرد. (نهج البلاغه، خطبه 203). (220) - از پيامبر خدا شنيدم كه بارها مىفرمود: هيچ امتى به پاكى و قداست نمىرسد تا در آن، ضعيف حق خود را از قوى بدون لكنت زبان بگيرد. (نهج البلاغه، نامه 53). (221) - علم با حقيقت بينايى به آنان روى آورد و آنان با روح يقين با آن ارتباط برقرار نمودند و آن چه كه خودكامگان مشكل ديدهاند، براى آنان آسان بوده و با آن چه نادانان از آن وحشت كردهاند، انس و الفت گرفتند و با اين دنيا با بدنهايشان ارتباط برقرار كردند؛ در حالى كه ارواح آنان از محل اعلا آويزان است. (نهج البلاغه، حكمت 147). (222) - انسان كامل، صص 66 - 52. (223) - انسان كامل، صص 73 - 67. (224) - دوست هر كس عقل او و دشمن او نادانى اوست. (بحارالانوار، ج9، ص 174). (225) - دنيا را با بدن هايى گذراندند كه ارواحشان به عالم بالا تعلق داشت. (نهج البلاغه، حكمت 147). (226) - با ياد خداست كه دلها آرام مىگيرد. (رعد/ 28). (227) - انسان كامل، صص 82 - 74. (228) - به راستى كه پيامبرى از ميان خودتان به سوى شما آمده است، كه هر رنج كه شما مىبريد، براى او گران مىآيد و اصرار بر هدايت شما دارد و نسبت به مومنان رووف و مهربان است. (توبه / 128). (229) - نهج البلاغه، نامه 45. (230) - انسان كامل، صص 88 - 82. (231) - هر كسى خود را شناخت خداى خود را شناخته است. (بحارالانوار، ج 58، ص 91). (232) - چه نزديك است كه آيات خود را در بيرون و در درونشان به ايشان بنماييم. (فصلت / 53). (233) - رعد/ 28. (234) - انسان كامل، صص 98 - 89. (235) - محمد پيامبر الهى است و كسانى كه با او هستند بر كافران سختگير [و] با يكديگر مهربانند؛ آنان راكع و ساجد مىبينى؛ در حالى كه در طلب بخشايش و خشنودى خداوندند؛ نشانه آنان در چهرههايشان از [اثر] سجود آشكار است. (فتح / 29). (236) - آنان توبه كاران، پرستشگران، روزهداران، اهل ركوع و سجود، آمران به معروف و ناهيان از منكر هستند. (توبه / 112). (237) - بحارالانوار، ج 52، ص 386. (238) - انسان كامل، صص 108 - 98. (239) - انسان كامل، صص 124 - 119 و 150 - 147 و تكامل اجتماعى انسان، صص 141 - 139. (240) - اصول كافى، ج 1، ص 16. (241) - انسان كامل، صص 155 - 150. (242) - ص / 47. (243) - مثلا اصول فكرى و اعتقادى كمونيسم بر مبناى ماترياليستى است، اما براى آنها ايمان به اصول اين جهانبينى (ماترياليسم)، اصالت ندارد. و اساس و هدف، همان ايدئولوژى (كمونيسم) است، ولى از آن جا كه يك ايدئولوژى نمىتواند بدون جهانبينى باشد، ماترياليسم را پذيرفتهاند و در نتيجه همين عدم اعتقاد به اصالت جهان بينى ماترياليسم امروزه بسيارى از كمونيستها بين اين دو تفكيك كردهاند و مىگويند: ما معتقد به كمونيسم منهاى ماترياليسم هستيم. (244) - اما كسى كه در اين جهان (از ديدن چهره حق) نابينا بوده است، در آخرت نيز نابينا و گمراهتر است. (اسراء/ 72). (245) - انسان كامل، صص 168 - 155. (246) - تبديل شدن انسان به جهانى عقلى شبيه جهانى خارجى. (247) - هان اى انسان تو در راه پروردگارت سخت كوشيدهاى [و رنج بردهاى] و به لقاى او نايل خواهى شد. (انشقاق / 6). (248) - عبوديت گوهرى است كه نهايت آن خداگونگى است. (مصباح الشريعه، ص 7). (249) - و او با شماست هر كجا كه هستيد. (حديد/ 4). (250) - انسان كامل، صص 126 - 124 و 176 - 169 و تكامل اجتماعى انسان، صص 138 - 135 و 148. (251) - به راستى كه هر كس كه نفس خود را پاكيزه و تزكيه كرد رستگار شد و آن كس كه نفس خويش را (با معصيت و گناه) آلوده ساخت نوميد و محروم شد. (شمس / 10 - 9). (252) - عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 74. (253) - از نزد خود به او علمى آموختيم. (كهف/ 65). (254) - اگر اين گونه نبود كه شياطين پيرامون قلوب بنى آدم مىگردند همانا آنان به ملكوت آسمانها نظرمى انداختند. (بحارالانوار، ج 70، ص 59). (255) - اگر دلهايتان هر لحظه به سويى نمىرفت و در كلام خود زيادهگويى نمىكرديد، آن چه را من مىبينم، مىديديد و آن چه را من مىشنوم، مىشنيديد. (الترغيب و الترهيب، ج 3، ص 497، با اندكى تفاوت). (256) - عقل خود را زنده گردانيده و نفسش را ميرانده است. او را در راه انداختهاند و درها او را به سوى سلامت پيش بردهاند. (نهج البلاغه، خطبه 220). (257) - نهج البلاغه، خطبه 179. (258) - بگو (آن كه كتاب و رسول فرستد) خداست، آن گاه (پس از اتمام حجت) آنان را به حال خود بگذار. (انعام/ 91). (259) - انسان كامل، صص 185 - 177 و تكامل اجتماعى انسان، صص 154 - 152. (260) - انسان كامل، صص 187 - 186 و 198 - 195. (261) - چه نزديك است كه آيات خود را در بيرون و درونشان به ايشان بنماييم. (فصلت/ 53). (262) - رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم، عوالى اللئالى، ج 1، ص 267. (263) - نهج البلاغه، حكمت 131. (264) - نهج البلاغه، حكمت 131. (265) - از لحاظ ايجاد، جسمانى و از نظر بقا روحانى است. (266) - سپس او را به صورت آفرينش ديگرى پديد آورديم. (مومنون/ 14). (267) - پستترين جايگاههاى پست. (التين/ 6). (268) - جايگاه او جهنم است. (قارعه / 9). (269) - انسان كامل، صص 189 - 187 و 213 - 198. (270) - انسان كامل، صص 225 - 213. (271) - آن گاه هر كس طغيان ورزيده و زندگانى دنيا را برگزيده باشد، بى شك جهنم جايگاه اوست و هر كس كه از ايستادن [در موضع حساب و حشر] در پيشگاه پروردگارش ترسيده و نفس را از هوا و هوس باز داشته باشد، بى گمان بهشت جايگاه اوست. (نازعات / 41 - 37). (272) - پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در استقبال از گروهى كه از غزوهاى باز مىگشتند فرمودند: آفرين بر كسانى كه جهاد اصغر را به اتمام رساندند و جهاد اكبر بر ايشان باقى مانده است. (اصول كافى، ج 5، ص 12). (273) - يكى از علل اينكه در ادبيات عرفانى، معانى بلند معنوى را در لباس الفاظ فسق و فجور بيان كردهاند و از شاهد و معشوق و مىو نى سخن گفتهاند، اين است كه مىخواستهاند به چيزى كه خودشان اهل آن نبودهاند، تظاهر كنند، حتى در حافظ هم اين مطلب زياد ديده شود، گو اين كه خودش مىگويد: من نه ملامتىام نه رياكار. (274) - عزت، فقط از آن خداوند و پيامبر او و مومنان است. (منافقون / 8). (275) - نهج السعادة، ج 8، ص 276. (276) - مرگ با عزت بهتر از زندگى با ذلت است. (مناقب آل ابى طالب، ج 3، ص 224). (277) - ذلت و خوارى از ما دور است. (بحارالانوار، ج 45، ص 83). (278) - و همچون كسانى مباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا نيز آنها را به ((خود فراموشى گرفتار كرد. (حشر/ 19). (279) - انسان كامل، صص 240 - 225. (280) - براى طلاب علوم دينى كه در حوزهها و با معيارهاى قديم تحصيل مىكنند، علم قداست و طهارتى دارد و طلبه واقعا در عمق روحش نسبت به استادش خضوع مىكند و شرم دارد كه علم را به خاطر كسب مال، تحصيل يا تدريس كند، ولى در تحصيلات جديد كه ادامه همان روش بيكن است، اصلا مسئله تعليم و تعلم قداستش را از دست داده و محصل و معلم تحصيل و تدريس را عملى مقدماتى براى زندگى و رفاه مىدانند. (281) - بعضى از اين حرفها به طور ناخودآگاه در ميان ما هم راه پيدا كرده كه مثلا مىگوييم: زندگى تنازع بقاست، حتى بعضى از علماى اسلامى - مثل فريد وجدى - گفتهاند: جنگ در ميان بشر يك ضرورت است و به آياتى از قرآن هم متمسك مىشوند، مانند اين كه در لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لفسدت الارض (بقره / 251) اما بايد گفت: اين آيه را اشتباه فهميدهاند. اين آيه مساله دفاع را مطرح مىكند و در جواب آن پاپ يا كشيش مسيحى كه مىگويد: جنگ مطلقا محكوم است، پاسخ مىدهد كه جنگى كه تجاوز است محكوم است نه جنگى كه دفاع از حق و حقيقت باشد. اين جمله هم كه به امام حسين عليهالسلام منسوب شده كه انّ الحيوة عقيدة و جهاد، در هيچ مدركى از مدارك اسلامى وجود ندارد و با منطق اسلام هم سازگار نيست. اسلام نمىگويد: يك عقيدهاى - هر چه كه باشد - داشته باش و به خاطرش جهاد كن، بلكه حيات اين است كه انسان حق را پيدا كند و براى حق مبارزه كند. جاى تعجب دارد كه با اين كه امام حسين عليهالسلام اين همه اشعار حماسى معتبر دارد، چرا عدهاى مىروند ديگران را قرض مىگيرند و به نام امام حسين عليهالسلام نشر مىدهند. (انسان كامل، صص 132 - 128 و 224 - 240). (282) - نظر ماركس درست در مقابل نظر نيچه است. هر دو ضدين هستند، منتها ماركس مىگويد: دين را اقويا اختراع كردهاند تا جلوى شورش ضعفا را بگيرند و نيچه مىگويد: دين را ضعفا اختراع كردند تا به گردن اقويا افسار بزنند. (283) - سير حكمت در اروپا، ج 3، صص 240 - 232. (284) - انسان كامل، صص 132 - 126 و 263 - 245 و تكامل اجتماعى انسان، صص 144 - 143. (285) - انسان كامل، صص 277 - 275. (286) - و چه بسيار پيامبرانى كه همراه ايشان، تودههاى انبوه نبرد كردند و از هر رنجى كه در راه خدا ديدند نه سستى ورزيدند و نه ضعف و زبونى نشان دادند؛ و خداوند شكيبايان را دوست دارد. (آل عمران/ 146). (287) - خداوند كسانى را دوست مىدارد كه در راه او پيكار مىكنند گويى بنايى آهنيناند. (صف / 4). (288) - و در برابر آنان هر نيرويى كه مىتوانيد، از جمله نگاهدارى اسبان، فراهم آوريد، تا به آن وسيله دشمن خدا و دشمن خود را بترسانيد. (انفال/ 60). (289) - نفس مومن از صخره سختتر است. (نهج البلاغه، حكمت 333). (290) - خداى عز و جل همه امور مومن را به خودش سپرده است، ولى به او اجازه نداده است كه ذليل باشد، آيا سخن خدا را نشنيدهايد كه مىفرمايد: عزت از آن خدا و رسول او و مومنين است. پس مومن عزيز است و ذليل نمىباشد؛ عزت نفس مومن از پايدارى كوهها بيشتر است، چرا كه مىشود از كوه قسمتهايى را جدا كرد، ولى از دين مومن چيزى جدا نمىگردد. (تهذيب الاحكام، ج 6، ص 179). (291) - به خدا سوگند هيچ قومى در خانهشان نجنگيدند مگر اين كه ذليل شدند. (نهج البلاغه، خطبه 27). (292) - معانى الاخبار، ج 1، ص 159. (293) - البته عاطفههاى نابجايى هست كه ناشى از ضعف مىباشد و اسلام هم آنها را طرد مىكند؛ مثلا اسلام براى زانى و زانيه حد تعيين مىكند و بعد مىفرمايد: و لا تأخذكم بهما رأفة فى دين الله در دين الهى، در حق آنان دچار ترحم نشويد. (نور/ 2) يا اين كه مطرح مىكنند كه مجازات اعدام، غيرانسانى است، و جانى را بايد اصلاح كرد، ولى قبل از آنكه مرتكب جنايت شوند؛ در حالى كه هميشه در جامه عناصر منحرفى هستند كه على رغم عوامل اصلاحى دست به جنايت مىزنند، و اگر مجازات اعدام الغا شود، همه جانىهاى بالقوه را تشويق كردهايم كه ديگر دغدغه اعدام شدن نداشته باشيد. همين طور در مساله قطع دست دزد، اين گونه ترحمها را نبايد مانند ايستادگى در مقابل شهوات و اميال نفسانى، نوعى قدرت به حساب آورد. (294) - دشمن ظالم و يار مظلوم باشيد. (نهج البلاغه، نامه 47). (295) - قدرت كينه را از بين مىبرد. (غررالحكم، حكمت 953). (296) - غيبت تلاش فرد ناتوان است. (نهج البلاغه، حكمت 461). (297) - انسان باغيرت هرگز زنا نمىكند. (نهج البلاغه، حكمت 305). (298) - خداوند از مومن ناتوانى كه قدرت و صلابت ندارد، بيزار است. (معانى الاخبار، ج 1، ص 344). (299) - البته سعدى موارد ديگر خلاف اين را هم گفته؛ مثلا داستان صاحبدلى به مدرسه آمد از خانقاه و... (300) - انسان كامل، صص 272 - 263 و 287 - 277. (301) - اساسا عمق روحيه غربيها قساوت است و اين نوع عواطف، محبتها، احسانها و گذشتها را خود غربىها، خصلتهاى شرقى مىنامند. حتى محبت بين والدين و فرزندان، يا خواهران و برادران هم در ميان غربىهابسيار ضعيف است. (302) - براى ديگران همان را دوست بدار كه براى خود دوست مىدارى و براى ديگران همان را بد بدار كه براى خود بد مىدارى. (نهج البلاغه، نامه 31). (303) - محكمترين دستگيرههاى ايمان، دوست داشتن و دشمن داشتن به خاطر خداست. (اصول كافى، ج 2، ص 25). (304) - همانا خدا به دادگرى و نيكوكارى و بخشش به خويشاوندان فرمان مىدهد و از كار زشت و ناپسند باز مىدارد. (نحل / 90). (305) - هر چند در خودشان احتياجى مبرم باشد، ديگران را بر خود مقدم مىدارند. (حشر / 9). (306) - انسان كامل، صص 139 - 137 و 303 - 287 و تكامل اجتماعى انسان، صص 142 - 141 و 157 - 156. (307) - انسان كامل، صص 140 - 139 و 312 - 305. (308) - بگو اى اهل كتاب بياييد تا بر سر سخنى كه بين ما و شما يكسان است، بايستيم كه جز خداوند را نپرستيم و براى او هيچگونه شريكى نياوريم و هيچ كس از ما ديگرى را به جاى خداوند، به خدايى بر نگيرد. (آل عمران / 64). (309) - حمد / 2 (310) - حمد / 5 (311) - بحارالانوار، ج 61، ص 150. (312) - انسان كامل، صص 324 - 312. (313) - اصالت وجود در فلسفه اسلامى بسيار قديمى است و مفهومى بسيار دقيق دارد. از سوى ديگر اين كه انسان نسبت به ساير موجودات اين امتياز را دارد كه خودش به خودش سرنوشت مىدهد، با مبانى بسيار محكمتر در فلسفه ما بيان شده و حرف درستى است و مطلبى هم كه در تعبيرات دين راجع به مسخ امم سابق يا كيفيت حشر مردم به اشكال مختلف آمده است، بر همين اساس مىباشد كه اگر چه هر انسانى در هنگام تولد، بالقوه انسان است، ولى در جريان زندگى احتمال دارد ماهيتش تغيير كند. (314) - در ميان مسلمين گروه اشاعره كه جبرى مسلك بودند مثل ماترياليستهاى امروزند و گروه معتزله كه معتقد به تفويض و به خودوانهادگى انسان بودند، مثل اگزيستانسياليستها مىباشند. شيعه معتقد به امر بين الامرين است؛ يعنى اختيار را براى انسان قبول دارد، ولى نه در حد تفويض. (315) - اين بحث مفصلا در كتب علل گرايش به ماديگرى و انسان و سرنوشت بيان شده است. (316) - انسان كامل، صص 140 و 337 - 325. (317) - ما به او از شما نزديكتريم. (واقعه/ 85). (318) - خداوند داخل در اشياست، اما نه به نحو اختلاط و خارج از اشياست، اما نه به نحو تباين و جدايى، نه داخل در اشياست و نه خارج از آنها. (نهج البلاغه، خطبه 186). (319) - كسانى كه خدا را فراموش كردند و خدا هم آنها را به خودفراموشى گرفتار كرد. (حشر / 19). (320) - انسان كامل، صص 346 - 338. (321) - خود را از هر پستى دور نگهدار و برتر شمار، اگر چه نفست تو را به سوى مشتهيات سوق دهد، پس بدان كه در عوض آن چه از نفس خود بذل مىكنى چيزى نخواهى ستاند. و بنده غير خود مشو، زيرا كه خدا تو را آزاد آفريده است. (نهج البلاغه، نامه 31). (322) - اين حديث به صورت بيتى از يك شعر از آن حضرت نقل شده است:
(بحارالانوار، ج 47، ص 25). (323) - نهج البلاغه، حكمت 237. (324) - انسان كامل، صص 353 - 346. (325) - گروهى خدا را از روى رغبت بندگى مىكنند و اين، عبادت بازرگانان است و گروهى از روى ترس بندگى مىكنند و اين عبادت غلامان است و گروهى از روى سپاسگزارى خدا را بندگى مىكنند و اين عبادت آزادگان است. (نهج البلاغه، حكمت 237). (326) - تكامل اجتماعى انسان، صص 143 - 142. (327) - و جن و انس را نيافريديم جز براى آن كه مرا بپرستند. (ذاريات / 56). (328) - البته نه مرگى كه خودكشى باشد، آدمى كه خودكشى مىكند از زير بار مسووليت شانه خالى كرده، بلكه مرگى كه در راه هدفى عالى باشد. (329) - من مرگ (شرافتمندانه) را جز سعادت و زندگى (ذليلانه) با ظالمين را جز خوارى و ملامت نمىدانم. (تحف العقول، ص 245). (330) - [چنان كه در اصل كتاب انسان كامل ذكر شده، در اين جا قسمتى از سخنان استاد، در نوار ضبط نشده است.] (331) - انسان كامل، صص 144 - 141. (332) - تكامل اجتماعى انسان، صص 17- 7. (333) - قرآن اين اصل را به ما گفته و علم هم تأييد كرده است. قرآن مىگويد: فاما الزيد فيذهب جفاء و اما ما ينفع الناس فيمكث فى الارض ((كف، به كنار رفته، نابود مىشود، ولى چيزى كه به مردم سود مىدهد در زمين مىماند)). (رعد /17) (334) - سوال: اگر روابط اقتصادى و اجتماعى و فرهنگى در حال تكامل است، آيا خود دين هم نبايد تكامل پيدا كند؟ پاسخ: وقتى مىگوييم دين، مقصود پديدهاى كه در يك زمان، تحت يك سلطه شرايط خاص زمانى و مكانى پديد آمده باشد (يك پديده وابسته به زمان و مكان) نيست، بلكه يك سلسله حقايق و معارف و يك سلسله قوانينى است كه براى بشر آمده است، و آن چه تغيير مىكند، پديدهها مىباشند نه قوانين حاكم بر پديدهها. سوال: براى رسيدن به تكامل معنوى و اخلاقى در جامعههايى كه امواج فساد در آن جا زياد است تكليف چيست؟ پاسخ: اتفاقا در جامعه هايى كه فساد بيشتر است، زمينه براى تكامل روحى و اخلاقى انسان بيشتر است، البته از اين حيث كه تكامل روحى و اخلاقى، نتيجه مقاومت كردن در برابر جريانهاى مخالف است، و در محيط هايى كه جريان مخالف زياد است، همان طور كه قربانى زياد است، افراد تكامل يافته هم به وجود مىآيند. من كه محيطهاى روستا، شهرستانها، و تهران را تجربه كردهام معتقدم در تهرانى كه امروز، [سالهاى پس از 1350 ]فاسدترين محيط اخلاقى ايران است، پاكترين و كاملترين افرادى كه من در عمرم ديدهام، در اين جا مىباشند. (335) - سوال: صادق هدايت كه خودكشى كرد حقيقت جامعه خود را ديده و چيزى را كه ديده است مطرح كرده است. جواب: خير، وى و امثال وى به جامعه انسانيت اهانت كردهاند. معمولا افرادى كه در خودشان هيچ نورى و هيچ جنبه خوبى و خيرى نيست، فكر مىكنند كه در جامعه هم هيچ چيز خوبى وجود ندارد و الا اگر كسى در خود خوبى نبيند، دليل ندارد كه بگويد: در هيچ كس ديگر خوبى و خير نيست. اين كه فقط بدىها را ببينيم و خوبىها را نبينيم و به همين جهت آنها را انكار كنيم، نوعى خيانت به جامعه است. (تكامل اجتماعى انسان، صص 62- 61). (336) - سوال: اين مطلب كه گفتيد: علم رابطه انسان با انسان را نمىتواند اصلاح كند و مثال از استعمارزدهها آورديد، آيا معتقديد استعمارزدهها به آن حد از علم نرسيدهاند كه بتوانند خود را نجات بدهند؛ يعنى گناه استعمارزده هم ه مان جهل اوست، و لذا در اين جا هم علم مىتواند مشكل را حل كند؟ پاسخ: بحث ما اين است كه آيا علم، ماهيت انسان را عوض مىكند يا نه. حداكثر مطلبى كه از سخنان شما به دست مىآيد اين است كه استعمار زده هم مىتواند عالم شود و از علم به عنوان ابزارى براى هدفهاى خود استفاده كند. ما اين بحث را قبول داريم، اما بحث ما در نحوه استفاده از علم است و مىگوييم: چه شد كه استعمارگرها با اين كه عالم بودند، دست به استعمار زدند، و علم ماهيت آنها را اصلاح نكرد. (تكامل اجتماعى انسان، صص 63- 62). (337) - (تكامل اجتماعى انسان، صص 43- 35). (338) - تكامل اجتماعى انسان، صص 46- 43. (339) - آيا آن چه را مىتراشيد، مىپرستيد؟ (صافات/ 95). (340) - تكامل اجتماعى انسان، صص 51- 46. (341) - و اذ قال ربك للملائكة انى جاعل فى الارض خليفة قالوا اتجعل فيها من يفسد فيها و يفسك الدماء و نحن نسبح بحمدك و نقدس لك قال انى اعلم ما لا تعلمون (بقره / 30). (342) - اشتباه نشود، هابيل گفت: من دست به خون تو نمىآلايم، نه اين كه ظلمپذير خواهم بود؛ يعنى قاتل ابتدايى نيستم و قصاص قبل از جنايت نمىكنم. (343) - در خوبىها از يكديگر پيشى بگيريد. (بقره / 148). (344) - تكامل اجتماعى انسان، صص 64 - 51. (345) - تكامل اجتماعى انسان، صص 72- 65. (346) - و جنيان و آدميان را نيافريدم مگر براى اين كه مرا عبادت كنند. (ذاريات/ 56). (347) - آيا پنداشتيد كه ما شما را عبث آفريدهايم و شما به سوى ما بازگشت نخواهيد كرد؟ (مومنون / 115). (348) - همانا نماز و عبادت و زندگى و مرگ من براى خداست كه پروردگار جهانيان است. (انعام/ 162). (349) - به تحقيق پيامبران خويش را با دلايل روشن فرستاديم و با ايشان كتاب و مقياس حق نازل كرديم براى اين كه مردم به عدالت قيام كنند. (حديد / 25). (350) - هيچ چيز مانند او نيست. (شورى/ 11). (351) - نامهاى نيكو فقط براى اوست. (طه/ 8). (352) - اسلام هميشه به همه مسائل از جهت توحيدى و خدايى توجه نمىكند؛ مثلا اين مطلب را كه در فلسفه هم بدان رسيدهاند كه بر جهان يك سلسله قوانين ثابت و لا يتغير حكمفرماست، قرآن هم مىگويد، اما نه با اين تعبير، بلكه با تعبيرى الهى: فلن تجد لسنة الله تبديلا و لن تجد لسنة الله تحويلا. (فاطر/ 43). (353) - همان كسانى كه ايمان دارند و دلهايشان به ياد كردن خدا آرام مىگيرد، بدانيد كه دل به ياد خدا آرام مىگيرد. (رعد/ 28). (354) - تكامل اجتماعى انسان، صص 85- 73. (355) - تكامل اجتماعى انسان، صص 97 - 87. (356) - مگر نمىبينيد كه خدا هر چه را در آسمانها و زمين هست رام شما كرد؟ (لقمان/ 20). (357) - تكامل اجتماعى انسان، صص 110 - 97. (358) - [همانطور كه در مقدمه دفتر ذكر شد، استاد مطهرى دو جلسه از سخنرانىهاى بحث هدف زندگى را به موضوع بررسى نظريات مختلف درباره كمال انسان اختصاص داده بودند كه مطالب آن با مباحث انسان كامل ادغام گرديد و به صورت يكجا از نظرتان گذشت. ] (359) - تكامل اجتماعى انسان، صص 124 - 111. (360) - شرح الاسماء الحسنى، ج 1، ص 5، با عبارت بالباء ظهر الوجود (361) - نبرد حق و باطل، صص 13 - 9 (362) - آيا در زمين كسى را مىگمارى كه در آن فساد انگيزد و خونها بريزد. (بقره/ 30). (363) - من چيزى مىدانم كه شما نمىدانيد. (بقره/ 30). (364) - هر فردى همراه با فطرت متولد مىشود، پس اين والدين او هستند كه او را يهودى يا مسيحى مىكنند. (عوالى اللئالى، ج 1، ص 35). (365) - اوست كه پيامبر خود را براى هدايت، با آيين درست روانه ساخت تا آن را بر تمام اديان پيروز گرداند، هر چند مشركان نپسندند. (فتح / 28). (366) - عين همين ايراد به بسيارى از روضهخوانها و منبرىهاى ما هم وارد است كه از حادثه عاشورا فقط صفحه سياه آن را حكايت مىكنند؛ حال آن كه روى ديگر اين حادثه، درخشانترين صفحات تاريخ و اوج ايمان و توكل و مجاهدت و رضا و صبر و... است. (367) - نبرد حق و باطل، صص 34 - 13. (368) - همه چيز جز او نابودشدنى است. (قصص / 88). (369) - اوست كه پيامبر خود را براى هدايت، با آيين درست روانه ساخت تا آن را بر تمام اديان پيروز گرداند، هر چند مشركان اين امر را نپسندند. (فتح / 28). (370) - مىخواهند خدا و مومنان را فريب دهند؛ در حالى كه جز خودشان را فريب نمىدهند؛ (اما) نمىفهمند. (بقره/ 9) (371) - خداست كه ريشخندشان مىكند و آنان را در طغيانشان فرو مىگذارد تا سرگردان شوند. (بقره / 15)/ (372) - حكومت با كفر (كافران) پايدار مىماند، اما با ظلم نه. (منهج الصادقين، ص 463 و تفسير صافى، ج 2، ص 477). (373) - حكم ما در حق بندگان ما كه به رسالت فرستاده شدهاند، از پيش تعيين شده است. تنها ايشانند كه نصرت يافتگانند و تنها سپاه ما پيروزند. (صافات / 173 - 171). (374) - بينششان را با شمشيرهايشان به همراه مىبردند. (نهج البلاغه، خطبه 150). (375) - ما آسمان و زمين و آن چه در ميان آنهاست از روى بازى نيافريديم. (به فرض محال) اگر مىخواستيم سرگرمى انتخاب كنيم، چيزى مناسب خود انتخاب مىكرديم؛ اگر اين كار را انجام مىداديم، بلكه ما حق را بر سر باطل مىكوبيم تا آن را هلاك سازد؛ و اين گونه، باطل محو و نابود مىشود، اما واى بر شما از توصيفى كه (در مورد خدا و هدف آفرينش) مىكنيد. (376) - رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مىفرمايد: اگر هجرت كسى به قصد (مالى از) دنيا باشد كه به آن برسد يا زنى كه با او ازدواج كند، پس هجرت او به سوى آن چيزى است كه به مقصد آن هجرت كرده (و نزد خداوند ارزشى ندارد). (دعائم الاسلام، ج 1، ص 4). (377) - خدا به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كردهاند، وعده داده است كه حتما آنان را در اين سرزمين جانشين قرار دهد. (نور/ 55). (378) - سستى مكنيد و غمگين مشويد كه اگر مومن باشيد شما برتريد. (آل عمران / 139). (379) - نبرد حق و باطل، صص 48 - 34. (380) - نبرد حق و باطل، صص 63 - 48. (381) - اسلام مانند پوستينى وارونه پوشيده (و به تعاليم آن عمل) خواهد شد. (نهج البلاغه، خطبه 108). (382) - اى كسانى كه ايمان آوردهايد چون خدا و پيامبر، شما را به چيزى فرا خواندند كه به شما حيات مىبخشد، آنان را اجابت كنيد. (انفال / 24)/ (383) - نبرد حق و باطل، صص 79 - 65. (384) - مثل مومنين در دوستى و مهربانى و عاطفهشان به يكديگر همچون جسم آدمى است كه هرگاه عضوى از آن جسم به درد آيد، ديگر عضوها به وسيله بيدارى و تب با او همراه مىشوند. (بحارالانوار، ج 61، ص 150). (385) - نبرد حق و باطل، صص 92 - 80. (386) - براى انسان جز حاصل تلاش او نيست. (نجم / 39). (387) - پس هر كه هموزن ذرهاى نيكى كند آن را خواهد ديد و هر كه هموزن ذرهاى بدى كند آن را خواهد ديد. (زلزال/ 8 - 7). (388) - ايمان عبارت است از شناخت قلبى، اعتراف زبانى و عمل جوارحى. (نهج البلاغه، حكمت 227). (389) - [پاداش و كيفر] به دلخواه شما و دلخواه اهل كتاب نيست. هر كس بدى كند، در برابر آن كيفر مىبيند. (نساء/ 123). (390) - عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 259. (391) - اى فاطمه خود به عمل بپرداز كه من تو را (از عمل صالح) بى نياز نخواهم كرد. (التعجب الكراجكى، ص 31). (392) - از آنانى مباش كه آخرت را بدون عمل مىطلبند. (نهج البلاغه، حكمت 150). (393) - به شيعيان ما برسان. (بحارالانوار، ج 71، ص 179). (394) - نبرد حق و باطل، صص 113 - 93. (395) - تا آن كسى را كه زنده است، بر حذر دارد. (يس / 70). (396) - انعام / 122 (397) - البته واژه زهد به معناى لغوىاش آمده، مثلا در داستان حضرت يوسف كه وى را ارزان فروختند گفته شد: و كانوا فيه من الزاهدين و نسبت به (فروختن) او بىرغبت بودند.). (يوسف / 20) ولى اين آن زهد اصطلاحى نيست. (398) - يوسف / 55 (399) - اصول كافى، ج 5، ص 65. (400) - معناى زهد بين دو كلمه از قرآن قرار گرفته است: ((تا بر آن چه از دست شما رفته، اندوهگين نشويد و به سبب آن چه به شما داده است شادمانى نكنيد). (نهج البلاغه، حكمت 339). (401) - شايد در حجاز يا يمامه كسى باشد كه به قرص نانى نيازمند است. (نهج البلاغه، نامه 45). (402) - نبرد حق و باطل، صص 133 - 115. (403) - زهد ترك دنياست براى اشتغال به عبادت. (404) - گوشهگيرى و رهبانيت در اسلام (مقبول) نيست. (دعائم الاسلام، ج 2، ص 193). (405) - نعمتهاى پاكيزه خودتان را در زندگى دنيايتان صرف كرديد. (احقاف/ 20). (406) - همانا پرهيزگاران هم از نعمت دنيا برخوردار شدهاند و هم از نعمت آخرت در آينده برخوردار خواهند بود. در بهترين خانههاى آن زندگى مىكنند و بهترين غذاها را مىخورند. (نهج البلاغه، نامه 27). (407) - براى آنان چيزهاى پاكيزه را حلال و چيزهاى ناپاك را حرام مىگرداند. (اعراف/ 157). (408) - اعراف / 32 (409) - نبرد حق و باطل، صص 147 - 135. (410) - و به خاطر دوستى خدا، مسكين و يتيم و اسير را خوراك مىدهند (و مىگويند:) ما شما را به خاطر خدا اطعام مىكنيم، و هيچ پاداش و سپاسى از شما نمىخواهيم. (انسان/ 8). (411) - هرچند در خودشان احتياجى مبرم باشد، آنها را بر خود مقدم مىدارند. (حشر/ 9). (412) - همانا خداوند مرا امام خلقش قرار داد، پس بر من واجب كرد كه خوردنى، نوشيدنى، و لباسم مانند ضعفا و فقرا باشد تا فقير به فقر من اقتدا كند (و دلش آرام گيرد) و تا غنى سركشى نكند. (بحارالانوار، ج 40، ص 336). (413) - امام على عليهالسلام در وصف حضرت عيسى عليهالسلام مىفرمايد: مركبش پاهايش بود و شبانگاه، چراغش ماه. (نهج البلاغه، خطبه 160). (414) - نبرد حق و باطل، صص 175 - 147. (415) - امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 26 - 20. (416) - پس روى خود را با گرايش تمام به حق، به سوى اين دين كن، با همان سرشتى كه خدا مردم را بر آن سرشته است. (روم/ 30). (417) - حتى خود ماركسيستها هم نظريهشان را پس گرفتند. مثلا زمان رياست جمهورى بن بلا - كه يك مسلمان انقلابى در الجزاير بود - خروشچف (رهبر وقت شورورى) سفرى به الجزاير كرد، و در ان سفر هم وى و هم يكى از تئوريسينهاى كمونيست اذعان داشتند كه اسلام مىتواند يك عامل تحرك اجتماع و مبارزه با امپرياليسم بوده باشد. (418) - همان كسانى كه ايمان آوردهاند و دلهايشان به نام خدا آرام مىگيرد. آگاه باش كه تنها با ياد خدا دلها آرامش مىيابد. (رعد/ 28). (419) - امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 40 - 27. (420) - منافقون/ 6. (421) - مردم فوج فوج ديندار مىشوند. (نصر/ 2). (422) - امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 52 - 40. (423) - (424) - آنان كه به غيب ايمان دارند. (بقره/ 3). (425) - و كليدهاى غيب تنها در دست اوست، جز او كسى از آنها آگاه نيست. (انعام/ 59). (426) - امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 61 - 53. (427) - و ما پرده را از روى تو برداشتيم و نگاهت امروز نافذ است. (ق / 22). (428) - اگر پرده برداشته شود، بر يقين من افزوده نخواهد شد. (غررالحكم، حكمت، 7569). (429) - ما هر چيز را به خاطر محدوديتش درك مىكنيم. اگر صدايى را مىشنويم علت اين است كه در مكان و زمان خاصى است. اگر صدايى هميشگى باشد ما آن را نخواهيم شنيد و حواس ما از راه تعرف الاشياء باضدادها اشيا را درك مىكنند، لذا عرفا مىگويند: حق تعالى از كثرت ظهور در خفاست. (430) - در دوره جديد فلاسفه اروپا ابتكارى اساسى به خود نسبت مىدهند كه درباره حدود ادراكات بشرى به بحث و كاوش پرداختهاند، و بعضى از فلاسفه بزرگ، مثل كانت، اساس فلسفهشان نقادى دستگاههاى انديشه بشر است. اين كه چه قدر از اين نقادىها واقعا ابتكار است و آيا خصوصا در جهان اسلام، سابقهاى نداشته، فعل محل بحث نيست. همين قدر مىگويم كه در فلسفه و حكمت اسلامى بيش از هر كارى نقادى صورت گرفته، ولى نه به اسم نقادى، نمونهاش همين بحث مولوى در محدوديت ادراكات حسى است. (431) - امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 71 - 61. (432) - اگر خدا را يارى كنيد خداوند شما را يارى مىكند و ثابت قدمتان مىدارد. (محمد/ 7). (433) - آنانكه در راه ما كوشش و جديت به خرج مىدهند ما راههاى خود را به آنها مىنمايانيم. (عنكبوت / 69). (434) - اين مطلب در كتاب انسان و سرنوشت تحت عنوان تاثير عوامل معنوى در سرنوشت مفصلتر توضيح داده شده و خلاصه آن را در دفتر هفتم خلاصه آثار ملاحظه خواهيد كرد.] (435) - البته از يك نظر دقيق فلسفى در همين موارد نيز در يك منشا الهامى وجود دارد، ولى اين از افق بحث كنونى ما خارج است. (436) - [منظور غزالى اين است كه اين الهامات به دانشمندان، درجهاى از وحى به انبيا مىباشد.] (437) - امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 83 - 71. (438) - و شما بر پرتگاهى از آتش بوديد پس نجاتتان داد. (آل عمران، / 103). (439) - و خواستيم بر كسانى كه در آن سرزمين فرودست شده بودند منت نهيم و آنان را پيشوايان مردم قرار گردانيم، و ايشان را وارث زمين كنيم. (قصص/ 5). (440) - بحارالانوار، ج 53، ص 328. (441) - * امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 96 - 83. (442) - اصول كافى، ج 2، ص 83. (443) - اصول كافى، ج 2، ص 86. (444) - امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 109 - 97. (445) - فرق نبوت با امامت اين است كه نبوت فقط راهنمائى و اتمام حجت كردن است. اما امامت، رهبرى است؛ يعنى بسيج كردن و سازماندهى قواى انسانى و حركت دادن آنها در مسير الهى. البته انبياى بزرگ، امام هم بودهاند، مثلا قرآن درباره حضرت ابراهيم عليه السلام، مىفرمايد: پس از آن كه او را به امتحانات سختى گرفتار كرديم و در همه پيروز شد به مقام امامت رسيد. ضمنا رهبرى كه در قرآن مطرح است، مافوق رهبرىاى است كه بشريت مىشناسد. اين رهبرى از حدود مسايل اجتماعى تجاوز نمىكند، اما آن رهبرى علاوه بر رهبرى اجتماعى، رهبرى معنوى مردم، به سوى خدا هم هست كه بسيار حساستر و دقيقتر از رهبرى اجتماعى است. (446) - اين مساله كه مبنا و فلسفه بعثت انبياست، زيرا بشر موجودى است مجهز به ذخائر و منابع قدرت بيشمار و در عين حال غافل از آنها، كه نه مىداند چه دارد و نه طرز بهرهبردارى از آنها را بلد است، لذا بايد او را رهبرى كرد و راه را به او نشان داد. (447) - بار سنگين را از دوش آنها بر مىدارد و زنجيرها را از مردم باز مىكند. (اعراف/ 157). (448) - امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 117 - 116. (449) - سيرة النبى لابن هشام، ج 4، ص 1010. (450) - اين مطلب كه رهبر در پست رهبرى وظيفه خاصى دارد، اين م عما را هم حل مىكند كه چرا سيره ائمه اطهار از نظر سخت گرفتن بر خود متفاوت بوده است. حل معما به اين است كه بدانيم علاوه بر بهتر شدن اوضاع مردم در زمان امام صادق عليه السلام، موقعيت اجتماعى ايشان نيز تفاوت داشت. (451) - [در پايان اين بحث، استاد مطهرى چند مثال و حادثه تاريخى از سيره پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و امام حسين عليه السلام ذكر مىكنند، كه براى رعايت اختصار، از آوردنشان خوددارى شد.] (452) - امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 125 - 117. (453) - در جلسه قبل راجع به مسووليت در اختيار گرفتن اموال از جانب يتيمانى كه بالغ مىشوند و نيز راجع به مسووليت ازدواج، شرط رشد را مطرح كرديم. (454) - امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 135 - 127. (455) - امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 145 - 135. (456) - امدادهاى غيبى در زندگى بشر، صص 158 - 146. (457) - و المومنون و المومنات بعضهم اولياء بعض يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و يقيمون الصلوة و يوتون الزكوة و يطيعون الله و رسوله اولئك سيرحمهم الله انّ الله عزيز حكيم يعنى: مردان و زنان با ايمان، ولى (و يار و ياور) يكديگرند؛ امر به معروف و نهى از منكر مىكنند؛ نماز را بر پا مىدارند و زكات را مىپردازند و خدا و رسولش را اطاعت مىكنند؛ به زودى خدا آنان را مورد رحمت خويش قرار مىدهد؛ خداوند توانا و حكيم است. (توبه / 71). (458) - محمد پيامبر خداست و كسانى كه با او (و پيرو او) هستند، بر كافران سختگير و با خود مهربانند. (459) - شگفتا كه آن گروه در باطنشان متحدند و شما در امر حق خود متفرق. (نهج البلاغه، خطبه 27). (460) - ولاها و ولايتها، صص 30 - 13. (461) - به ازاى آن [رسالت] پاداشى از شما خواستار نيستم مگر دوستى درباره خويشاوندان. (شورى / 23). (462) - ولى شما تنها خدا و پيامبر اوست و كسانى كه ايمان آوردهاند: همان كسانى كه نماز بر پا مىدارند و در حال ركوع زكات مىدهند. (مائده/ 55). (463) - هر كس كه (تاكنون) من مولاى او بودم، (از اين پس) اين على مولاى اوست. (الدر المنثور، ج 2، ص 259). (464) - خداوند سرور كسانى است كه ايمان آوردهاند و آنان را از تاريكىها به سوى روشنايىها مىبرد. (بقره/ 257). (465) - يونس / 62. (466) - مردان و زنان با ايمان، دوستان يكديگرند كه به كارهاى پسنديده وامىدارند و از كارهاى ناپسند باز مىدارند. (توبه / 71). (467) - ولاها و ولايتها، صص 46 - 31. (468) - خدا را اطاعت كند و پيامبر و اولياى امر خود را نيز اطاعت كنيد. (نساء/ 59). (469) - ولى شما تنها خدا و پيامبر اوست و كسانى كه ايمان آوردهاند: همان كسانى كه نماز بر پا مىدارند، و در حال ركوع زكات مىدهند. (مائده/ 55). (470) - ولاها و ولايتها، صص 58 - 46. (471) - عبوديت گوهرى است كه نهايت آن خداگونگى است. (مصباح الشريعه، ص 7). (472) - ولاها و ولايتها، صص 74 - 59. (473) - اگر از خدا پروا داشته باشيد، براى شما [نيروى ]تشخيص [حق از باطل] قرار مىدهند. (474) - نماز از كار زشت و ناپسند باز مىدارد. (عنكبوت/ 45). (475) - امالى صدوق، ص 293. (476) - امام باقر عليه السلام فرمود: اسلام بر پنج پايه بنا شده است بر نماز، زكات، روزه، حج و ولايت و آن گونه كه به ولايت دعوت شده، به چيزى دعوت نشده است. (اصول كافى، ج 2، ص 18). (477) - ولاها و ولايتها، صص 88 - 74. (478) - اى انسان، حقا كه تو به سوى پروردگار خود به سختى در تلاشى، و او را ملاقات خواهى كرد. (انشقاق/ 6). (479) - عرفان حافظ، صص 21 - 11. (480) - عرفان حافظ، صص 27 - 21. (481) - انسان زير زبانش مخفى است. (نهج البلاغه، حكمت 148 و 392). (482) - عرفان حافظ، صص 34 - 27. (483) - عرفان حافظ، صص 62 - 59، 81 - 64. (484) - عرفان حافظ، صص 58- 35 و 64- 62. (485) - در خانه، جز او كسى حاضر نيست. (486) - خداوند بزرگتر است از اين كه قابل وصف باشد، نه اين كه از همه چيز بزرگتر است. (اصول كافى، ج 1، ص 117). (487) - همانا كه وجود هر چيزى جز خدا باطل است، و هر نعمتى به ناچار از بين رفتنى است. (488) - چيزى را نديدم مگر اين كه قبل و بعد و همراه با آن خدا را ديدم. (كلمات مكنونة، ص 3). (489) - عرفان حافظ، صص 99 - 82. (490) - و فرمان ما جز يك بار نيست. (قمر / 50). (491) - من گنجى مخفى بودم و خواستم تا شناخته شوم، پس خلق را آفريدم تا شناخته شوم. (بحارالانوار، ج 87، ص 199). (492) - عرفان حافظ، صص 86- 85 و 106- 99. (493) - ربا لا تذرنى فردا خدايا مرا تنها رها نكن. (انبياء/ 89). (494) - تنبيه الخواطر، ج 1، ص 38. (495) - عرفان حافظ، صص 131 - 107.
|
