ج ) هيئت امناى مسجد  
پيشبرد امور مسجد و آبادانى آن ، هم به لحاظ معنوى و هم به لحاظ مادى ، اشتراك مساعى و همت والاى اعضاى هيئت امنا را مى طلبد، آنان مى توانند با همفكرى و همدلى ، از عهده اين وظيفه شرعى و داوطلبانه به خوبى برآيند و ذخيره اى براى آخرت خود بردارند؛ خصوصيات ضرورى كه مى بايد اين افراد داشته باشند، به قرار زير است :
1 - همكارى جدى  
اعضاى هيئت امناى مسجد مى بايد در اداى وظايف خود جديت داشته باشند و مصمم حركت كنند، در غير اين صورت اختلال در امور مسجد پيش مى آيد.
2 - تقسيم كار  
به نظر مى رسد كه امور مساجد مى بايد به تناسب سن ، تخصص ، علاقه و ديگر عوامل شخصى اعضاى آن هيئت ، تقسيم شود تا فشار كار بر دوش ‍ فرد يا افرادى معينى نباشد؛ از طرف ديگر اين اعضا مى توانند از افراد غير عضو كه علاقه به كار دارند كمك بجويند تا در تسريع كار مؤ ثر باشند، مراعات مجموعه امور ياد شده باعث بروز حركتى منسجم در امور مساجد مى شود كه براى افراد مرتبط با مسجد و خصوصا جوانان دلپذير خواهد بود.
3 - علاقه به كار  
افرادى كه در قالب عضو اين هيئت به كار مشغول مى شوند بايد در برابر مسئوليت پذيرفته شده علاقه داشته باشند و از نيت غير تقرب الى الله پرهيز كنند تا بتوانند بدون هيچ گونه دلسردى فعاليت كنند.
4 - تاءمين بودجه  
پيشرفت و بهبود كيفيت فعاليت هاى مساجد تا حد زيادى بستگى به مسائل مالى دارد؛ اعضاى گرداننده مساجد بايد در اين خصوص فكر اساسى كنند و از طرفى به مخارج معمولى مسجد از قبيل آب و برق و گاز اكتفا نكنند و هزينه جذب جوانان را نيز به صورت مسئله مهم محسوب دارند و در رديف هزينه هاى خود بگنجانند و از طرف ديگر به روش سنتى جمع آورى پول در مسجد اكتفا نكنند، بلكه با كمك گرفتن از افراد متمكن و خير، جمع آورى منظم ماهيانه وجوهات نقدى از منازل و عرضه فيض ، در نظر گرفتن منابع در آمد از قبيل خريد مغازه و اجاره دادن آن ، مشاركتهاى اقتصادى و غيره ، مشكلات مالى مسجد را رفع كنند.
5 - توجيه جوانان و نوجوانان  
بيان حرمت و احترام مسجد مى تواند جنبه معنوى آن را تقويت كند و اين ذهنيت را كه صرفا مسجد به مجلس ختم و امثال آن منحصر است ، محو كند، اين جلسات به صورت رسمى و غير رسمى و همچنين به شكل فردى يا جمعى مى تواند در موقع مناسبى انجام شود.
6 - اهتمام به مسئله جوانان و نوجوانان  
توجه كردن به جوانان و سرمايه گذارى براى آنها نيز از امور مهمى است كه سرپرستان و گردانندگان مسجد بايد به آن عنايت داشته باشند، گرداندن مسجد و اداره امور آن نبايد به شكل سنتى باشد، يعنى به شكلى كه گاهى اوقات مشاهده مى شود كه اكثر كودكان و نوجوانان را به دليل شلوغ كردن ، حرف زدن و غيره از مسجد بيرون مى كنند، يا نسبت به آنها بد رفتارى مى شود، بايد توجه داشته باشيم كه اين نوع برخورد با آنها سابقه بدى در اذهانشان باقى مى گذارد.
7 - استفاده از تخصص هاى گوناگون  
براى رفع مشكلات روزمره مساجد و تقليل هزينه هاى آن مى توان از افرادى كه در شغل هاى گوناگون مهارت دارند، استفاده كرد و در مواقع لزوم از آنها كمك گرفت . به كار گيرى اين تخصص ها هم در زمينه امور فنى و حرفه اى و اقتصادى و هم در امور فرهنگى و غير مادى خواهد بود. البته در اينجا منظور اين نيست كه كلا مشكلات فوق رايگان انجام گيرد، بلكه هدف اين است كه در حد توان در كم كردن مخارج مسجد تلاش شود.
د) ساير عوامل  
در اين زمينه مى توان به عوامل ديگرى اشاره كرد كه انتخاب عنوان و دسته بندى آنها چندان ضرورى به نظر نمى رسد، اين موارد را مى توان به شكل زير بيان كرد:
1 - ترجمه و توضيح دعاها و اذكار  
بسيار اتفاق مى افتد كه جوانان و نوجوانانى كه تجربه لازم ندارند، از عظمت و فلسفه قرائت ادعيه و زيارات مى پرسند، سؤ الات اين است كه چرا يك سرى عبارات را به زبان عربى مى خوانيم ، در حالى كه نمى دانيم مخاطب ما كيست ، يا اگر اجمالا مى دانيم مخاطبمان خداوند است ، نمى دانيم كه به او چه بگوييم ، يا چه چيزى از او درخواست مى كنيم ، لذا براى رفع اين شبهه و ابهام حتى المقدور به همراه دعاها، ترجمه آنها را نيز به زبان روان و از هر گونه پيچيدگى بيان كنيم ، تا ارتباط بين خواننده دعا و مخاطب او، يعنى خداوند را محكمتر كنيم .
2 - آشنا كردن جوانان به فلسفه اعمال عبادى
آنچه باعث شده است كه خداوند تبارك و تعالى از زبان پيامبر گرامى و ائمه هدى برگزارى نمازها را به جماعت توصيه مى فرمايد، بسيار والاست ، چرا كه جماعت يك از مظاهر عظمت مسلمين و اتحاد و يگانگى آنهاست ، اما اين فلسفه جماعت ها عمدتا در ميان مردم غريب و ناآشناست ، چه بسا آشنايى جوانان با اين مفاهيم عظيم و درك فيض معنوى آن علاقه مندى مضاعف در آنها ايجاد كند.
3 - اخلاق و رفتار نمازگزاران  
متاءسفانه برخورد بعضى از نمازگزاران با نوجوانان در مسجد به گونه اى است كه آنها را از هر چه مسجد و مسجدى است ، متنفر مى سازد، چرا كه طريقه برخورد با آنها را نمى دانند و هميشه با خشونت و عصبانيت قصد تنظيم برنامه مساجد و برقرارى انضباط را دارند، در حالى كه مطمئنا شيوه هاى ديگرى از قبيل مسئوليت دادن و ايجاد شخصيت ، بزرگ منشى و مراعات شخصيت آنان ، مى تواند در جذب ايشان به مساجد بسيار مؤ ثر باشد.
5 - جذب از طريق دوستان  
بسيارى از نمازگزاران كه در سنين جوانى و نوجوانى قرار دارند مى توانند مبلغ عملى مسجد و نماز جماعت باشند و با بيان لذايذ معنوى ، همسالان خود را به اين امر ترغيب و تشويق كنند، چرا جوانان در موقع ورود به مسجد در ارزيابى اعمال خويش هستند و با ديدن همتايان خود در مسجد در تصميم خود مصمم تر مى شوند.
6 - انعكاس فعاليت ها  
فعاليت هاى مسجد بايد در بين مردم منعكس شود تا از آن مطيع شوند، اين اطلاع و آگاهى از فعاليت هاى گوناگون باعث تشويق و دلگرمى مردم مى شود و سامان و نظم امور مساجد را نمايان مى سازد.
7 - رفع مشكلات  
اگر مردم بويژه جوانان و نوجوانان بدانند كه بعضى از مشكلاتشان در مسجد رفع مى شود، طبيعتا به مسجد روى مى آورند؛ مثلا اگر كلاس هاى رفع اشكال تدريس خصوصى به شكل آسان در مسجد تشكيل شود با توجه به وضع مالى بعضى از افراد به شكل مثبتى جلوه مى كند.
8 - خادم  
مسئله خادم از جمله مشكلات عمده مساجد است ، همانطور كه مى دانيم اكثر خدام مساجد از افراد كهنسال و باز نشسته هستند، لذا اين گونه اشخاص روحيه برخورد با تمام طبقات اجتماع را ندارند و از آنجا كه خستگى روحى و پيرى در اعصاب و روان تاءثير مى گذارد، شايستگى لازم براى اداره مساجد ندارند و باعث گريز جوانان و نوجوانان از مسجد مى شوند؛ پس بايد خادمان مسجد از افراد جوان تر باشند تا اشكالات ياد شده پيش نيايد. لازمه جذب اين افراد نيز تاءمين مسائل اقتصادى و امنيتى آنها است ، چرا كه آنان بايد زندگى معمولى خود را بگذرانند و در برخورد با افراد نامنظم و بى تربيت و گاهى هم زورگو تاءمين جانى و مالى داشته باشند و با خيال آسوده به اداى وظايف خود بپردازند. ⁽³⁷³⁾
2 - راهكارهاى جذب جوانان به مساجد  
نماز از معدود عباداتى است كه سفارش هاى بسيار مؤ كدى از طرف شريعت مقدسه در پى دارد و قرآن و حديث بر اهميت فوق العاده آن گواهى مى دهد.
خداوند متعال صريحا به محافظت و مراقبت از آن توصيه كرده ⁽³⁷⁴⁾ آن را بازدارنده گناهان و انحرافات ناميده ⁽³⁷⁵⁾ ، خشوع و خضوع در آن را موجب فرح ، نجات و رستگارى دانسته ⁽³⁷⁶⁾ ضايع كردن نماز و سستى در آن را مورد نكوهش شديد قرار داده ⁽³⁷⁷⁾ ، و ترك نماز و بى اعتنايى به آن را از عوامل دوزخى شدن انسان شمرده است . ⁽³⁷⁸⁾
در روايات اسلامى از نماز با تعبيرات بخصوصى ياد شده كه درباره ساير عبادات اين گونه تعابير ديده نمى شود، بعضى از آن تعبيرات عبارت اند از:
مايه رضايت خداوند ⁽³⁷⁹⁾ ، حصن و قلعه اى در برابر مكايد شيطان ⁽³⁸⁰⁾ ، موجب نزول رحمت پروردگار ⁽³⁸¹⁾ ، محبوب ترين اعمال نزد خداوند ⁽³⁸²⁾ ، روشنى چشم رسول خدا ⁽³⁸³⁾ موجب تقرب به خداوند ⁽³⁸⁴⁾ ، بهترين عمل ⁽³⁸⁵⁾ ، ستون خيمه دين ⁽³⁸⁶⁾ ، باز دارنده از گناه ⁽³⁸⁷⁾ ، اولين عمل مورد محاسبه در قيامت ⁽³⁸⁸⁾ و كفاره گناهان ⁽³⁸⁹⁾ .
علاوه بر اين تعابير، عناوين خاصى نيز در روايات ديده مى شود كه هر يك سر فصلى براى بحثى عميق و گسترده است ، همچون : اهتمام به نماز جماعت ⁽³⁹⁰⁾ ، لزوم اداى كامل نماز ⁽³⁹¹⁾ ، پرهيز از سبك شمردن نماز ⁽³⁹²⁾ ، پايبندى به خضوع و خشوع در برابر نماز ⁽³⁹³⁾ ، نهى از ترك يا تضيع نماز ⁽³⁹⁴⁾ ، سفارش به اقامه نماز در اول وقت ⁽³⁹⁵⁾ و رعايت آداب نماز. ⁽³⁹⁶⁾
در اهميت نماز و مناجات با خداوند همين بس كه حضرت ابراهيم عليه السلام منادى بزرگ توحيد در گيتى و بنا كننده قبله اى براى موحدان عالى و كعبه اى براى خداجويان جهان ، فلسفه هجرت طاقت فرسا و سكونت دادن همسر و فرزند خردسالش را در بيابان خشك و بى آب و گياه و به دور از آبادانى مكه ، تنها اقامه نماز و همه گير و جهان مشمول شدن آن ذكر كرد و گفت :
ربنا انى اءسكنت من ذريتى بواد غير ذى زرع عند بيتك المحرم ربنا ليقيموا الصلاة . ⁽³⁹⁷⁾
و اما سخن در اين است كه نماز با اين همه عظمت و اهميتى كه دارد، چگونه بايد همه گير شود؟ در پاسخ به اين سؤ ال مى توان نكاتى متعرض ‍ شد كه بعضى از مهم ترين آنها به اين شرح است . ⁽³⁹⁸⁾
معرفى الگو  
با توجه به توصيه هاى مكرر شارع مقدس و عقلاى عالم درباره نقش ‍ اساسى الگو و اسوه در زندگى بشر و كارآيى اين اصل مهم ، جايگاه ويژه در مسائل تربيتى به صورت عام و در مسئله همه شمول كردن نماز به صورت خاص پيدا مى كند.
قرآن مجيد مى فرمايد:
لقد كان لكم فى رسول الله اسوة حسنة لمن كان يرجوا الله و اليوم الآخر... . ⁽³⁹⁹⁾
به تحقيق كه رسول خدا براى شما الگو و اسوه نيكويى است براى هر كسى كه به خدا و آخرت ايمان دارد.
و در آيه ديگر، حضرت ابراهيم عليه السلام را مقتداى خداپرستان ، حقجويان و هدايت طلبان معرفى كرده است . ⁽⁴⁰⁰⁾
در بسيارى ديگر از آيات ، به طور ضمنى بر الگو پذيرى مسلمانان تاءكيد كرده و از آن به عنوان يكى از راه هاى صحيح هدايت و رستگارى نام برده است ؛ در روايات و احاديث نيز در اين باره سخن هايى به ميان آمده و مطالب متعددى مورد تعرض قرار گرفته است .
در حديث جالب و هشدار دهنده اى از امام سجاد عليه السلام ، آمده است : مبغوض ترين مردم نزد خداوند كسى است كه به اعمال و رفتار امام ، پيشوا، رهبر و اسوه خود اقتداء نكند. ⁽⁴⁰¹⁾ كه گوياى نقش پر اثر و با اهميت پيروى از الگوها و اسوه ها در زندگى بشر است .
ما نيز مى توانيم به عنوان بهترين راه جذب مردم ، بويژه جوانان و نوجوانان به سوى نماز، از بيان لطافت ها و ظرافت هاى نمازهاى پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله ، ائمه اطهار عليهم السلام و اصحاب و الا تبارشان و علماى بهره زياد و مؤ ثرى ببريم . ⁽⁴⁰²⁾
رعايت اختصار  
مختصر بودن نماز علاوه بر آنكه مطلوب است ، مورد توصيه پيشوايان دينى نيز قرار گرفته و در حديثى آمده است كه :
رسول خدا صلى الله عليه و آله كامل ترين نمازها را اقامه مى كردند، در حالى كه كوتاه ترين و مختصرترين نمازها همان نماز رسول خدا صلى الله عليه و آله بود. ⁽⁴⁰³⁾
امام صادق عليه السلام فرمودند:
كوتاه به جاى آوردن نمازهاى واجب و مخصوصا نماز جماعت و طولانى كردن نوافل و نمازهاى مستحبى ، عبادت و مورد توصيه است . ⁽⁴⁰⁴⁾
معرفى آثار مادى  
تبيين نعمت هاى پروردگار متعال فوايد تربيتى بسيارى دارد كه ترديد ناپذير است ، لذا خداى منان در جاى جاى قرآن كريم ، به مواهب و نعمت هايى كه بر بشر ارزانى داشته ، اشاره فرموده است .
گاه از نعمت روز، روشنايى و خورشيد ياد مى كند ⁽⁴⁰⁵⁾ ، گاه نعمت آب گوارا و مشروب را متذكر مى شود ⁽⁴⁰⁶⁾ از محصولات زراعى به عنوان نعمتى الهى نام مى برد ⁽⁴⁰⁷⁾ ، گاه نيز از مجموعه نعمت هاى الهى ياد مى كند. ⁽⁴⁰⁸⁾
در نهايت در يك جمله رسا و گويا و پر معنا از شمارش ناپذير بودن نعمت هاى الهى سخن گفته و مى فرمايد: ان تعدوا نعمة الله لا تحصوها ⁽⁴⁰⁹⁾ و براى آنكه تمامى مواهب و نعمت هاى ظاهر و باطن و مادى و معنوى را فقط از ذات بارى بدانيم و ديگر عوامل را در دستيابى به آنها دخيل و سهيم ندانيم ، مى فرمايد:
(و ما بكم من نعمة فمن الله ). ⁽⁴¹⁰⁾
هر نعمتى كه براى شماست از طرف خداوند است .
از سوى ديگر، علاوه بر آنكه خداوند متعال در قرآن مجيد، يكى از عوامل ازدياد نعمت ها را شكر گذارى و سپاس از آنها دانسته ⁽⁴¹¹⁾ ، كفران و ناسپاسى نعمت ها را موجب سلب و يا كم اثر و بى بركت شدن آنها معرفى كرده است و مى فرمايد:
لئن شكرتم لاءزيدنكم و لئن كفرتم ان عذابى لشديد . ⁽⁴¹²⁾
عقل و وجدان آدمى نيز بر لزوم سپاسگذارى از كسى كه خبرى به آنان رسانده يا نعمتى به او داده است ، تاءكيد دارد.
بنابراين ، شكرگزارى از خداوند بخشنده نعمت ها، از اوجب واجبات براى انسان ، بويژه معتقدان به مكاتب آسمانى است و نماز عالى ترين ، زيباترين و رساترين سپاس ها از پروردگار متعال است . ⁽⁴¹³⁾
تبيين لذائذ معنوى  
بى شك ، فطرت آدمى پاك و خداجوى است و گرايش ناخود آگاهى به معنويات و امور ماوراى طبيعى دارد و اين غبار ماديات است كه چون بر آن مى نشيند آن را بظاهر از مسير اصلى خود منحرف مى سازد؛ از اين رو با زدودن آن غبار مى توان انحراف ايجاد شده را نيز از بين برد و فطرت را به مسير اصلى معنوى خود باز گرداند.
از سوى ديگر انسانى به سوى معنويات سوق داده مى شود و توجه به مظاهر مادى ضعيف و كمرنگ گردد، قطعا از جلوه هاى معنوى اعمال لذت بسيار مى برد و كم كم به جايى مى رسد كه تمام خوشى ها و لذت را در توجه به معنويات مى يابد و جز آن را لذت واقعى نمى انگارد.
از آنجا كه سرچشمه تمامى معنويات وجود مقدس خداوند متعالى است ، چنين انسانى از مناجات ، راز و نياز، تقرب به ذات لايزال او لذت ها مى برد و با حضرت حق انس فراوان مى گيرد.
پس بايد به هر وسيله ممكن سعى شود تا مؤ منان ، بويژه جوانان جامعه ابتدا به سوى معنويات سوق داده شوند و اشتياق به معنويات در آنها زنده شود، آنگاه با ذكر آثار و فوايد معنوى نماز آنان را به سوى اين عبادت بى نظير معنوى مشتاق و علاقه مند كرد.
راه هاى سوق به معنويات عبارت است از بيان حقايق و بواطن عالم وجود، تبيين فطرت پاك خدا جوى انسان ، اشاره به لذت هاى معنوى و نتايج آن و ذكر داستان هايى از عباديات و معنويات سلف صالح و نيز ذكر و توضيح اين مطلب كه تمام زندگى بشر در ماديات خلاصه نمى شود؛ زيرا اگر چنان بود و معنويات جايگاهى در زندگى آدمى نداشت ، نبايد زندگى افراد بشر و ساير حيوانات تفاوتى باشد، در حالى كه چنين نيست و امتياز انسان به معنويات و تعقل اوست .
سرانجام ، بيان آثار معنوى نماز مانند اينكه : نماز، موجب روشنى چشم رسول خدا صلى الله عليه و آله بود ⁽⁴¹⁴⁾ . نماز، انسان را به خدا نزديك مى كند ⁽⁴¹⁵⁾ ؛ نماز، بهترين عبادت است ⁽⁴¹⁶⁾ ؛ نماز، ستون استوارى ايمان است ⁽⁴¹⁷⁾ ؛ نماز، باعث دورى انسان از فحشا و منكر و گناه و نافرمانى خداوند است ⁽⁴¹⁸⁾ ؛ نماز، كفاره گناهان گذشته است ⁽⁴¹⁹⁾ و خشوع در نماز، داراى آثار با ارزش است . ⁽⁴²⁰⁾
تشويق  
تشويق و تحسين با جايگاه ويژه اى كه در تعليم و تربيت دارد، آثار بسيارى بر آن مترتب است كه انكارناپذير است و همواره به عنوان يكى از اصول مهم تربيتى مورد توجه خاص و در تمامى اديان ، مذاهب و مكاتب مطرح بوده است .
براى آنكه جوانان و نوجوانان به نماز علاقه مند شوند و به سوى آن گرايش ‍ يابند بايد از مسئله مهم تشويق غافل نباشيم و از اين نردبان صعود، بهترين بهره ها را بگيريم .
البته اين امر، اشكال مختلفى هم ممكن است دارا باشد كه يك نمونه آن را به عنوان مثال در اين جا معترض مى شويم .
مثلا مى توان در مساجدى كه نماز جماعت در آنها بر پا مى شود، يك شب در هفته بدون اطلاع قبلى و به وسيله امام جماعت يا يك تن از هيئت امنا يا مسئول پايگاه بسيج ، به هر يك از نوجوانان 10 الى 15 ساله حاضر جايزه اى تقديم و اعلام شود كه اين هديه به لحاظ حضور شما در مسجد و جماعت تقديم مى شود؛ در هفته بعد نيز در يك شب غير معين چنين برنامه اى در خصوص جوان هاى 15 تا 20 ساله حاضر اجرا شود. در هفته سوم جوايزى به نوجوان ها و كودكان (زير 10 سال ) داده شود؛ همين برنامه درباره خواهران حاضر در مسجد به وسيله خانمى كه از قبل معين مى شود، در طول سه هفته انجام مى شود، به اين صورت كه يك هفته درباره پسران و يك هفته در خصوص دختران اجرا شود، و به اين طريق ، 6 هفته يعنى يك ماه و نيم سپرى مى شود و در اين مدت با شور و حال خاصى كه در مسجد پديد مى آيد، حضور در مسجد مورد توجه خاص جوانان و نوجوانان قرار مى گيرد، پس از سپرى شدن اين 6 دوره ، مى توان از اول شروع كرد و 6 دوره ديگر در همان مقاطع سنى را مورد نظر قرار داد.
شايان توضيح است كه اولا، در هر دوره مجدد بايد به همه جوانان و نوجوانان آن مقطع كه در مسجد حاضرند، جايزه داد، حتى اگر مرتبه قبل هم هديه گرفته باشند، تا حضور مستمر در مسجد و جماعت عملى شود. ثالثا، جوايز و هدايا متناسب با سنين مذكور باشد.
البته ، اين كار هزينه ، لازم دارد و صرف هر گونه هزينه اى در اين راه اجر و پاداش دارد، اجراى اين طرح در نهايت موجب اشتياق دايمى جوانان و نوجوانان به نماز و مسجد مى شود.
نمايش  
يكى از طرق مؤ ثر در جذب جوانان و نوجوانان به مسجد، تهيه و پخش ‍ فيلم ها، سريال ها و نمايش نامه هاى جالب ، پر بار و جذاب است .
مثلا مى توان يك سرى ميان پرده هاى كوتاه و جالب درباره مسجد و آداب و احكام آن از روى داستان هاى موجود تاريخى با داستان هاى ابداعى تهيه كرد و در قبل از ساعات پخش فيلم هاى حساس و پر بيننده تلويزيون پخش ‍ كرد، اگر چه هزينه بسيار داشته باشد.
توضيح اينكه ، سيماى جمهورى اسلامى على رغم بعضى برنامه هاى مطلوب كه درباره مسجد داشته است كماكان وظيفه دشوارى در اين زمينه دارد و سرمايه گذارى بيشترى بايد اختصاص دهد. بسيار بجاست كه در سيماى جمهورى اسلامى ايران يك واحدى مستقل به نام واحد سيماى مسجد تاءسيس شود و امكانات لازم ، نيروى انسانى ماهر، ابزار مناسب و بودجه كامل در اختيارش گذاشته شود تا جز تهيه و پخش ‍ برنامه هاى اختصاصى مسجد اشتغال ديگرى نداشته باشد.
كار ديگرى كه در اين زمينه مى توان انجام داد، تهيه و ساخت فيلم هاى سينمايى جالب و جذاب است كه پيام اصلى آن مسجد و اهتمام به آن باشد و در سينما و تلويزيون به نمايش در آيد، يا حتى از طريق ويدئو در مراكز علمى ، دينى و اردو براى جوانان به نمايش گذاشته شود.
اردو  
مناسب است در ايام تعطيلى مدارس به تشكيل اردوهاى مسجد توجه خاص مبذول شود تا ضمن فراهم آوردن وسايل و امكانات تفريحى براى نوجوانان و جوانان با روش هاى گوناگون انگيزه و علاقه به مسجد را در آنان بيشتر سازد.
اين كار، هم اثر طبيعى بسيارى در كل جامعه دارد، و هم در بين حاضران در اردو تاءثيرات شگرفى بر جاى خواهد گذشت .
مسابقات  
طرح و برگزارى مسابقات در مسجد بسيار مفيد و پر تاءثير خواهد بود؛ اين گونه مسابقات مى تواند در سه بخش انجام پذيرد:
الف ) مسابقات سراسرى و عمومى : سؤ ال هايى درباره مسجد و آداب و احكام آن از كتابهاى شخصى طرح شود و از طريق روزنامه هاى رسمى كشور در اختيار عموم قرار گيرد و جوايز ارزنده اى براى آن در نظر گرفته شود.
ب ) مسابقات اختصاصى دانش آموزش : همين برنامه با همكارى جدى آموزش و پرورش در وقت مناسبى كه ايام امتحانات يا ايام تعطيلى مدارس ‍ نباشد، در مقطع راهنمايى و دبيرستان و حتى دبستان ، انجام شود.
ج ) مسابقات اختصاصى نظامى : همين برنامه ها در محيطهاى نظامى با همكارى سازمان هاى عقيدتى - سياسى نيروهاى نظامى و انتظامى براى سربازان وظيفه و در مقاطعى براى درجه داران انجام شود.
فايده و اثر اين كار آن است كه :
1 - كتب مختلف و متعددى با موضوع مسجد در اختيار شما زيادى قرار مى گيرد.
2 - فرهنگ كتابخوانى در جامعه رواج مى يابد.
3 - طبقات عظيمى از جوان ها و نوجوان ها و نيز زن و مرد كشور با مسائل مسجد آشنا مى شوند.
توضيح اينكه ، انتخاب زمان مناسب بسيار لازم و ضرورى است .
نوار  
از آنجا كه به دلايل گوناگونى امكان فراگيرى بسيار از احكام و آداب مسجد و نماز جماعت براى عده زيادى از زنان و مردان ، بويژه جوانان و نوجوانان از طريق مطالعه مقدور نيست ، تهيه نوارهاى كاست و توزيع و فروش آن به صورت گسترده مى تواند در تعليم احكام ، آداب ، شرايط، قرائت حمد و سوره ، و هر مسئله اى كه مربوط به مسجد و نماز است ، تاءثير شگرفى در سوق جامعه به سوى مسجد داشته باشد.
نمايشگاه  
تشكيل نمايشگاه هاى گسترده شهرستانى و استانى و حتى روستايى يك بار در سال و ارائه كتب مربوط به مسجد، نوار كاست نماز و حتى نوارهاى ويدئويى نماز جماعت ، در كنار نمايش و اهداى جايزه به برندگان مى تواند آثار بسيارى در گرايش به مسجد و نماز داشته باشد و مسئله نماز را در بين مردم ، بويژه جوانان و نوجوانان احيا كند.
رعايت ادب  
رفع تمامى آنچه درباره مسجد تنفر آور است ، مانند صداى غير متعارف بلندگوها در هنگام اذان و نماز، صداى زشت مؤ ذن و مكبر، جمع آورى اعانات در مساجد، وجود مهرهاى كثيف و شكسته در مسجد و كثيف و متعفن بودن فرش ها و از طرفى توجه جدى داشتن به نظافت و نظم مساجد و نماز خانه ها و ايجاد هر آنچه جاذبه دار است ، مى تواند نقش عمده اى در جذب همگان بويژه جوانان به سوى مساجد و نماز داشته باشد.
البته در اين باره اقدامهاى مطلوبى انجام شده ، ولى همت بيشترى لازم است ، نواقص زيادى موجود است .
كتب درسى  
در كتب درسى از مقطع ابتدايى تا پايان دانشگاه ها، مطلوب و حتى لازم است كه به سبك زيبا و گويا و جذاب و البته با رعايت اختصار، از آداب و اسرار نماز و مسجد بحث هايى گسترده تر از آنچه اينك صورت مى گيرد، گنجانيده شود، تا مسجد، حضورى دايمى در زندگى كودكان ، نوجوانان و جوانان داشته باشد.
در خاتمه : نظر عزيزان را به اين نكته جلب مى كنم كه در يك نظر خواهى از عده اى جوانان عزيز درباره نماز و جاذبه دار شدن مساجد، نكات جالبى به دست آورديم كه ذيلا اهم آن ديدگاه ها را متذكر مى شويم : سؤ ال اين بود كه :
1 - چگونه مى توان نماز را در بين جوانان ، داراى جاذبه كرد؟
2 - چه كنيم تا مساجد ما داراى جاذبه باشد؟
3 - ايجاد انگيزه و اشتياق در بين جوآنها به نماز به طرق مختلف .
4 - تقويت مسائل اعتقادى جوان ها.
5 - جذاب كردن محيطهاى اقامه نماز.
6 - آشنا كردن خانواده ها با نماز و احكام آن ، كه محل رشد و نمو و شكل گيرى جسم و روح جوان هاست .
7 - سالم سازى محيط و رفع زمينه هاى گناه .
8 - ورود تكنولوژى جديد به مساجد از قبيل ويدئو و كامپيوتر.
9 - انتخاب مسئولان جوان و پر شور و نيز امام جماعت خوش ذوق و خوش خلق .
10 - مراعات بهداشت ، نظافت و نظم در مساجد.
11 - ايجاد برنامه هاى متنوع در كنار نماز جماعت در مساجد.
12 - ايجاد كلاس هاى روان شناسى براى ائمه جماعات به منظور فراگيرى طريقه بهتر برخورد با مردم و جوانان .
13 - تسريع در اقامه جماعات .
14 - مراعات سه اصل :
- مكان (زيباسازى مساجد، و ساختن نمازخانه هاى شيشه اى در پارك ها كه جذاب است و هم تبليغى براى نماز خوانى ).
- زمان (اقامه نمازها در اول وقت و با سرعت ).
- لباس (پوشيدن لباس هاى سفيد و متحدالشكل به هنگام جماعت ).
3 - روش هاى تربيتى  
دوران نوجوانى مرحله پر كشمكش و گاه دشوارى در زندگى فرد است . در اين دوره تغييرات زيادى در نوجوان ايجاد مى شود؛ از آنجا كه نوجوانى مقطعى خاص بين كودكى و جوانى است ، نوجوان دوران حساسى را مى گذراند؛ زيرا خود را با رشد سريع جسمانى ، پيدايش صفات ثانوى جنسى و اداى تكليف هاى دينى به صورتى جدى تر مواجه مى بيند؛ والدين و اولياى مدرسه از آنان توقع رفتارهايى پخته و سنجيده دارند و اينكه بايد خود را براى ورود به دانشگاه ، بازار كار و ازدواج ، مهيا سازند؛ بسيارى از انحرافات رفتارى ، عقيدتى و دينى افراد از همين دوره آغاز و با افزايش سن فرد اصلاح آنها دشوارتر مى شود.
با توجه به اهميت دوران نوجوانى از بعد فردى و اجتماعى ، لازم است در تشكيلات مساجد برنامه ريزيهاى علمى و دقيقى براى نوجوانان و جوانان انجام شود. براى نيل به اين هدف ، اين گفتار به بررسى ويژگى هاى نوجوانان و روش هاى مناسب براى جذب و تربيت آنان در مساجد پرداخته است .
دوران بحران  
در يك نظر اجمالى ، نوجوانى دورانى پر از تغييرات گوناگون است و مرحله اى انتقالى و مهم به شمار مى رود. در اين مرحله هر چه در زندگى گذشته نوجوان (كودكى ) رخ داده است ، در وضع فعلى او اثر مى گذارد و اتفاقات و تربيت اين مرحله نيز در وضع زندگى آينده اش تاءثيرات پايدارى خواهد داشت .
بسيارى از بزرگسالان به فرصت هاى از دست رفته در دوران نوجوانى خويش براى ادامه تحصيل كار، ازدواج ، پيشرفت مذهبى و غيره افسوس ‍ مى خورند.
در زمانى كه نوجوان به سرعت با تغييرات جسمانى مواجه مى شود، اجتماع از او مى خواهد كه مستقل و مسئوليت پذير باشد و روابطش را با همسالان و بزرگسالان به نحوى مناسب ، تنظيم كند و رفتارهايى بالغانه داشته باشد در اين دوره از نوجوانان خواسته مى شود كه دروس خود را به خوبى مطالعه كنند، از سد دانشگاه بگذرند، تكليفهاى اسلامى را انجام دهند، وارد بازار كار شوند و برخى از انتظارات ديگر كه تحقق آن براى نوجوانان و جوانان كار آسانى نيست . با توجه به موارد مذكور اهميت مسجد به منزله محيطى تربيت كننده نمايان مى شود.
ميزان سازگارى و توانايى كنار آمدن نوجوانان با بحران ها و مشكلات اين دوران مقاومت است و بستگى به عوامل زيادى دارد، چنانچه نوجوان به طور همزمان درگير چندين مشكل يا موضوع باشد امكان بروز بحران و ناسازگارى او افزايش مى يابد، مثلا زمانى كه نوجوان دچار تغييرات جسمانى (بلوغ ) شده و مجبور به انتخاب رشته در دبيرستان است امكان بروز بحران در او بيشتر مى شود. امل خانواده و محيط نيز نقشى مهم دارند؛ خانواده اى كه در آن ارتباط افراد با يكديگر مناسب و مثبت است ، مدرسه اى كه مربيان آن افرادى دلسوز و با دانش و تجربه كافى اند و جامعه اى كه در آن برنامه ريزى امور، به نحوى مناسب اجرا مى شود و جوانان كاهش مى دهد. همچنين درگيرى كارى والدين ، اختلافات آنها، مشكلات مالى ، مدارس شلوغ و بسيارى ديگر سبب ايجاد سردرگمى و تاءخير در ايجاد هويتى مثبت در نوجوانان مى شود زمانى كه فرد به سنين نوجوانى مى رسد تا حد زيادى شخصيت و ذهن او شكل گرفته است ، اگر نيازهاى اوليه كودك ، ميل نياز به عشق ، احترام ، امنيت ، مهرورزى به ديگران و بازى و سرگرمى ، به موقع ارضا شود دوره نوجوانى نيز با همه تغييراتش با سادگى و آسانى و نشاط سپرى خواهد شد.
استقلال طلبى  
نياز نوجوان به استقلال و اثبات وجود، همراه با اين احساس كه او را نمى فهمند، يكى از خصوصيات مهم دوران نوجوانى است ؛ نوجوان مى خواهد از ويژگى هاى دوران كودكى فاصله بگيرد و در جنبه هاى گوناگون به استقلال برسد. هر گاه والدين از اين حس استقلال طلبى نگران شوند و بخواهند او را زياده از حد تحت نظارت گيرند، درگيرى ايجاد مى شود، والدين و مربيان نوجوانان بايد اين نكته مهم را مد نظر قرار دهند كه جوان حق انتخاب دارد و برخى از رفتارهاى او كه در نظر آنها ناپسند مى آيد؛ اقتضاى سن نوجوانى است ؛ به علاوه اختلاف سنى بين نوجوان و والدين با مربيان ناسازگارى را افزايش مى دهد.
نو گرايى  
همان گونه كه ذكر شد، نوجوان مايل است خود را فردى مستقل معرفى كند ويژگى هاى دوره كودكى خود را كنار گذارد؛ براى اين منظور نوجوان شروع به انتقاد از والدين و اطرافيانى مى كند كه در كودكى مورد پذيرش و احترام وى بوده اند در برخى موارد نوجوان معايب والدين و بزرگترها را چند برابر جلوه مى دهد و نقاط منفى در نظر او بيشتر جلوه مى كند؛ گاهى نوجوانى كه خانواده او از ديدگاه مالى در وضع نامناسبى هستند؛ مى كوشد اين موضوع را از دوستان خود مخفى سازد و بيش از حد از آشكار شدن اين موضوع نزد دوستانش خجالت مى كشد.
همچنين اكثر نوجوانان تمايل دارند، والدين و خانواده خود را از دريچه چشم ديگران ، (به ويژه دوستان )، ببينند و درباره آنها قضاوت كنند.
بسيارى از نوجوان محبتها و رسيدگى هاى والدين را مداخله و فضولى مى دانند. موضوعى كه رابطه نزديكى با مطلب بالا دارد، جستجو و نياز به نو شدن ، نزد نوجوانان است . اين امر نمايشگر نياز نوجوان به شكستن قالب هاى موجود، فاصله گرفتن از كودكى و نياز به فاصله گيرى از محيط است ، به عبارت ديگر، نوجوان براى تغيير ويژگى هاى قبلى خود و كسب مهارت ها ويژگى هاى جديد مايل به شكستن الگوهاى سنتى موجود در خانواده يا اجتماع است ؛ بر اثر اين عامل ، نياز به نو گرايى در كليه امور در نوجوانان به وجود مى آيد، از جمله در موارد: لباس پوشيدن ، آرايش مو و صورت ، استعمال اصطلاحات و كلمات مخصوص و طرز رفتار و حركت هاى خاص ، گروه همسالان نيز اين وضع را تشديد مى كند و نوجوان به پيروى از دوستانش تمايل مى يابد و حس مى كند كه از اين طريق به استقلال و هويت فردى دست يافته است .
ديد اقتصادى نوجوانان در جنبه هاى فردى به خانوادگى و اجتماعى ، سياسى و غيره با توانايى آنها در تذكر عمليات صورى ، ارتباط دارد. با توجه شديد نوجوان به معايب بزرگسالان ، نظم اجتماعى و خلق نظام هاى جانشين ، بيشتر حرف است تا عمل ، اين پديده ممكن است نشاندهنده رشد شناختى ناقص و ادغام نشده با جنبه هاى رفتارى نوجوان باشد. آگاهى نوجوان از تفاوت بين وضع موجود و ممكن ، به سركشى او كمك مى كند. نوجوان هميشه موجود و ممكن را مقايسه و كشف مى كند و غالبا تصور مى كند از آنچه موجود است ؛ چيزى كم دارد.
رشد عقلانى  
تواناييهاى شناختى نوجوانان ، هم از لحاظ كيفى و هم از لحاظ كمى در سال هاى نوجوانى ، رشد بيشترى پيدا مى كند و در فرايند عقلى نوجوانان كه براى تشريح و استدلال درباره مسائل به كار مى رود، تغييرات مهمى به وجود مى آيد. به منظور شناخت بيشتر و ويژگى هاى شناختى دوران نوجوانى يكى از منابع غنى تحقيقات پرفسور (پياژه ) است كه در اينجا اشاره اى به يافته هاى او مى شود:
تفكر كودكان مبتنى بر واقعيت ملموس ، زمان حال و وضع كنونى است ، ولى با رشد بيشتر، تفكر انتزاعى يا مرحله هوش عمليات صورى حاصل مى شود. با اين توانايى نوجوان اين قابليت را پيدا مى كند كه درباره گذشته ، آينده مسائل ممكن و مجرد بهتر بينديشد. به اين ترتيب افكار نوجوان ديگر به آنچه مى بيند اتفاق مى افتد و واقعيات ملموس محدود نيست . او مى تواند به طور منطقى و منظم به بررسى موضوعات و مسائل انتزاعى بپردازد. موضوعاتى كه نوجوانان درباره آنها فكر مى كنند و عقايد خود را بر اساس آنها شكل مى دهند، طيف وسيعى از مسائل اخلاقى ، مذهبى ، سياسى ، علمى و غيره را شامل مى شود. احتمالا نوجوان دربار اين موضوعات ديدگاه هايى دارد كه از لحاظ علمى و منطقى سست مى نمايد. اما همين ديدگاه ها در سال هاى آينده او را به رشد شناختى بيشترى رهنمون خواهد كرد.
خود ميان بينى  
در نوجوانى يك خود ميان بينى (خود محورى ) به وجود مى آيد كه مرحله اى گذرا در رشد شناختى نوجوان است . يكى از آثار اين پديده رفتارهاى جلف و با هدف جلب توجه و خودنمايى است كه در برابر جنس ‍ مخالف بيشتر ديده مى شود. بسيارى از نوجوانان كه وضع ظاهرى ، رفتار و كلام جلف و نسنجيده اى دارند؛ مى خواهند به اين طريق خود را مطرح كنند و توانايى خود را با هويتى منفى نشان دهند. موضوع ديگر، احساس ‍ جلب توجه بوده است . نوجوانان احساس مى كنند ظاهر و رفتارشان مورد توجه و بررسى ديگران است . همان طور كه خودشان توجه زيادى به ديگران مى كنند، بسيارى از خجالت ها، دست پاچگى ها و غيره به علت اين طرز تفكر است .
از ويژگى هاى ديگر خود ميان بينى نوجوانان ، احساس قدرت براى انجام دادن كارهاى گوناگون و خطرناك است . نوجوان احساس مى كند، مى تواند بسيارى از كارها را حتى با نبودن مقدمات و توانايى انجام دهد، مثلا ديده مى شود نوجوانى كه نمرات پايينى در درس رياضى گرفته است ؛ هدفش ‍ انتخاب رشته معمارى يا مهندسى راه است . به اين وسيله نوجوان براى خود طرح ها و برنامه هايى بلند پرواز تنظيم مى كند. اغلب در نامه هاى محرمانه ، در دفتر خاطرات و گفته ها و آرزوهايش ، آثار اين طرح ها و برنامه ها ديده مى شود. معمولا نوعى جوشش و انرژى در فكر نوجوان وجود دارد كه مى خواهد اصلاحاتى بكند و همه چيز را تغيير دهد و از نو بسازد. البته اين جنبه اصلاح گرى هميشه جامه واقعيت نمى پوشد و نوجوان با ورود به ملك بزرگسالان از آنان تبعيت مى كند. ممكن است كمال گرايى و انتخاب معيارهاى سطح بالا، ناشى از فشار خانواده ، مدرسه و محيط باشد. در اين صورت ناتوانى در دستيابى اين اهداف ممكن است باعث احساس قضاوت در نوجوان شود. مربيان مساجد مى توانند در تعيين معيارها و اهداف زندگى نوجوانان ، جنبه هاى اسلامى و واقع گرايى را به آنها تفهيم كنند.
ويژگى هاى مربيان تربيتى مساجد  
1 - عشق به آرمان  
از مهم ترين ويژگى هاى مربيان نوجوانان در مساجد و غير آن ، علاقه مندى به آرمان هاى اسلامى و تربيت دلسوزانه نوجوانان است ؛ اين عشق به اسلام و محبت به نوجوانان هنگامى كه با دانش و عمل صالح مربى ، همراه باشد؛ همچون رود زلالى وجود نوجوانان را فرا مى گيرد و آثار آن از طريق نوجوانان متوجه جامعه مى شود. مربيان نوجوانان خود بايد صالح باشند و دلسوزانه در زمينه افزايش دانش و بهبود رفتار نوجوانان ، بكوشند.
2 - دانش گسترده  
مربيان بايد بتوانند از عهده پاسخ گويى به سؤ الات نوجوانان برآيند و كنجكاوى هاى مذهبى و علمى نوجوانان را پاسخ دهند. چنين مربيانى الگوهايى مناسب براى نوجوانان به شمار مى روند و همراهى دانش و عمل صالح در وجود مربيان مساجد باعث جذابيت آنها براى نوجوانان مى شود. نوجوانانى كه از وجود چنين مربيانى برخوردارند، در مقابل هجوم فرهنگى غرب ، مقاوم خواهند بود و خود به اصلاح جامعه نيز مى پردازند.
3 - جذاب بودن مربيان  
بزرگسالانى كه مرتبط با امور نوجوانان و جوانان هستند، اعم از والدين ، معلمان و ساير افراد، هر يك به نوعى در شكل گيرى آنها دخيل اند. هرگاه ويژگى هاى رفتارى و خصلت هاى اخلاقى اين بزرگسالان براى نوجوانان خوشايند و مطلوب باشد؛ تاءثير بيشتر در آنها مى گذارد. مطلوب ترين الگوهاى رفتارى براى كودكان و نوجوانان ، افرادى هستند كه رفتارهايشان آميزه اى از محبت ، عطوفت ، ثبات و منطق است ، به بيان ديگر محبت و دوستى با نوجوانان نيازهاى عاطفى و امنيت آنها را ارضا مى كند و ثبات و منطق موجب رشد و گسترش تفكر منطقى در نوجوانان مى شود.
الگوهاى مطلوب براى نوجوانان و جوانان از لحاظ شخصيتى ، افرادى فعال مهربان و داراى دانش وسيع در زمينه هاى مختلف هستند. آنها در فراز و نشيب هاى زندگى و در شكست ها و پيروزى ها همواره به ياد خدا و با صلابت هستند. الگوهاى مطلوب نوجوانان ، به وعده هاى خود عمل مى كنند و در هيچ وضعى مخاطب خود را تهديد و تحقير نمى كنند بلكه براى اصلاح رفتارهاى نامناسب نوجوانان ، از روش هاى روان شناختى استفاده مى كنند.
4 - حفظ اعتدال در آموزشهاى مذهبى  
پيامبر و امامان ما، كه بزرگترين مربيان بشر بودند؛ هميشه روحيه اى منعطف و معتدل داشتند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمود:
ادعوا الناس و بشر و يسروا و لا تعسروا .
بايد استعدادها و ظرفيت افراد را شناخت و طبق آن مردم را به راه حق را فرا خواند، زيرا ظرفيت و ميزان رشد مذهبى افراد گوناگون است .
آن حضرت در مقام آموزش و هدايت افراد مى فرمايد: در مرحله هدايت ، ميانه روى را پيش گيريد، اين موضوع را سه مرتبه تكرار كرد و سپس فرمود: هر كس در مقام آموزش و ارشاد راه تند و سخت را در پيش ‍ گيرد، دين را مغلوب كرده و ضربه زده است . همه نوجوانان و جوانان در محيط و خانواده مذهبى تربيت نشده اند بلكه داراى روحيات و علاقه هاى مذهبى متفاوتى هستند. مربى با تجربه كسى است كه با هر فرد مطابق تفاوت هاى فردى وى برخورد مى كند.
توصيه هايى براى رفتار با نوجوانان و جوانان در مساجد  
1 - نوجوانان و جوانان به دليل ويژگى هاى روانى دوران بلوغ ، كنجكاوى و شوق وافرى براى شناخت خود و جهان و نظام هاى اعتقادى گوناگون دارند. اگر مربيان دلسوز اطلاعات صحيحى در اختيار آنها نگذارند، ممكن است مطالب غلط و گمراه كننده ، آنان را تحت تاءثير قرار دهد. سهل انگارى والدين و مربيان در زمان آموزش هاى مناسب مى تواند باعث شكل گيرى نگرش هاى غلط و عادات ناپسند در نوجوانان و جوانان كانون هاى بسيج و كانون هاى فرهنگى مستقر در مساجد است . در اين كانون ها لازم است از مشاوران و روان شناسان بهره گيرى شود.
2 - در محيط مساجد آموزش هاى گوناگون مناسب با ويژگى هاى نوجوانان عرضه شود.
3 - روحانيون مساجد و مسئولان دفاتر فرهنگى مساجد بايد بين مراعات دستورها و نظم از يك سو، و عملكرد خود انگيخته و داوطلبانه نوجوان تعادلى بوجود آورند. نوجوانان و جوانان بايد در طرح برنامه هاى مربوط به خود در مساجد نقش فعال ايفا و با هيئت امنا رابطه اى صميمانه و نزديك برقرار كنند. با تاءسف در برخى مساجد شاهد فاصله و اختلاف بين هيئت امنا و جوانان مساجد هستيم .
4 - مورد تاءييد قرار گرفتن و مسئوليت داشتن نوجوانان و جوانان زيرا نوجوانان و جوانان در سنينى هستند كه احتياج به روابط اجتماعى و فعاليت هاى گروهى با همسالان دارند.
در مساجد هر نوجوان مى تواند با توجه به علائق و توانايى هايى كه دارد اجراى كارى را عهده دار شود. آنها مى توانند با همسالان خود رابطه مناسبى برقرار كنند و مسئوليت هاى متناسبى به عهده گيرند. اين تمرينى براى پذيرش بين آنها در مساجد است .
5 - فعاليت هاى مساجد شامل جنبه هاى متنوع فعاليت هاى علمى ، دينى ، تفريحى ، هنرى و ورزشى است . يكنواختى موجب خستگى نوجوانان مى شود. ولى فعاليت هاى متنوع مكمل يكديگرند.