در آخـر الزمـان از قومى پيروى خواهد شد كه گروهى از آن ريا كارند و به عبادت و زهد مى پردازند تازه كارانى سفيه اند كه امر به معروف و نهى از منكر نمى كنند مگر وقتى كـه از ضـرر و خـطـر در ايـمـن بـاشـنـد بـراى (فـرار از تـكـليـف ) بـه دنـبـال بـهـانـه و رخـصـت مـى گـردنـد از لغـزش و اعـمـال بـد دانـشـمندان جستجو مى كنند و نماز و روزه هر چه بر ايشان ضرر مالى نداشته باشد رو مى آورند و اگر نماز هم بر ايشان ضرر مادى داشته باشد آن را ترك مى كنند هـمـان طـور كـه بـرتـريـن و ارزشمندترين واجبات (امر به معروف و نهى از منكر) را رها كرده اند.
امام حسين (عليه السلام ) مى فرمايد:
النـاس عبيد الدنيا والدين لعق على الستنهم يحوطونه ما درت به معايشهم فاذا محصوا بالبلاء قل الديانون
مـردم بـرده دنـيـايـنـد و ديـن لقـلقـه زبـان شـان اسـت . تـا وقـتـى دنـبـال ديـن مـى گـردنـد كـه روزى و آسـايش آنها تامين باشد و آن گاه كه به بلا دچار شوند دينداران اندك مى گردند.

2-1. صعف غيرت دينى

مـومـن نـسـبـت بـه احـكـام الهـى غيور است نمى تواند تماشاگر تعدى به حدود و دستورات خداوند باشد. از اين رو به امر به معروف و نهى از منكر مى پردازند و آن كه از اين غيرت نصيب لازم را ندارد با بى تفاوتى از چنين صحنه هايى مى گذرد.
حـضـرت امـيـر (عليه السلام ) در دوران حكومت خود پيوسته با افراد چنين سست عقيده و كم تحرك در ميان اصحاب خود رو به رو بود و از آنها گلايه داشت :
فـقـبـحـا لكـم و ترحا حين صرتم غرضا يرمى يغار عليكم و لا تغيرون و تغزون و لا تـغـزون و يـعـصـى الله و تـرضـون ... يـا اشـبـاه الرجـال و لا رجـال ، حـلول الاطـفـال و عـقـول ربـات الحجال ... قاتلكم الله لقد ملاتم قلبى قيحا و شحنتم صدرى غيظا ⁽¹⁸⁶⁾
زشـت بـاد روهـايـتـان و غـمـيـن بـاد دلهـايـتـان كـه آمـاج تـيرهاى دشمن قرار گرفته ايد! مـال شـمـا را بـه يـغـمـا مـى بـرند و واكنش نشان نمى دهيد وبا شما مى جنگند و شما نمى جـنـگـيـد. خـدا را مـعـصـيـت مى كنند و شما راضى هستيد.. اى مردان نمايان نامرد! كه عقلتان كـودكـانـه اسـت و حـجـله نـشـيـنان نو عروس مى ماند.... خدا شما را بكشد كه دلم را چركين ساختيد و سينه ام را از خشم آكنديد.

3-1. طمعكارى

طمع زبان امر به معروف و نهى از منكر را به زبان تملق و چاپلوسى تبديل مى كند و پيوسته در اين انديشه است كه چگونه و با چه الفاضى سخن بگوييد كـه بـيـشـتـر و بـهـتـر مـى تـواند توجه صاحبان زر و زور را به خود جلب كند و خود را مـحـبـوب آنـهـا سـازد. انـسـان تـا در بـنـد مـاديـات اسـت و بـه آنـچـه خـداونـد و از حـلال بـه او روزى كـرده است قانع نيست نمى تواند آزادانه به امر به معروف و نهى از مـنـكـر كـند آنگاه زبان و قلم انسان آزاد مى گردد و آزادانه امر و نهى مى كند كه دل او از بـنـد طمع رها گردد و اين مقام انسان هاى والايى چون ابوذر. امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد:
عـثـمان دويست دينار توسط دو تن از غلامانش براى ابوذر فرستاده و به او پيغام داد كه از آن بـراى نـيـازهـاى خـويـش اسـتـفـاده كند. ابوذر پرسيد آيا به همه مسلمانان همين مقدار پرداخته است ؟ گفتند: نه ! گفت من نيز يكى از مسلمين هستم و هر چه سهم آنان باشد براى مـن نـيـز كـافـى اسـت . گـفـتـنـد: عـثـمـان مـى گـويـد: ايـن پـول از ثـروت خالص خودم مى باشد و قسم ياد كرده كه با حرام آميخته نشده است و جز زا راه حـلال له دسـت نـيـامـده اسـت . جـواب داد: مـن نـيـازى بـه ايـن پـول نـدارم زيـرا اكـنـون از غنى ترين مردم هستم !پرسيدند: خدا ترا عافيت دهد ما كه در خانه ات چيزى نمى يابيم پاسخ داد: آرى در زير اين پوشش كه مشاهده مى كنيد يك گرده نـان جـو هـسـت كـه تـا چـنـد روز مـرا كـافـى اسـت . بـنـابـرايـن ايـن پول ها را مى خواهم چه كنم (و اما اين كه گفتم من غنى ترين مردم هستم براى اين است كه ) مـن بـا ولايـت عـلى ابـن ابى طالب و عترت طاهرين او كه راه حق را مى نوردند احساس بى نيازى مى كنم ....⁽¹⁸⁷⁾
همين عزت نفس مناعات طبع ابوذر بود كه او را وا مى داشت تا با اندك واهمه اى بر ثروت انـدوزان جـامـعـه بشورد و بر سر آنان فرياد بكشد. چنان كه در دوران اقامت خود در شام همه روزه بر در كاخ سبز معاويه حاضر مى شد وبا صداى بلند فرياد مى كشيد:
اتـتـكم القطار بحمل النار، اللهم العن العامرين بالمعروف التاركين له ، اللهم العن الناهين و عن المنكر المرتكبين له ⁽¹⁸⁸⁾
قـطـار ( شـتران حامل زير و سيم ) برايتان آتش (عذاب الهى را) آورده است . خدايا لعنت كن آمـران بـه مـعـروفى را كه خود آن را ترك مى كنند ! خدايا لعنت كن ناهيان از منكرى را كه خود آن را مرتكب مى شوند!
در تاريخ ما نيز راد مردان ابوذر گونه اى يافت مى شوند كه رمز بى باكى و آزادگى خـود را در بيان مفاسد اجتماعى و رسوا سازى زورمردان ، تنها در نداشتن طمع به زخارف دنيوى مى دانستند. شهيد مدرس يكى از اين بزرگان است . او درباره خود چنين مى گويد:
اگر من نسبت به بسيارى از اسرا آزادانه اظهار عقيده مى كنم و هر حرف حقى را بى پروا مـى زنـم . براى آن است كه چيزى ندارم و از كسى هم چيزى نمى خواهم . اگر شما هم بار خود را سبك كنيد و توقع را كم كنيد آزاد مى شويد ... بايد جان انسان از هر گونه قيد و بندى آزاد باشد تا مراتب آزادگى و انسانيت خويش را حفظ كند.⁽¹⁸⁹⁾

4-1. بى اثر پنداشتن امر و نهى

بـرخـى از مـسـلمـانان با اين پندار كه امر و نهى ايشان موثر نيست و كسى سخن ايشان را نـمى پذيرد از انجام تكليف سر باز مى زنند و امر به معروف و نهى از منكر را ترك مى گـويـنـد و گـمـان مـى كـنـنـد بـا چـنـيـن مـنـطـقـى از خـود سـلب تـكليف مى كنند و ديگر در قبال آنچه در جامعه مى گذرد وظيفه اى ندارند.
گر چه ممكن است چنين افرادى در قلب خود از ترك معروف و ارتكاب منكر تـوسـط ديـگـران راضـى نـبـاشند، ليكن عذرى براى اسقاط تكليف امر و نهى نمى شود؛ زيـرا چـنـان كـه گـذشـت امـر بـه مـعـروف و نـهـى از مـنـكـر مراحل و مراتبى دارد كه يكى از آنها گفتن با زبان است . از اين گذشته امر به معروف و نـهـى از مـنـكـر يـك تكليف فردى نيست كه اگر سخن از يك فرد آن هم يك بار موثر واقع نـشـد او بـتـوانـد با چنين بهانه اى از خود سلب مسئولين كند . جارث بن مغيره مى گويد: شبى در راه مدينه به حضرت صادق (عليه السلام ) برخوردم حضرت ضمن سخنانى به من فرمود:
اما ليحملن ذنوب سفهائكم على علممائكم
( آگـاه بـاشـيد همانا گناه نادانان شما به حساب دانايان شما گذاشته مى شود ) و از من گـذشـتـنـد . ( ايـن سـخـن بـر مـن گـران آمـد از ايـن رو ( بـه مـنـزل ) آن حضرت مراجعه كردم اذن خواستم سپس وارد شدم و عرض كردم : شما آن شب به من چنين فرموديد . آن سخن شما موجب نگرانى من شد چگونه گناه نادانان ما را به حساب ما مى گذارند ؟ حضرت فرمود:
نـعـم مـا يـمـنـعـكـم اذا بـلغـكـم عـهـن الرجـل مـنـكـم مـا تـكـرهـونـه و مـا يـدخـل بـه عـليـنـا الاذى و العيب عند الناس ان تاتوه فتونبوه و تعظوه و تقولوا له قولا بليغا
( آرى چـنين است ! چرا وقتى آگاه مى شويد كه يكى از شما (شيعيان ) كار ناپسندى انجام مـى دهـد كه موجب آزار ما است و نزد مردم عيب شمرده مى شود به سراغ او نمى رويد و او را سرزنش و موعظه نمى كنيد و با گفتارى رسا با او سخن نمى گوييد ؟)
عرض كردم : چون از ما نمى پذيرد و گوش به حرف ما نمى دهد حضرت فرمود:
فاذا فاهجروه عند ذلك واجتنبوا مجالسته ⁽¹⁹⁰⁾ ( در اين صورت از او دورى كنيد و از همنشينى با او خود دارى بورزيد !)

5-1. روحيه سازشكارى

در اين كه مومن بايد اهل رفق و مدارا باشد و با سختى ها و تندى هاى مردم بسازد ترديدى نـيـسـت ليـكن رفق و مدارا و همه خلقيات پسنديده كه اسلام آن را مى ستايد در واقع از اين جـهـت ارزشـمـنـد هـسـتند كه زمينه ساز اجراى حدود الهى و پرهيز از معاصى اند. بنابراين اگر مراد دايره شود بين نهى از منكر هر چند موجب آزردگى خاطر فرد معصيت كار مى شود و يـا سـكـوت و لبـخـنـد و بـى اعـتـنـايـى در بـرابـر وقـوع مـنـكـر به طور قطع حالت اول بر حالت دوم ترجيح داد.
مـتـاسـفـانـه بـرخـى بـا ايـن تـوجـيـه غـلط كـه بـا مـردم بـايـد اهل رفق و مدارا بود و از خود نرمش نشان داد در برابر صحنه هاى معصيت سكوت مى كنند و از ابـراز واكـنـش و نـهـى از مـنـكـر مـى پـرهـيـزند. اينان با داشتن چنين روحيه سازشكارى صلاحيت اقامه حدود الهى و احياى دين او را ندارند. حضرت على (عليه السلام ) با صراحت در اين مورد مى فرمايد:
لا يقيم امر الله سبحانه الا من لا يصانع و لا يضارع و لا يتبع المطامع ⁽¹⁹¹⁾
حـكـم خـداونـد سـبـحـان را اجـرا نمى كند مگر كسى كه سازشكارى نمى كند و همرنگ جماعت (گناهكار) نمى شوند و طمع نمى ورزند!
كـسـانى كه در برخورد با معاصى به خاطر پرهيز از آزرده ساختن معصيت كار او را نهى از مـنـكر نمى كنند و در حقيقت خشنودى خلق را بر خشنودى خداوند ترجيحى مى دهند و براى ايـن كـه بـنـدگـان خـدا را از خود راضى نگه دارند موجبات خشم خداى خويش را فراهم مى سـازنـد. حـضـرت زيـن العابدين (عليه السلام ) به خطيبى كه براى خشنودى يزيد بن مـعـاويـه زبـان از نـهـى او فـرو بـسـتـه بـود و در روى مـنـبـر در سـتـايـش آل ابى سفيان سخن مى گفت فرمود:
و يـلك ايـهـا الخـاطـب ! اشـتـريـت مـرضـاه المـخلوق بسخط الخالق فتبوا مقعدك من النار ⁽¹⁹²⁾
واى بـر تـو اى سـخـنـران ! تـو خـشنودى آفريده را بر خشنودى آفريننده خريدارى پس جايگاهت پر از آتش باد.
امام صادق (عليه السلام ) در نصيحت به كسى كه به وسيله دورى از دين در صدد نزديك شدن به مردم هستند مى فرمايد:
لا تـسـخـطـوا الله بـرضـى احـد مـن خـلقـه ، و لاتـتـقـربـوا الى النـاس بتباعدمن الله ⁽¹⁹³⁾
براى خشنودى بنده خدا را خشمگين نسازيد و به قيمت دورى از خدا به مردم نزديك نشويد.

6-1. اعتقاد به جبر

بحث جبر يك مساله اعتقادى و كلامى است و ولى آثار شوم آن پيوسته مورد استفاده و بـهـره بـردارى رژيم طاغوتى و ستمگر بوده است جباران با شعار جبر و مشيت الهى از يـك سـو اعـمـال جـنـايـت كـارانـه خود را توجيه مى كردند و از سوى ديگر امر كـنـنـدگـان به معروف و نهى كنندگان از منكر و اصلاح طلبان را محكوم كرده و مى گفتند شما عليه خواست و مشيت الهى قيام مى كنيد.
ابـو عـلى حـبـايـى يـكـى از بـزرگـان مـعـتـزله مـى گـويـد: اول كسى كه معتقد به جبر شد معاويه بود. قاضى عبد الجبار گويد:
مـعـاويـه اظهار مى كرد كه آن چه انجام مى دهد به قضاى الهى بود و مخلوق خداست تا مـردم گـمـان كـنـنـد كـه او درسـت مى گويد و اعمالش صحيح است و از جانب خداوند پيشوا گرفته است اين رويه به ديگر حاكمان بنى اميه نيز سرايت كرد ⁽¹⁹⁴⁾
قيام امام حسين (عليه السلام ) كه براى احياى امر به معروف و نهى از منكر انجام گـرفـت از سـوى يـزيـد بن معاويه با شعار جبر تخطئه شد كه اين قيام بر خلاف مشيت الهى بوده است !
وقـتـى سـر امام حسين (عليه السلام ) در مجلس يزيد حاضر كردند او خطاب به حاضران گـفت : حسين بر من افتخار مى كرد و مى گفت ، پدرم برتر از پدر تو و مادرم برتر از مـادرت و جـدم بـرتـر از جـد تـو اسـت و خـودم بـرتر از تو هستم و همين ادعا موجب قـتـل او گـشـت امـا اين كه پدرش را از پدرم من بالاتر مى دانست درست نيست چون پدرم با پـدر او مـحـاجه كرد و خداوند پدرم را بر او غالب ساخت و اما اين كه مادرش را بالاتر از مـادرم مـى دانـسـت البـتـه چـنـيـن اسـت زيـرا فـاطـمـه دخـتـر رسـول خـدا (صلى الله عليه وآله ) از مادر من افضل تر است و اما اين كه جدش را بالاتر از جد من مى دانست جاى ترديد نيست چون هيچ مسلمانى نمى تواند خود را بالاتر از پيامبر بداند و اما اين كه گفت : من بالاتر از تو هستم گويا در قرآن نخوانده بود كه مـلك از آن خـداست و به هر كس كه مى خواهد مى دهد و از هر كس كه بخواهد باز پس مى گيرد ⁽¹⁹⁵⁾
ايـن تـفـكـر خـطـرنـاك چـنـان از سوى بنى اميه ترويج شده بود كه يكى از اصحاب امام صـادق (عـليـه السـلام ) نـيـز بـا خـوانـدن هـمـيـن آيـه از حـضـرت سـوال كـرد: آيـا خـداوند حكومت و سلطنت را به بنى اميه نداده است ؟ (يعنى اگر چنين است پس اعتراض و قيام معنى ندارد) حضرت در پاسخ فرمود:
آن گـونه نيست كه تو گمان كرده اى خداوند ملك را به ما عطا كرده است و بنى اميه از ما ربـوده اسـت . مثل اين كه كسى صاحب پيراهنى باشد و ديگرى از او بگيرد؛ غاصب هرگز مالك پيراهن نخواهد بود⁽¹⁹⁶⁾ .
مـسـلك جـبـر آثـار بد اجتماعى زيادى دارد مانند ميكروب فلج ، روح و اراده را فلج مى كند. عقيده به جبر است كه دست غارت زورگويانت درازتر و دست ستمديدگان را بسته تر مى كـنـد آن كـسـى كـه مـقامى زا كسب مى كند و يا مال و ثروت عمومى را ضبط نموده است دم از موهبتهاى الهى مى زند و به عنوان الين كه هر كس هر چه دارد خدادادى است بهترين سند را بـراى حـقـانـيـت و مـشـروعـيت آنچه را تصاحب كرده است ارائه مى دهد و آن كه از مواهب الهى مـحـروم مـانـده بـه خـود حـق نـمـى دهـد كـه اعـتراض كند زيرا فكر مى كند كه اين اعتراض اعتراض به تقدير الهى و قسمت است ⁽¹⁹⁷⁾ .
مـتـاسـفـانـه ايـن تـفـكـر خـطـرناك و فلج كننده از سوى نويسندگان غربى به عنوان يك تـفـكـر اسـلامـى مـعـرفـى شـده اسـت . بـه عـنـوان نـمـونـه ويل دورانت پس از اشاره به مساله جبر مى نويسد:
در نـتـيـجـه ايـن اعـتقاد (اعتقاد به قضا و قدر جبريگرى ) مومنان سخت ترين مشكلات را با قـلبـى مـطـمـئن تـحـمـل مـى كـردنـد ولى هـمـين عقديه در قرون اخير مانع پيشرفت عرب ها گرديده است و انديشه آنها را از كار انداخت ⁽¹⁹⁸⁾ .
در حـالى كـه قـرآن كريم به عنوان معتبرترين سند اسلامى در آيات فراونى از آزادى و اختيار سخن مى گويد:
ظهر الفساد فى البر و البحر بما كسبت ايدى الناس ⁽¹⁹⁹⁾
در خشكى و دريا به واسطه كردار ناشايست مردم فساد آشكار شده است .
و ما كان الله ليظلمهم ولكن كانوا انفسهم يظلمون ⁽²⁰⁰⁾
خداوند چنين نيست كه به آنها ظلم كند و آنها بودند كه به خود ظلم مى كردند.
انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا⁽²⁰¹⁾
ما راه را به او نشان داديم يا سپاس گذار است يا ناسپاس .
از نـظـر اسـلام فـرد عـلاوه بـر مـسـئوليـت و وظـيـفـه اى كـه نـسـبـت به خويش تن دارد در قـبـال اجـتـمـاع ديگران نيز مسئوليت است . معناى امر به معروف و نهى از منكر اين اسـت كـه اى انـسـان !تـو تـنـهـا از نـظـر شـخـصـى و فـردى در بـرابـر پـروردگـار مسئول و متعهد نيستى تو در مقابل اجتماع خود نيز بايد پاسخ گو باشى .⁽²⁰²⁾

7-1. برداشت غلط از انتظار فرج

بـرداشـت غـلط از انـتـظـار فـرج نـيـز يـكـى از عـوامـل سـسـتـى و ركـود در انجام وظيفه امر به معروف و نهى از منكر تلقى مى شود. رهبر فـقـيـد انـقـلاب اسـلامـى حـضـرت امـام خـمـينى قدس سره در بيانات خود برداشت ناروا از انتظار فرج را اين گونه توضيح داده اند:
الف : بـعـضـى انـتـظـار فـرج را بـه ايـن مـى دانـنـد كـه در مـسـجـد و حـسـيـنـيـه و مـنـزل بـنشينند و دعا كنند و فرج امام زمان سلام الله عليه را از خداوند بخواهند. ايـنـهـا مـردم صـالحـى هـسـتـند بلكه بعضى از آنها را كه من سابقا مى شناختم بسيار مرد صـالحـى بـود. يـكـى اسـبـى هـم خـريده بود و يكى هم شمشيرى هم داشت و منتظر حضرت صـاحـب سـلام الله عـليـه بـود ايـنـهـا بـه تـكـاليـف شـرعـى خـودشـان هـم عـمـل مـى كـردند و نهى از منكر هم مى كردند و امر به معروف هم مى كردند لكن غير از اين كارى ازشان نمى آمد و فكر اين مهم كه كارى بكنند نبودند.
ب ): يك دسته مى گفتند كه عالم بايد پر معصيت بشود تا حضرت بيايد و ما بايد نهى از منكر نكنيم امر به معروف هم نكنيم تا مردم هر كارى مى خواهند بكنند تا گناه زياد شود تا فرج نزديك شود.
ج : يـك دسـتـه مى گفتند بايد دامن زد به گناه ها دعوت كرد مردم را به گناه تا دنيا پر از ظـلم و جـور شـود و حضرت سلام الله عليه تشريف بياورند در بين اين دسته مـنـحـرف هـايـى هـم بـودنـد كه براى مقاصدى به اين دامن مى زدند اشخاص ساده لوح هم بودند⁽²⁰³⁾ .

آيا با چنين توهماتى مى توان از يك اصل ضرورى دين يعنى امر به معروف و نهى از مـنـكـر دسـت بـرداشت ؟ آيا كسى از دانشمندان و فقيهان شيعه تكليف امر به معروف و نـهـى از مـنـكـر را در عـصـر غيبت حضرت ولى عصر (عج ) ساقط دانسته است ؟ و اگر به فـرض روايـتـى هـم در ايـن بـاره داشـتـه بـاشـيـم مـى تـوان قابل اعتماد باشد؟ به تعبير حضرت امام رضوان الله عليه :
مـا اگـر فـرض مى كرديم هزار تا روايت هم در اين مورد داشته باشم هم را به ديوار مى زديـم بـراى ايـن كه خلاف آيات قرآن است اگر روايتى بيايد و بگويد كه نهى از منكر نـبـايـد كـرد ايـن را بـايـد بـه ديـوار زد ايـن گـونـه روايـات قابل عمل نيست ⁽²⁰⁴⁾ .

در آثـار مـتـفـكـر بـزرگ اسـتـاد شهيد مطهرى نيز به رابطه انتظار فرج به امر به معروف توجه داشته است :
انتظار فرج دو گونه است : انتظارى كه سازنده است تحرك بخش است و تعهد آور است و انـتـظـارى كه ويرانگر است باز دارنده است و فلج كننده است و نوعى اباحيگرى محسوب مى شود.
انتظار ويرانگر اين است كه قيام مهدى موعود ماهيت انفجارى دارد فقط و فقط از گسترش و اشـاعـه و رواج ظـلم هـا و تـبـعـيض ها و اختناق ها و حق كشى ها ناشى مى شود بنابراين هر اصلاحى محكوم است زيرا تا در صحنه اجتماع نقطه روشنى است دست عيبت ظاهر نمى شود و بـر عـكس هر فساد و هر گناه و هر ظلم و هر حق كشى به عنوان اين كه مقدمه اصلاح كلى اسـت و انـفـجـار را قـريـب الوقوع مى كند واست و پس كمك به تسريع در ظهور و بهترين شكل انتظار ترويج و اشاعه فساد است . اين گروه طبعا به مصلحان و مجاهدان و آمران به مـعروف و ناهيان از منكر با نوعى بغض و عداوت مى نگرد زيرا آنان را با تاخير اندازان و ظهور و قيام مهدى موعود (عج )مى شمارند.
ولى آيـات قـرآن در جـهـت عـكـس بـرداشت بالا است . از اين آيات استفاده مى شود كه ظهور مـهـدى مـوعـود (عـج ) حـلقـه اى اسـت از حـلقـه هـاى مـبـارزه اهـل حـق و اهـل بـاطـل كـه بـه پـيـروزى اهل حق منتهى مى شود سهيم بودن يك فكر را در اين مـوفـقـيـت و سـعـادت بـسـتـه بـه ايـن اسـت كـه يـك فـرد در عمل جر و گروه حق باشد⁽²⁰⁵⁾ .
وعد الله الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات ليستلفنهم فى الارض كما ااستخلف الذين من قلبهم و ليمكنن لهم دينهم الذى ارتضى لهم وليبدلنهم من بعد خوفهم و آمنا يعبدوننى لا يشركون بى شيئا...⁽²⁰⁶⁾
خـداونـد به مومنان و شايسته كاران وعده داده است كه آنان را جانشينان زمين قرار دهد دينى را كه براى آنان پسنديده است مستقر سازد دوران خوف آنان را به دوران امنيت كند (دشمنان آنـان را نـابود سازد). بدون بدون ترس و واهمه خداوند خود را بپرستند و اطاعت غير خدا را گردن ننهند و چيزى در عبادت و يا طاعت شريك حق نسازند.

8-1. انزواطلبى

تـفـكـر دورى از مـردم و انـزواطـلبـى و گـريـز از جـامـعـه نـيـز از عـوامـل بى اعتنايى و سستى در امر به معروف و نهى از منكر است . رد حالى كه تعليمات ديـنـى و اسـلامـى حـضـور در اجـتـمـاع مـورد تـاكيد قرار گرفته است و اين حضور از جهت گوناگون ثمر بخش و مفيد تلقى شده است .
در عصر رسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) كه عده اى از اصحاب در صفه به سـر مـى بـردنـد عـلاقـه به عبادت فردى و دورى از مردم در برخى از آنها به وجود آمده بود ليكن پيامبر (صلى الله عليه وآله ) به ياد آورى اهميت امر به معروف و نهى از منكر آنـهـا را از سـقـوط نـجات داد. امير مومنان (عليه السلام ) فرمود: پيامبر (صلى الله عليه وآله ) بـه اهـل صـفـه سـركـشـى مـى كـرد زيرا آنان ميهمان حضرت بودند. در يكى از اين ملاقات ها سعد بن اشج برخاست و عرض كرد:: من خدا و پيامبر (صلى الله عليه وآله ) را شـاهـد مى گيرم كه خواب بر من حرام است (و تمام همتم را صرف عبادت در شب مى كنم ) حضرت براى توضيح انديشه غلط او فرمود:
تـو ايـن گـونـه ريـاضـت و عبادت نكرده اى چرا كه اگر با مردم ارتباط نداشته باشى چـگـونـه مى توانى امر به معروف و نهى از منكر كنى ؟ آن گروهى كه امر به معروف و نهى از منكر نمى كنند بد گروهى هستند ⁽²⁰⁷⁾
متاسفانه برخى گمان كرده اند كه با دورى از جامعه وظيفه امر به معروف و نهى از منكر سـاقـط مى شود و چون انجام اين وظيفه را با خطرات و مشكلاتى دانسته اند در صدد سبك كـردن تـكـليـف خـود بـوده اند در حالى كه رها كردن جامعه در حالى كه آتش و فتنه آن را فرا گرفته است خود گناهى است نابخشودنى . علاوه بر اين نتيجه اين گونه تفكر آن است كه انسان هاى صالح با دورى از جامعه زمينه فساد بيشتر و حاكميت مطلق تبهكاران را فراهم مى آورند تا آنان بدون احساس مزاحمت به جنايت بپردازد.

9-1. انكار مسئوليت هاى اجتماعى

در بينش اسلامى اصلاح خود با اصلاح جامعه پيوند داشته و با همديگر نـاسـازگـارى نـدارد بـه ايـن مـعـنـا كه به بهاى حفظ ديگرى قربانى نمى شود براى پـرداخـتـن بـه يكى چشم پوشى از ديگرى روا نيست بلكه انجام وظيفه فردى همراه انجام تكاليف و مسئوليت هاى اجتماعى و از مسلمانان خواسته شده است .
در تـفـكـر اسـلامـى فـرد و جـامـعـه داراى تـاثـيـر متقابل و دو جانبه اند و اصلاح هر يك رد اصلاح ديگرى تاثير دارد چه اين كه فساد يكى ديـگـرى را بـه فـسـاد مـى كـشاند. وقتى محيط اجتماعى به سوى آلودگى حركت كند حفظ افراد دشوار خواهد بود و چه اين كه با ريشه كن كردن آلودگى هاى اجتماعى زمينه رشد افـراد نـيـز فـراهـم آيد از سوى ديگر هر كس با اصلاح خويش به اصلاح جامعه كمك مى كند و حتى آنان كه در صدد رفع تباهى از ديگران هستند در جهت رشد خود نيز تلاش كرده انـد. كـسـانى كه اصلاح خود را از اصلاح ديگران جدا مى دانند و معتقدند كـه بـه جـاى تـلاش بـراى ديـگـران تنها بايد در فكر نجات جان خود نه تنها از بينش صـحـيـح اسـلامـى بـرخـوردار نـيـستند بلكه برداشت درستى از ماهيت جامعه و زندگى اجتماعى انسان ندارند.
نـوع رابـطـه انـسـان بـا يـكـديگر همچون ارتباط چوب هاى كبريت كه رد يك قوطى قرار گـرفـتـه انـد نـيـست تا هر يك از ديگرى بيگانه جدا باشد و حتى از ارتباط نوع اجزا و قطعات يك ماشين كه از پيوستگى و ارتباط قوى ترى برخوردار هستند نيست بلكه :
نـيـازهـاى مـشـترك اجتماعى و روابط ويژه انسانى انسان ها را آنچنان به هم پيوند مى زنـد و زندگى را آنچنان وحدت مى بخشد كه افراد را در حكم مسافرانى قرار مى دهد كه در يـك هواپيما و يا در يك اتومبيل و يا كشتى سوارند و به سوى مقصد در حركتند همه با هـم بـه منزل مى رسند و يا همه از رفتن باز مى مانند و همه با هم دچار خطر مى گردند و سـرنـوشـت يـگـانـه اى پـيـدا مـى كـنـنـد. چـه زيـبـا مـثـلى آورده اسـت رسـول اكـرم (صـلى الله عـليـه وآله ) آنـجـا كه فلسفه امر به معروف و نهى از منكر را بيان مى كند:
گروهى زا مردم رد يك كشتى سوارند و كشتى سينه دريا را مى شكافت و مى رفت هر يك از مسافران رد جايگاه مخصوص خود نشسته بود. يكى از مسافران به عذر اين كه اين جا كه نشسته ام جايگاه خودم است و تنها به خودم تعلق دارد به وسيله اى كه در اختيار داشت به سـوراخ كـردن همان نقطه پرداخت اگر همه مسافران هم آن جا دست او را گرفته بودند و مانع مى شدند غرق نمى شدند و مانع غرق شدن آن بيچاره نيز مى شدند ⁽²⁰⁸⁾ .
موارد چهارگانه اخير از جمله از انحرافات فكرى و برداشت هاى غلطى است كه در سستى جـامـعـه بـراى قـيـام بـه امـر بـه معروف و نهى از منكر تاثير دارد؛ از اين رو امر به مـعـروف و نـهـى از مـنـكـر را بـايـد يـك اصـل بـنـيـاديـن كـه تـفـكـر مـسـلمـانـان را زلال و نـاخـالصـى هـاى آن را جـدا مـى كـنـد تـلقـى كـرد آنـان كـه ايـن اصل را به خوبى شناخته اند در دام چنين لغزش هايى خطرناك قرار نمى گيرد. آنان :
اعتقاد به جبر را اعتقاد به مسئوليت انسان ،
انتظار فرج ويرانگر را به انتظار فرج سازنده ،
انزوا و عزلت را به حضور و فعاليت در جامعه ،
انـكـار مـسـئوليـت هـاى اجـتـمـاعـى را را بـه اعـتـقـاد بـه مـسـئوليـت هـاى اجـتـمـاعـى تبديل كرده اند.

2. عواقب بى اعتنايى به امر به معروف و نهى از منكر

تـرك ايـن مسئوليت مهم اجتماعى پيامدهاى در پى خواهد دارد كه فرد در جامعه از آن در امان نخواهد ماند. اين عواقب در دو زمينه فردى و اجتماعى مى توان مورد برسى قرار داد