1- السيادة العربية / ص 32، در البداية و النهاية / 9 / ص 325 چنين آمده كه درآمد خالد قسرى در سال 13 ميليون دينار و درآمد فرزندش يزيد ده ميليون دينار بوده .
2- الهاشميات / ص 26، 27.
3- به امبراطورية العرب مراجعه كنيد.
4- ضحى الاسلام / 1 / ص 24 العقد الفريد / 1 / ص 207 مجله الهادى / سال 2 شماره اول / ص ‍ 89 تاريخ التمدن الاسلامى / 2 / بخش 4 / ص 343.
5- السيادة العربية / ص 56، 57 ضمنا به تاريخ التمدن الاسلامى / 1 / بخش 2 / ص 274 نيز مى توان مراجعه كرد.
6- العقد الفريد / 2 / ص 270 (مصر 1935) تاريخ التمدن الاسلامى / بخش 4 / ص 341.
7- العقد الفريد / 2 / ص 270 (مصر 1935) تاريخ التمدن الاسلامى / بخش 4 / ص 341.
8- الاغانى / 14 / ص 150 ضحى الاسلام / 1 / ص 23، 24.
9- السيادة العربية / ص 40 به تاريخ التمدن الاسلامى / 1 / بخش 2 / ص 282 و 283 نيز مى توان مراجعه كرد.
10- ضحى الاسلام / 1 / ص 25.
11- ضحى الاسلام / 1 / ص 25 العقد الفريد / 6 / ص 130، 131 (چاپ سوم ).
12- الصلة بين التصوف و التشيع / ص 95.
13- شرح النهج ، معتزلى / 7 / ص 150.
14- الاغانى / 11 / ص 74 مقاتل الطالبين / ص 167 الوزراء و الكتاب / ص 98.
15- انساب الاشراف / ص 63 الاغانى / 11 / ص 74 مقاتل الطالبين / ص 167 البداية و النهاية / 10 / ص 25، 26 و ص 3 عمدة الطالب و در تاريخ الجنس العربى ، مدائن و نيشابور نيز افزوده گرديده .
16- انساب الاشراف / ص 63 عمدة الطالب / ص 22 (چاپ بمبثى ) الوزراء و انكتاب / ص 98 و99 فرج المهموم فى تاريخ علماء النجوم / ص 210.
17- مقاتل الطالبين / ص 239، 240.
18- تاريح يعقوبى / 3 / ص 87.
19- السيادة العربية و الشيعة و الاسرائيليات / ص 106.
20- السيادة العربية و الشيعة و الاسرائيليات / ص 39.
21- اين متون از منابع بسيارى گرفته شده مانند: مقاتل الطالبين / ص 233، 234، 256، 257، 295 و ساير منابع . بهر حال چيزى كه تمام مورخان برآنند همين مطلب است كه دعوت عباسيان در آغاز كار به نام علويان صورت مى گرفت . به منابع زير نيز مراجعه كنيد: النزاع و التخاصم / ص 50 طبرى / 4 / ص 3 تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 187 الاداب السلطانية / ص 164، 165 تاريخ التمدن الاسلامى / 4 / ص ‍ 397، 398 بحار / 47 / ص 120، 277 عمدة الطالب / ص 84 (بيروت ) الخرائج و الجرائح / ص 244 جعفر بن محمد / ص 115 به بعد غاية الاختصار / ص 22 اعلام الورى / ص 271، 272 ارشاد مفيد / ص 294، 296 كشف الغمة / 2 / ص 383، 384.
22- الكامل ، ابن اثير / 5 / ص 12.
23- المحاسن و المساوى ، بيهقى / ص 482.
24- الملل و النحل / 1 / ص 154 (مؤ سسه الحلبى ، قاهره ) ص 87 (عنانيه ) ينابيع المودة ، حنفى / ص 381 به نقل از فصل الخطاب ، محمد بارسا البخارى .
25- روح الاسلام / ص 306، 308 الامام الصادق و المذاهب الاربعة / 1 / بخش 2 / ص 532 السيادة العربية / ص 94 امبراطورية العرب / ص 406 طبيعة الدعوة العباسية و ديگر منابع .
26- روح الاسلام / ص 306، 308 الامام الصادق و المذاهب الاربعة / 1 / بخش 2 / ص 532 السيادة العربية / ص 94 امبراطورية العرب / ص 406 طبيعة الدعوة العباسية و ديگر منابع .
27- التاريخ الاسلامى و الحضارة / 3 / ص 20.
28- ضحى الاسلام / 3 / ص 380، 381.
29- روضه كافى / ص 274 بحار / 47 / ص 297.
30- روح الاسلام / ص 306.
31- الامام الصادق و المذهب الاربعة / 1 / بخش 1 / ص 57 به نقل از قاموس الاعلام / 3 / ص 1821 (استانبول ). با آنكه ابومسلم عده اى از نهضتهاى علويان را سركوب نموده بود (طبيعة الدعوة العباسية / ص ‍ 251، 253) ولى از اين نامه و ساير نامه هاى وى كه به منصور نوشته چنين بر مى آيد كه بعدا از كار خود پشيمان شد، و همين امر نيز سبب قتل وى گرديد.
32- مروج الذهب / 3 / ص 253، 254 ينابيع المودة 381 تاريخ يعقوبى / 3 / ص 86 الوزراء و الكتاب / ص 86 حاشيه ص 421 امبراطورية العرب الآداب السلطانية / ص 154، 155 روح الاسلام / ص 308 عمدة الطالب / ص 82، 83 (بيروت ) و الكامل ، ابن اثير، اين مطلب را مناقب و بحار (المناقب / 4 / ص 229 بحار / 47 / ص 132) نيز به نقل از مقاتل العصابة ، ابن كادش العكبرى ذكر كرده اند، ولى نويسنده نامه را ابومسلم دانسته اند. روشن است كه علت قتل ابومسلم نيز نوشتن نامه مزبور بود.
33- المناقب / 4 / ص 230 بحار / 47 / ص 133 الامام الصادق و المذاهب الاربعة / 1 / ص 47.
34- طبرى / 10 / ص 132 الامامة و السياسة / 2 / ص 125.
35- امبراطورية العرب / ص 206 و منابع بسيارى ديگر.
36- الامام الصادق و المذاهب الاربعة / 1 / بخش 2 / ص 533.
37- بر ادعاى خوارزمى دليل تاريخى در دست نيست مگر كشته شدن عبدالله بن معاوية بن عبدالله بن جعفر، و عبيدالله بن حسين بن على بن حسين .
38- تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 129 مروج الذهب / 3 / ص 256 طبرى / 10 / ص 37 (ليدن ).
39- طبرى / 10 / ص 32 (ليدن ) الكامل ، ابن اثير / 4 / ص 325.
40- مروج الذهب / 3 / ص 301 طبرى / 10 / ص 432.
41- طبرى / 10 / ص 215 العقد الفريد / 5 / ص 81 تا 85 (دارالكتاب ) صبح الاعشى / 1 / ص ‍ 333 ببعد الكامل مبرد، طبيعة الدعوة العباسية .
42- البداية و النهاية / 10 / ص 217.
43- تاريخ يعقوبى / 3 / ص 163.
44- مروج الذهب / 3 / ص 257 شرح النهج ، معتزلى / 7 / ص 131 حياة الامام موسى بن جعفر / 1 / ص 337 به نقل از مختصر اخبار الخلفاء:
((... در برابر قتل امام حسين هزار نفر از دم تيغ گذشتند. بدينگونه ما ساير بنى اميه را بخاطر خون امام حسين ، يارانش و خون عموزادگانمان از آل ابيطالب ، قتل عام كرديم )).
45- الكامل ، ابن اثير / 4 / ص 332 مروج الذهب / 3 / ص 247 ضمنا به خطبه سفاح نيز كه در مروج الذهب / 3 / ص 257 آمده مراجعه شود.
46- الاداب السلطانية / ص 155 مروج الذهب / ص 271 البداية و النهاية / 10 / ص 54 طبرى / 10 / ص 60 تاريخ التمدن الاسلامى / 1 / بخش 1 / ص 152 و ديگران . اين مطلب را بيشتر تاريخنويسان آورده اند.
47- اين گفته درباره جامه هاى سياه صحيح است . اما پرچمها نيز ممكن است به همين دليل به رنگ سياه بوده باشند (ابن خلدون / ص 259)، يا به دليل آنكه پرچم على (ع ) در جنگ صفين نيز سياه بود (السيادة العربية / ص 126) و يا به دليل آنكه پيغمبر در جنگهايش با كفار پرچم سياه بر مى افراشت ، چنانكه در صبح الاعشى / 3 / ص 370 از ماوردى نقل شده كه پيغمبر در جنگ حنين و مكه پرچم سياه را به دست عمويش عباس داد و به همين دليل پرچم عباسيان نيز سياه بود. اما به نظر ما بهتر همانست كه پرچم سياه را نشانه سوگوارى بدانيم . چه حادثه قتل يحيى بن زيد باعث شد كه اهل خراسان مدت هفت روز جامه سياه به تن كنند و همين امر عباسيان را تشويق نمود كه رنگ سياه را بعنوان شعار خويش و به نشانه زجرهايى كه اهلبيت از بنى اميه كشيده بودند، برگزينند. اين مطلب عقيده سيد عباس مكى در نزهة الجليس / 1 / ص 316 است .
بلاذرى نيز در انساب الاشراف / 3 / ص 246 مطالبى ذكر كرده كه همين موضوع را تاءييد مى كند.
48- در همين كتاب مذاكره ماءمون با امام (ع ) را خواهيم آورد كه ضمن آن ماءمون اعتراف كرده بود كه خانواده امام بمراتب از وى در خويشى به رسول خدا نزديكترند. همچنين بيعت سفاح و منصور و ديگر عباسيان با محمد بن عبدالله علوى ، و گفتار منصور در جلسه اخذ بيعت همه دليل بر اين مطلب است . خداى عباسى بخوبى نفوذ علويان را درك مى كردند.
49- طبرى / 11 / ص 752 (ليدن ) العقد الفريد / 5 / ص 74 و تاريخ التمدن الاسلامى و ساير منابع .
50- منصور در برخى از خطبه هايش اشاره به اين نوع كنترل مى كند: طبرى / 10 / ص 432 مروج الذهب / 3 / ص 301.
51- طبرى / 10 / ص 448 (ليدن ). بدين نكته نيز اشاره كنيم كه اموالى را كه منصور براى مهدى باقى . گذارده بود به 600 ميليون درهم و 14 ميليون دينار مى رسيد. (رجوع كيند به : امراء الشعرالعربى فى العصر العباسى / ص 35).
52- تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 195 طبرى / 10 / ص 306 تاريخ يعقوبى / 3 / ص 114 البداية و النهاية / 10 / ص 93 الكامل ، ابن اثير / 5 / ص 18 و انساب الاشراف / 3 / ص 118 كه مى نويسد آن دو زن از قريش بودند كه براى منصور نامزد شده بودند.
53- مروج الذهب / 3 / ص 294، 295.
54- به مروج الذهب و تاريخ ابن خلكان شرح حال امام كاظم (ع ) مراجعه كنيد همچنين به فصل الخطاب ، ينابيع المودة ، كشف الغمة ، مرآة الجنان و صفة الصفوة .
55- طبرى / 10 / ص 464، 507، 508 (ليدن ) مروج الذهب / 3 / ص 312 الاداب السلطانية / ص ‍ 184، 185 الوزراء و الكتاب / ص 155 و ساير منابع .
56- مروج الذهب / 3 / ص 312 ضحى الاسلام / 3 / ص 292 و تاريخ طبرى و ساير منابع . در مرآة الجنان / 1 / ص 419 و جاهاى ديگر چنين آمده كه او را در چاهى محبوس كردند و بر فرازش نيز بارگاهى ساختند. به الوزراء و الكتاب / ص 155 نيز مراجعه شود.
57- النجوم الزاهرة / 2 / ص 77.
58- البداية و النهاية / 10 / ص 167 عمدة الطالب / ص 124 (بيروت ) شرح ميمية ابى فراس / ص ‍ 190.
59- عيون اخبار الرضا / 1 / ص 92 بحار / 48 / ص 131، 132. عباسيان از آغاز تسلط بر محكومت يعنى از زمان سفاح همزمان با امام صادق (ع ) پيوسته امامان را تهديد مى كردند تا فرصتى براى هيچگونه حركتى نيابند و آنان رابه توطئه هاى پنهانى به منظور قيام نيز متهم مى نمودند، تا بدينوسيله مجوزى براى حبس و آزار و مصادره اموالشان داشته باشند. ولى امامان منكر اتهامهاى آنان شده و پيوسته در اين زمينه ها پاسخگويى مى كردند ولى گوش شنوايى در ميان عباسيان وجود نداشت .
60- البداية و النهاية / 3 / ص 64.
61- تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 173 مروج الذهب / 3 / ص 238 وفيات الاعيان / 1 / ص 454، 455 (چاپ سال 1310) امبراطورية العرب / ص 406 و ساير منابع . البته اين از عقايد كيسانيه است .
62- شرح النهج ، معتزلى / 7 / ص 161، 162.
63- چنين مى نمايد كه صاحب واقعى اين انديشه ، منصور مى بود و اين مطلب از نامه اش به محمد بن عبدالله بن حسن و از بسيارى از سخنان و خطبه هايش بر مى آيد. اما مهدى صورت تجسم يافته اين عقيده به شمار مى رفت . منصور در ترويج اين فكر آنقدر تلاش مى كرد حتى شعرا با پروراندن آن به وى تقرب مى جستند. مانند حميرى كه طبق نقل اخبار مرزبانى / ص 37 اشعارى در اين زمينه سرود و پاداش ‍ بسيار خوبى از منصور گرفت .
64- فرق الشيعة / ص 48، 49 تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 173 مروج الذهب / 3 / ص 236. البته نوبختى در فرق الشيعه نوشته كه آنان حتى بيعت على را نيز جايز نمى شمرند.
65- مقاتل الطالبين / ص 240 المهدية فى الاسلام / ص 117.
66- برخى از اين احاديث در منابع زير يافت مى شود:
الصواعق المحرقة / ص 98،99 تاريخ الخلفاء سيوطى / ص 295، 260، 272 البداية و النهاية / 6 / ص ‍ 246، 247 و ساير منابع .
67- ضحى الاسلام / 3 / ص 240.
68- مقاتل الطالبين / ص 247 المهدية فى الاسلام / ص 117.
69- الوزراء و الكتاب / ص 127.
70- اين جريان مربوط به زمان متوكل است . به پند تاريخ / 1 / ص 72 و مقاتل الطالبين / ص 599 مراجعه كنيد.
71- اين چيزى است كه شرح شافيه ابى نواس ص 174 از الدر النظيم از احمد بن حنبل نقل كرده ، مردى كه به پرده مكه آويخته پيوسته از خدا طلب آمرزش مى كرد، وى به اعتراف خودش بر فراز اين علويان به امر منصور گل و خشت رويهم نهاده بود. در عيون اخبارالرضا / 1 / ص 108 به بعد و شرح ميمية ابى فراس / ص 176، 177 و بحار / 48 / ص 176 به بعد. داستانى مشابه از ((حميد بن قحطبه )) نقل شده كه وى در ماه رمضان روزه مى خورد، چه پس از كشتن شصت علوى به دستور رشيد در يك شب ، ديگر از رحمت خدا ماءيوس كشته بود. ولى ظاهرا نام رشيد به اشتباه در اين داستان برده شده ، چه حميد به سال 158 به تصريح بحار / 48 / ص 322 درگذشت در حالى كه رشيد در 170 شروع به خلافت كرد. بنابراين ، چنين مى نمايد كه داستان صحيح همان باشد كه از احمد بن حنبل باشد.
72- ضحى الاسلام / 1 / ص 105.
73- امبراطورية العرب / ص 449.
74- رسائل الخوارزمى / ص 130 ضحى الاسلام / 3 / ص 296، 297.
75- تاريخ التمدن السلامى / 2 / بخش 4 / ص 494 به نقل از نفح الطيب / 2 / ص 715.
76- النجوم الزاهرة / 2 / ص 6.
77- التنبيه و الاشراف / ص 295 طبيعة الدعوة العباسية / ص 119.
78- تاريخ الخلفاء / ص 261 مروج الذهب / 4 / ص 222 شرح ميمية ابى فراس / ص 117 مشاكلة الناس لزمانهم / ص 22، 23.
79- شرح ميمية ابى فراس / ص 159 الادب فى ظل التشيع / ص 68.
80- طبرى / 10 / 446 النزاع و التخاصم / ص 52 و ساير منابع .
81- مناقب ابن شهر آشوب / 3 / ص 357 بحار / 47 / ص 178.
82- تاريخ كربلاء، عبدالجواد كليدار آل طعمه / ص 193.
83- مختصر تاريخ العرب ، سيد امير على / ص 184.
84- التاريخ الاسلامى و الحضارة الاسلامية / 3 / ص 200.
85- رجال ما مقامى / 3 / ص 296 قاموس الرجال / 9 / ص 324 بحار / 48 / ص 195، 196 رجال الكشى / ص 27 (كربلاء) به اين موضوع مسعودى نيز اشاره كرده ضحى الاسلام / 1 / ص 141 مشاكلة الناس لزمانهم ، يعقوبى / ص 24.
86- تاريخ يعقوبى / 3 / ص 136، 137.
87- الاداب السلطانية ، فخرى / ص 20.
88- التاريخ الاسلامى و الحضارة الاسلامية / 3 / ص 352.
89- الاغانى / 5 / ص 225 (دارالكتاب ، قاهره ).
90- الكامل ، ابن اثير / 5 / ص 85 طبرى / 10 / ص 606 و ديگر منابع .
91- العقد الفريد / 1 / ص 142.
92- العقد الفريد / 2 / ص 180 (دارالكتاب العربى ).
93- اعيان الشيعة / 4 / بخش 2 / ص 108 (چاپ سوم ) عيون اخبار الرضا / 2 / ص 161 بحار / 49 / ص 166.
94- تاريخ الشيعة / ص 89 امالى شيخ / ص 230 (نجف ) الكنى و الالقاب / 1 / ص 27 شرح ميمية ابى فراس / ص 209 المناقب / 2 / ص 19 تاريخ كربلاء / ص 197، 198 به نقل از نزهة اهل الحرمين ص 16 بحار / 10 / ص 297 تظلم الزهراء/ ص 218 مجالى اللطف / ص 39 اعيان الشيعة / 4 / ص 304 تسلية المجالس ، محمد بن ابيطالب و ديگر منابع .
95- تاريخ كربلاء/ ص 199 به نقل از مجله ((الهلال )) شماره اكتبر، 1947، ص 27 از مقاله استاد عقاد: ((گفتارى با هارون الرشيد)).
96- تاريخ الخلفاء، سيوطى / ص 293.
97- شرح ميمية ابى فراس / ص 127.
98- عيون اخبار الرضا / 2 / ص 147 بحار / 49 / ص 132 و ديگر منابع .
99- شرح ميمية ابى فراس / ص 119.
100- الصحاسن و المساوى / ص 246 الشعر و الشعراء / ص 484 نظرية الامامة / ص 382 المهدية فى الاسلام / ص 55 طبيعة الدعوة الاسلامية / ص 272.
101- السيادة العربية و الشيعة و الاسرائيليات / ص 133.
102- محاضرات تاريخ الامم الاسلامية / 1 / ص 161.
103- تاريخ بغداد / 6 / ص 129 حياة الامام موسى بن جعفر / 2 / ص 184.
104- بحار / 49 / ص 166 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 267.
105- اين جريان مربوط به پيش از رشيد نيز مى شد (ابن خلدون / 3 / ص 215) به الكامل ، ابن اثير / 5 / ص 75 و ديگر منابع نيز مى توان مراجعه كرد.
106- ظاهرا نام صحيح ، ((حسين )) است چنانكه در مجمع الفوائد آمده .
107- مقاتل الطالبين / ص 130 تا 140 (قسطنطنيه ، 1297) كه سعد محمد حسن نيز در كتابش المهدية فى الاسلام بخشى از آن را از ص 58 به بعد نقل كرده ، همينطور دكتر احمد امين در ضحى الاسلام / 3 / ص ‍ 297 به بعد. پدرم نيز تمام آن را در كتاب خطى خود ((مجمع الفوائد، و مجمل العوائد)) از ص ‍ 45 به بعد، آورده است .
108- نظريه الامامة / ص 381. ولى كنيه سفاح ((ابوالعباس )) بود نه ابوعبدالله . عبدالله هم نام او و هم نام منصور بود كه از سفاح سن بيشترى داشت .
109- امبراطورية العرب / ص 452.
110- البداية و النهاية / 1 / ص 69 التنبيه و الاشراف / ص 292.
111- مروج الذهب / 3 / ص 222 تاريخ الخلفاء / ص 259 مشاكلة الناس لزمانهم / ص 22 امبراطورية العرب / ص 435.
112- الكامل ، ابن اثير / 4 / ص 342 الامامة و السياسة / 2 / ص 139 يعقوبى / 2 / ص 354 البداية و النهاية / 10 / ص 56 تاريخ التمدن الاسلامى / 2 / ص 402 و ديگر منابع . 113- شرح اين ماجرا را در منابع زير بخوانيد: النزاع و التخاصم / ص 48، 49 الكامل ، ابن اثير / 5 / ص 212، حوادث سال 132 تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 177 يعقوبى / 2 / ص 357 (صادر) شرح ميمية ابى فراس / ص 216 و غاية المرام فى محاسن بغداد دارالسلام / ص 115.
114- النزاع و التخاصم / ص 49 و منابع ديگر.
115- عيون الاخبار، ابن قتيبة / 1 / ص 26 الكنى و الالقاب / 1 / ص 158. ممكن است منظور از مهدى در اينجا سفاح بوده باشد.
116- فوات الوفيات / 1 / ص 232 تاريخ الخلفاء / ص 259 تاريخ الخميس / 2 / ص 324.
117- البداية و النهاية / 10 / ص 75.
118- طبرى / 10 / ص 128 (ليدن ).
119- تاريخ الخلفاء / ص 268 و ديگر منابع .
120- تاريخ بغداد / 10 / ص 215 الامام الصادق و المذاهب الاربعة / 1 / بخش 2 / ص 479.
121- العقد الفريد / 5 / ص 88 (دارالكتاب العربى ) و گفته شده كه وى عامل قتل سديف بود..
122- شرح قصيده ابن عبدون / ص 281، 282 مروج الذهب / 3 / ص 288.
123- المحاسن و المساوى / ص 339.
124- الوزراء و الكتاب / ص 142.
125- البداية و النهاية / 10 / ص 131.
126- تاريخ الخميس / 2 / ص 331.
127- تاريخ الخلفاء سيوطى / ص 279 و منابع ديگر.
128- التاج / ص 81.
129- الاغانى / 5 / ص 163 (دارالكتب ، قاهره ).
130- ولى نه در راه خدا، كه در راه لذتها و شهوتهاى خودش و در راه خوشايند آوازخوانها و فرومايگان ، چنانكه در رساله خوارزمى و در تمام كتابهاى تاريخى كه از راه و روش رشيد سخن گفته اند، آمده .
131- التنبيه و الاشراف / ص 299.
132- تاريخ يعقوبى / 3 / ص 146.
133- البداية و النهاية / 10 / ص 184.
134- ابداية و النهاية / 10 / ص 220 به نقل از طبرى ، و در صفحه 222 نيز چنين آورده كه رشيد از چهار هزار دختر خوشروى برخوردار بود. در ضحى الاسلام / 1 / ص 9 نيز نوشته : ((رشيد هزاران كنيزك داشت كه برايش خدمتگزارى يا آوازه خوانى مى كردند و بزم شرابش را به بهترين وجهى و در زيباترين لباسها و جواهرات مى آراستند)).
135- مآثرالانافة / 1 / ص 205 تاريخ الخلفاء / ص 201 مختصر تاريخ الدول / ص 134 الكامل ، ابن اثير / 5 / ص 170 (دارالكتاب العربى ) و تاريخ طبرى و منابع ديگر.
136- التنبيه و الاشراف / ص 302.
137- طبرى / 9 / ص 1974 (ليدن ) و ج 10 / ص 25 الكامل ، ابن اثير / 4 / ص 295 البداية و النهاية / 10 / ص 28، 64 الامامة و السياسة / 2 / ص 114 النزاع و التخاصم / ص 45 العقد الفريد / 4 / ص ‍ 479 (دارالكتاب ) ضحى الاسلام / 1 / ص 32 و شرح النهج ، معتزلى / 3 / ص 267.
138- تاريخ الجنس العربى / 8 / ص 417.
139- العبر، ذهبى / 1 / ص 186 مرآة الجنان / 1 / ص 285.
140- البداية و النهاية / 10 / ص 72 وفيات الاعيان / 1 / ص 281 (چاپ 1310 هجرى ) مختصر تاريخ الدول / ص 121 الكامل ، ابن اثير / 4 / ص 354 شرح شافيه ابى فراس / ص 211 غاية المرام فى محاسن بغداد دارالسلام ، عمرى موصلى / ص 116 تاريخ ابن الوردى / 1 / ص 261 مآثر الانافة فى معالم الخلافة / 1 / ص 178 النزاع و التخاصم ، مقريزى / ص 46.
141- طبيعة الدعوة العباسية / ص 245 به نقل از العينى در: دولة بنى العباس و الطولونيين و الاخشيديين / ص 30 به بعد.
142- تاريخ التمدن الاسلامى / 2 / ص 435 به نقل از زينة المجالس .
143- تاريخ يعقوبى / 3 / ص 102 تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 103.
144- شرح قصيدة ابن عبدون / ص 214 صبح الاعشى / 1 / ص 445.
145- تاريخ بغداد / 1 / ص 208 البداية و النهاية / 10 / ص 14 و ص 69 النزاع و التخاصم / ص 53 الامام الصادق و المذاهب الاربعة / 1 / ص 533.
146- طبيعة الدعوة العباسية / ص 33 به نقل از كتاب الفتوح از ابن اعثم كوفى النزاع و التخاصم / ص ‍ 52، 53 الامام الصادق و المذاهب الاربعة / 1 / ص 533، 534 البداية و النهاية / 10 / ص 69 الامامة و السياسة / 2 / ص 132 و 133 و ساير منابع .
147- النزاع و التخاصم / ص 46.
148- الوزراء و الكتاب / ص 225.
149- رجوع كنيد به كتاب شيخ الامة ، الامام احمد حنبل ، از عبدالعزيز سيد الاهل .
150- الغيبة ، شيخ طوسى / ص 20 بحار.
151- واژه ((تشيع )) كه در اين كتاب به كار مى رود در بيشتر موارد مقصود از آن تشيع به معناى خاص و آن مذهب معروف نيست . بلكه مجرد دوستى با علويان و تاءييد ايشان در برابر دشمنانشان را ما تشيع ناميده ايم . پس معناى اين واژه اعم است از تشيع راستين كه فرقه معروفى را در برابر ساير فرقه هاى اسلامى تشكيل مى دهد.
152- طبرى / 11 / ص 752 (چاپ ليدن ).
153- اين را صدوق در امالى آورده است . به رجال مامقانى زير عنوان ((زبيده )) مراجعه كنيد.
154- الكنى و الالقاب / 2 / ص 289 به نقل از ابن شحنه در روضة المناظر.
155- رجوع شود به : لطف التدبير / ص 105.
156- الكامل ، ابن اثير / حوادث سال 250 هجرى .
157- مانند: شيخ مفيد در ارشاد، شبراوى در الاتحاف بحب الاشراف ، كلينى در كافى ، كفعمى در مصباحضرت ، شهيد در دروس ، طبرسى در اعلام الورى ، فتال در روضة الواعظين ، صدوق در علل الشرايع ، تاج الدين محمد بن زهره در غاية الاختصار، ابن صباغ مالكى در الفصول المهمة ، اردبيلى در جامع الرواة ، مسعودى در مروج الذهب هر چند كه در كلامش ابهامى است ، ابوالفداء در تاريخ خود، كنجى شافعى در كفاية الطالب ، ابن اثير در كامل ، ابن حجر در صواعقش ، شبلنجى در نورالابصار، بغدادى در سبائك الذهب ، ابن حوزى در تذكرة الخواص ، ابن الوردى در تاريخ خود، كه از تاريخ غفارى و نوبختى نيز نقل كرده . عتاب بن اسد نيز مى گفت كه گروهى از اهل مدينه را شنيده كه همين مطلب را مى گويند. غير از اين افراد، تعداد بسيارى ديگر نيز مى باشند.
158- بحار / 49 / ص 95 عيون اخبار الرضا/ 2 / ص 183 و ساير كتابها.
159- مروج الذهب / 3 / ص 441 الكامل ، ابن اثير / 5 / ص 183 الاداب السلطانية / ص 217 طبرى / 11 / ص 1013 (چاپ ليدن ) مختصر تاريخ الدول / ص 134 تجارب الامم / 6 / ص 436.
160- بحار / 49 / ص 155، 144 الكافى / 8 / ص 151 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 167.
161- نظرية الامامة / ص 388.
162- متن عربى اين نامه در پايان اصل كتاب آمده است .
163- مسند الامام الرضا / 2 / ص 76 بحار / 49 / ص 175 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 156.
164- اين موضوع در مجله مدينة العلم (سال اول ، ص 415) از صاحب تاريخ نيشابور و از المناوى فى شرح الجامع الصغير نقل كرده . اين داستان در كتابهاى زير نقل شده است : الصواعق المحرقة / ص 122 حلية الاولياء / 3 / ص 192 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 135 امالى صدوق / ص 208 ينابيع المودة / ص 364 و 385 بحار / 49 / ص 123، 126، 127 الفصول المهمة ، ابن الصباغ / ص 240 نور الابصار / ص 141. كتاب مسند الامام نيز آن را از اين كتابها نقل كرده است : التوحيد، معانى الاخبار، كشف الغمة / 3 / ص 98. اين داستان در بسيارى از كتابهاى ديگر نيز ذكر شده منتها برخى جمله ((به شروط آن و من از اين شروط هستم )) را حذف كرده اند كه دليلش براى ما روشن است .
165- النجوم الزاهرة / 2 / ص 74.
166- اين داستان چنين نقل شده : زبيده با هارون الرشيد بازى شطرنج مى كرد و چون رشيد بازى را باخت ، زبيده به او حكم كرد كه بايد با زشتترين و كثيفترين كنيز آشپزخانه اش همبستر شود. رشيد كه از اين امر بسى كراهت داشت حاضر شد مالياتهاى سراسر مصر و عراق را به زبيده ببخشد تا او را از اجراى اين حكم منصرف سازد. ولى زبيده نپذيرفت . رشيد بناچار كنيزى به نام ((مراجل )) را يافت كه واجد همه اين صفات تنفرآميز بود. با او همبستر شد و ماءمون متولد گرديد. حياة الحيوان ، دميرى / 1 / ص 72 اعلام الناس فى اخبار البرامكة ، و بنى العباس ، اتليدى / ص 106 و 107 عيون التواريخ و چند كتاب ديگر. اين داستان منافات با آن ندارد كه گفته اند ماءمون در شبى زاده شد كه رشيد به خلافت رسيد. زيرا وليعهدها نيز پيش از رسيدن به خلافت بزرگترين قلمروها را در اختيار داشتند. مثلا همين رشيد سراسر كشور خود را ميان سه فرزندش تقسيم كرده بود.
167- الآداب السلطانية / ص 212.
168- حياة الحيوان ، دميرى / 1 / ص 72.
169- فهرست ابن النديم / ص 174 (چاپ مطبعة الاستقامة ، قاهره ).
170- دائرة المعارف الاسلامية / 1 / ص 620.
171- مناقب آل ابى طالب / 2 / 276 سفينة البحار / 2 / ص 332 در ماده ((غيب ))
172- قلقشندى در كتاب خود: مآثر الانافة فى معالم الخلافة / 1 / ص 213 مى نويسد: مردم سه چيز را بر ماءمون عيب مى گرفتند: يكى آنكه قائل به خلق قرآن بود. دوم تشيعش ، و سوم اينكه فلسفه را ميان مسلمانان رايج ساخت .
173- تاريخ الخلفاء / ص 306 فوات الوفيات / 1 / ص 239 النجوم الزاهرة ، تاريخ الخميس / 2 / ص ‍ 334.
174- مروج الذهب (چاپ بيروت )/ 3 / ص 352 و 353.
175- مراجعه كنيد به قصيده ابن عبدون / ص 245 تاريخ الخلفاء سيوطى / ص 307 شبيه به همين مطلب در كتابهاى ديگر هم آمده : الاخبار الطوال / ص 401 الاتحاف بحب الاشراف / ص 96 تاريخ الخميس / 2 / ص 334.
176- در اينجا مقصود آن شايستگى واقعى كه خدا منظور داشته و پيغمبر (ص ) آن را بيان كرده ، نمى باشد. بلكه منظور همان شايستگى است كه مردم با انحراف از حكم خدا و سنت پيامبرش ، تصور مى كردند.
177- الاداب السلطانية / ص 212 مروج الذهب / 3 / ص 396 النجوم الزاهرة / 2 / ص 195 تاريخ الخلفاء، سيوطى / ص 303 تاريخ يعقوبى / 3 / ص 162: ((بجز امين در ميان خلفاى عباسى كسى نبود كه مادر و پدرش هر دو عباسى باشند)).
178- تاريخ الخلفاء، سيوطى / ص 304.
179- غاية المرام فى محاسن بغداد دارالسلام / ص 121.
180- ابن بدرون در شرح قصيده ابن عبدون / ص 245 الاتحاف بحب الاشراف / ص 96.
181- شرح اين ماجرا را در كتابهاى زير بجوييد: طبرى / 10 / ص 611، النجوم الزاهرة / 2 / ص 76 الكامل ، ابن اثير / 5 / ص 88 ابن خلدون نيز در تاريخ خود جلد 3 ص 218 بدان اشاره كرده است .
182- زهرالاداب (دارالجيل ) / 2 / ص 581.
183- النجوم الزاهرة / 2 / ص 81 تاريخ الخلفاء، سيوطى / ص 290.
184- النجوم الزاهرة / 2 / ص 84 شبيه آن در تاريخ الخلفاء هم آمده .
185- مروج الذهب / 3 / ص 353 طبرى / حوادث سال 186.
186- الوزراء و الكتاب / ص 222.
187- تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 229 النجوم الزاهرة / 2 / ص 102 الكامل ، ابن اثير (چاپ سوم ) / 5 / ص 127 الوزراء و الكتاب / ص 266.
188- مروج الذهب / 3 / ص 353. شايد او اين كار را براى خوشايند ماءمون كرده باشد.
189- مروج الذهب (بيروت ) / 4 / ص 223 تاريخ الخلفاء، سيوطى / ص 24 و 269 و 270 و 285 طبيعة الدعوة العباسية / ص 279 به نقل از مقريزى در السلوك لمعرفة دول الملوك / 1 / ص 14 مشاكلة الناس لزمانهم ، يعقوبى / ص 23.
190- البيان المغرب (صادر) / ص 71.
191- البيان و التبيين / 3 / ص 366.
192- التاريخ الاسلامى و الحضارة الاسلامية / 3 / ص 104.
193- ضحى الاسلام / 1 / ص 43.
194- مروج الذهب / 3 / ص 213 شرح ميمية ابى فراس / ص 157 نزهة الجليس / 1 / ص 316.
195- انساب الاشراف ، بلاذرى / 3 / ص 115.
196- تاريخ التمدن الاسلامى / 2 / بخش 4 / ص 440.
197- تاريخ التمدن الاسلامى / 2 / بخش 4 / ص 232.
198- ضحى الاسلام / 3 / ص 295.
199- الصلة بين التصوف و التشيع / ص 101.
200- التاريخ الاسلامى و الحضارة الاسلامية / 3 / ص 107.
201- روح الاسلام / ص 306.
202- السيادة العربية و الشيعة و الاسرائيليات .
203- يادبود هشتمين امام .
204- آقاى غفورى در ((يادبود هشتمين امام )) ص 29 تصريح كرده كه ماءمون فقط از كشتن امين خشنود نشد بلكه دستور اين قتل را هم صادر كرده بود.
205- فوات الوفيات / 2 / ص 269 طبرى (در القاموس الحديث ) 10 / ص 202 البداية و النهاية / 10 / ص 243 حياة الحيوان / 1 / ص 72 تجارب الامم (كه با العيون و الحدايق چاپ شده ) / 6 / ص ‍ 416.
206- تاريخ الخلفاء، سيوطى / ص 298.
207- البداية و النهاية / 10 / ص 443.
208- بحار / 49 / ص 166 مسند الامام الرضا / 1 / ص 85 اعيان الشيعة / 4 / بخش 2 / ص 138 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 160.
209- الحضارة الاسلامية فى القرن الرابع الهجرى ، آدم متز / 1 / ص 232.
210- امبراطورية العرب ، ترجمه و تعليق خيرى حماد / ص 570.
211- امبراطورية العرب ، ترجمه و تعليق خيرى حماد / ص 649.
212- در تاريخ طبرى / 10 / ص 236 و تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 245 و الكامل ابن اثير / 5 / ص ‍ 179 (چاپ سوم ) چنين آمده كه ماءمون به هرثمة گفت : ((با اهل كوفه و علويان ساختى و آنقدر سستى بخرج دادى تا ابوالسرايا بر ضد ما قيام كرد و آن همه فجايع به بار آورد، و او يكى از ياران تو بود)). در اين مقام ، اتهام هرثية به اين مطالب بسيار مهم است .
213- ضحى الاسلام / 3 / ص 294 مقاتل الطالبين / ص 535.
214- مقاتل الطالبين / ص 550 - البداية و النهاية / 10 / ص 345.
215- الصلة بين التصوف و التشيع / ص 173.
216- اين نام بدانجهت انتخاب شده كه زيد خانه هاى عباسيان را در بصره به آتش كشيد، و هرگاه شخصى را با جامه سياه كه شعار عباسيان بود، به نزدش مى آوردند، او را با جامه اش مى سوزاند. طبرى / 11 / ص 986 (ليدن ) الكامل ، ابن اثير / 10 / ص 346.
در روايات چنين آمده كه امام رضا (ع ) از اعمال برادرش زيد اظهار بيزارى مى نمود. شايد علت آن باشد كه گذشته از ارتكاب اعمال خلاف دين كه در جريان قيامش آورده بود، با زيديه نيز هميارى مى نمود. شايد هم دليل بيزارى امام رضا آن بود كه مى خواست شر ماءمون را از زيد دور كند و در ضمن اين اتهام را كه او جريانات قيام وى را تدبير مى كرد، از حريم خويشتن دفع نمايد.
217- در ميان علويان كسى بجز حضرت على (ع ) لقب ((اميرالمؤ منين )) را نداشت . اين موضوع در مروج الذهب / 3 / ص 439 آمده .
218- مقاتل الطالبين / ص 534. در شرح قيامهاى علويان به اين كتابها مراجعه كنيد: البداية و النهاية / 10 / ص 244 تا 247 تاريخ يعقوبى / 3 / ص 173 و 174 مروج الذهب / 3 / ص 439 و 440 مقاتل الطالبين ، طبرى ، ابن اثير و كتابهاى تاريخى ديگر. با مراجعه به اين منابع معلوم مى شود كه شورشها در نخستين ايام ماءمون همه جا را فرا گرفته بود.
219- البداية و النهاية / 10 / ص 244 طبرى / 11 / ص 975 (ليدن ).
220- حاتم بن هرثمة بر ارمنستان تسلط يافت و اين خود انگيزه قيام بابك خرم دين گرديد. نصر بن شبث بر نقاطى چون كيسوم و سمسياط و حوالى آنها مسلط گرديده ، از فرات گذشته در جهت شرق آن به پيش روى ادامه داد. وى هرگز تسليم نشد مگر در سال 207. در اينجا بايد از شورش بابكيان و مصريان نيز نام ببريم .
221- الكامل ، ابن اثير / 5 / ص 190 تجارب الامم / 6 / ص 439 (كه همراه با العيون و الحدايق چاپ شده ) تاريخ طبرى / 11 / ص 1020 (ليدن ) - تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 248: گروههاى بسيارى دعوت عباس را پذيرفتند ولى شيعيان و گروههاى ديگر خود را از او كنار كشيدند. اما اهالى كوفه كه پيوسته از شيعيان على و اولادش بودند، ظاهرا افراد بسيار كمى از آنان از او استقبال كردند. اين را ابن اثير آورده است .
222- در حالى كه در اوايل عصر عباسى افراد لايق بسيار پيدا مى شدند. البته مراد ما از لياقت ، لياقت ظاهرى است كه با منطق ستمگران و زورگويان قابل تاءييد است .
223- در النجوم الزاهرة / 2 / ص 201 و202 و تاريخ الخلفاء سيوطى / ص 308 و ساير كتابها چنين آمده است : ((ماءمون در اظهار تشيع بسيار مبالغه مى كرد. پيوسته مى گفت : بهترين فرد پس از پيغمبر، على بن ابيطالب است . او رسما بيزارى خود را از كسانى كه معاويه را به نيكى ياد مى كردند، اعلام كرده بود. اما از عمر و ابوبكر بدى نمى گفت و بلكه آن دو را به عنوان پيشوا پذيرفته بود...))
البته اين را عينا معتزله بغداد مانند بشر بن معتمر و بشر بن غياث مريسى ، پذيرفته بودند. مورخان بسيارى تصريح كرده اند كه ماءمون مذهب معتزله را داشت : البداية و النهاية / 10 / ص 275 ضحى الاسلام / 3 / ص 295 امبراطورية العرب / ص 600.
224- وفيات الاعيان ، شرح حال يحيى بن اكثم / 2 / ص 218 (چاپ 1310 هجرى ) السيرة الحلبية / 3 / ص 46 النص و الاجتهاد / ص 193 قاموس الرجال / 9 / ص 397. با اينهمه ، برخى معتقدند كه اگر ماءمون على را برتر مى شمرد، معاويه را نفرين مى كرد، متعه را حلال شمرده بود، قايل به خلق قرآن گشته بود.. اينها همه بخاطر بشغول ساختن مردم بود تا كمتر به مساءله خلافت بينديشند و همچنين مى خواست ذهن آنان را از اهلبيت نيز منصرف بدارد. البته اين قول به كمك برخى شواهد تاريخى تاءييد مى شود.
225- الامام الرضا ولى عهد الماءمون / ص 63 به نقل از ابن اثير.
226- مراجعه كنيد به : مروج الذهب / 3 / ص 441 و ساير كتابهاى تاريخى در طبرى / 11 / ص 1103 (ليدن ) و البداية و النهاية / 10 / ص 269 چنين آمده كه امام (ع ) با وى تا سال 215 همبستر نشد.
227- بحار / 49 / ص 139 مسند الامام الرضا / 1 / ص 77 و 78 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 153.
228- الصلة بين التصوف و التشيع / ص 256.
229- البداية و النهاية /10 / ص 147 و ساير كتابهاى تاريخى ، به فصل ((منبع خطر براى عباسيان )) همين كتاب نيز مراجعه كنيد.
230- مقاتل الطالبين / ص 337 و صفحات ديگر آن و نيز ساير كتابها. برخى از محققان ، برآنند كه فقط اهل حديث كوفه در اين قيام شركت كردند، ولى ظاهر آنست كه مراد همه اهل حديث به طور اطلاق باشد اين را مقاتل الطالبين هم تاءييد مى كند.
نكته شايان تذكر آنكه گروهى از اهل حديث و گروهى از زيديه امامت را بدانگونه كه شيعه اماميه باور دارند، هنگام وليعهدى امام رضا پذيرفته بودند، ولى سپس از اين عقيده برگشتند.
نوبختى در فرق الشيعة ص 86 مى نويسد:
((.. گروهى از آنان به نام ((محدثه )) به فرقه مرجثه و اصحاب حديث پيوند داشتند و قايل به امامت حضرت موسى بن جعفر و سپس على بن موسى شده بدينگونه شيعه گرديدند. ولى اين نوعى تظاهر و به انگيزه رسيدن به هدفهاى دنيوى بود. چه آنان پس از درگذشت امام رضا (ع ) از عقيده خود برگشتند. گروهى از زيديان نيز به امامت حضرت على بن موسى (ع ) قايل گشتند و اين پس از اخذ بيعت وليعهدى از سوى ماءمون به نفع او بود. اينان نيز تظاهر مى كردند و براى دنيايشان به چنين عقيده اى گرويده بودند. لذا چون امام رضا (ع ) درگذشت آنان نيز دست از اعتقاد خود شستند..)) به قول شيبى ، گروهى از زيديان ، مرجثه و اهل حديث گرداگرد امام رضا (ع ) را گرفتند. آنگاه پس از درگذشت امام دوباره به مذاهب خويش بازگشتند.
231- الاداب السلطانية ، فخرى / ص 217 ضحى الاسلام / 3 / ص 294 البداية و النهاية / 10 / ص ‍ 247 طبرى ، ابن اثير، قلقشندى ، ابوالفرج ، مفيد و هر مورخى كه ماجراى وليعهدى را در كتاب خود آورده . البته در اين باره متون ديگرى هم يافت مى شود كه علت تسميه رضا را به اين دليل دانسته است كه دوست و دشمن به شخصيت وى احترام مى گذاشتند.
232- بر اين موضوع تصريح شده در البداية و النهاية / 10 / ص 250 الاداب السلطانيه ، الفخرى / ص ‍ 127 غاية الاختصار / ص 67 ينابيع المودة ، حنفى / ص 384 مقاتل الطالبين ، و بسيارى ديگر: سيوطى در تاريخ الخلفاء آورده كه ((حتى گفته اند او مى خواست خود را خلع كند و خلافت را به او بسپارد..)) اما وى او را از اين كار باز داشت .
233- عيون اخبار الرضا / 2 / ص 149 بحار / 49 / ص 134 ينابيع المودة و ساير كتابها.
234- عبارت تاريخ الشيعة / ص 51 و 52 اينست :
((اگر خلافت حقى است كه براى تو از سوى خدا شناخته شده ، پس نمى توانى آن را از خود جدا سازى و به ديگرى واگذارى . و اگر چنين حقى برايت نيست ، پس چگونه چيزى را كه ندارى به من مى بخشايى ..)).
235- مراجعه كنيد به : روضة الواعظين / 1 / ص 267 و 268 و 269 اعلام الورى / ص 320 علل الشرايع / 1 / ص 236 ينابيع المودة / ص 384 امالى صدوق / ص 42 و 43 الارشاد / ص 310 كشف الغمة / 3 / ص 65، 66 و 87 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 149 و 140 المناقب / 4 / ص 363 الكافى / 1 / ص 489 بحار / 49 / ص 129، 134 و 136 معادن الحكمة ، و تاريخ الشيعة ، و مثيرالاحزان / ص 261 شرح ميمية ابى فراس / ص 164 و 165 غاية الاختصار / ص 68.
236- مى گويند: او عمويش و يكى از فرماندهان بود كه ماءمون او را مدتى فرماندار خراسان كرد. ولى بر اثر سوء رفتار عزل شد.
237- مقاتل الطالبين / ص 562 و 563 و نزديك به اين مطلب چيزى در ارشاد مفيد / ص 310 و ساير كتابها يافت مى شود.
238- در اين باره مراجعه شود به : مناقب آل ابى طالب / 4 / ص 363 امالى صدوق / ص 43 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 140 علل الشرايع / 1 / ص 238 مثير الحزان / ص 261 و 262 روضة الواعظين / 1 / ص 268 بحار / 49 / ص 129 و ساير كتابها.
239- علل الشرايع / 1 / ص 239 روضة الواعظين / 1 / ص 268 امالى صدوق / ص 72 بحار / 49 / ص 130 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 139.
240- در موضوع اجبار امام (ع ) به امضاى سند وليعهدى به اين منابع رجوع كنيد: ينابيع المودة / ص ‍ 384 مثير الاحزان / ص 261، 262 و 263 كشف الغمة / 3 / ص 65 امالى صدوق / ص 68، 72 بحار / 49 / ص 129، 131 و 149 علل الشرايع / 1 / ص 237 و 238 ارشاد مفيد / ص 191 عيون اخبار الرضا / 1 / ص 19 و جلد 2 / ص 139 تا 141 و 149 - اعلام الورى / ص 320 الخرائج و الجرائح و ديگر كتابها.
241- الاداب السلطانية ، الفخرى / ص 219 بحار / 49 / ص 312 تاريخ الخلفاء، سيوطى / ص 308 التذكرة ، ابن جوزى / ص 356. از شذرات الذهب عماد نيز نقل شده است .
242- اين موضوع را در سند وليعهدى تصريح نموده است .
243- الفصول المهمة ، ابن صباغ مالكى / ص 241 مقاتل الطالبين / ص 536 اعلام الورى / ص 320 بحار / 49 / ص 143 و 145 اعيان الشيعة / 4 / بخش 2 / ص 112 عيون اخبار الرضا و ارشاد مفيد و ديگر كتابها.
244- تاريخ الحكماء / ص 222 و 223 فرج المهموم فى تاريخ علماء النجوم / ص 142 اعيان الشيعه / 4 / بخش 2 / ص 114 بحار / 49 / ص 132 و 133 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 147 و 148 و ديگر منابع .
245- مراجعه شود به : مناقب آل ابى طالب / 4 / ص 364 معادن الحكمة / ص 192 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 140 بحار / 49 / ص 140 و 141.
246- نظرية الامامة ، دكتر احمد محمود صبحى و ديگران . در تاريخى بغداد / 5 / ص 274 چنين آمده : به ابى مسهر گفتند چرا از محمد بن راشد چيزى نمى نويسى ؟ پاسخ داد كه او قايل به قيام عليه پيشوايان است . در طبقات الحنابلة / 3 / ص 58 يكى از علل ترجيح سفيان بر حسن بن حى اين را شمرده كه او قايل به كشيدن شمشير بود. از اين قبيل مطالب بسيار است كه در اينجا نمى توانيم همه را ذكر كنيم .
247- به اين موضوع احمد بن حنبل در رساله ((السنة )) تصريح كرده كه اين البته از عقايد اهل حديث و سنت است . ابويعلى در طبقات الحنابلة / 1 / ص 26 آن را نقل كرده و اشعرى نيز در مقالات الاسالميين / 1 / ص 323 و در الابانة / ص 9 بدان اشاره كرده است .
248- مراجعه شود به : بحار / 49 / از ص 91 تا 95 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 181 ببعد. اين گفته چنان معروف است كه ما نيازى به ذكر مدارك بسيار نمى بينيم .
249- بحار / 49 / ص 95 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 183.
250- مراجعه شود به : الصواعق المحرقة ، ينابيع المودة ، وفيات الاعيان ، بحار، قاموس الرجال و ديگر منابع .
251- الاتحاف بحب الاشراف / ص 55 الصواعق المحرقة / ص 122.
252- المناقب 4 / ص 369، 364 بحار / 49 / ص 144 علل الشرايع ، مقاتل الطالبين ، نور الابصار، نزهة الجليس ، عيون اخبار الرضا.
253- كنز الفوائد، كراجكى / ص 166 الفصول المختارة من العيون و المحاسن / ص 15 و 16 بحار / 49 / ص 188 مسند الامام الرضا / 1 / ص 100.
254- الكافى / 1 / ص 187 الاختصاص / ص 278 مسند الامام الرضا / 1 / ص 103.
255- بسيار محتمل است كه امام به جمله عمر (بيعت با ابوبكر گريزگاهى بود) اشاره كرده ولى آنرا چنان تعميم داده كه شامل بيعتهاى ديگر نيز بشود. چه بيعت با خود عمر و عثمان و معاويه و ديگران نيز همه راه گريزى بودند.
256- مكاتب الرسول / 1 / از ص 59 تا 89 كه در اين باره اين كتابها بطور مشروح به بحث پرداخته و موارد استشهاد ائمه به آنها را بيان داشته است .
257- الفصول المهمه ، ابن صباغ مالكى / ص 241 نور الابصار / از ص 43 به بعد عيون اخبار الرضا /1/ ص 20 و جلد 2 / ص 183 مناقب آل ابى طالب / 4 / ص 363 علل الشرايع / 1 / ص 238 اعلام الورى / ص 320 بحار / 49 / ص 34 و 35 و صفحات ديگر كشف الغمه / 3 / ص 69 ارشاد مفيد/ ص ‍ 310 امالى صدوق / ص 43 اصول كافى / ص 489 روضة الواعظين / 1 / ص 268 و 269 معادن الحكمه / ص 180 شرح ميمية ابى فراس / ص 165.
258- هر يك از اين موارد در اصل كتاب جدا جدا مورد بحث قرار گرفته (صفحات 348 351).
259- رجوع كنيد به : شرح ميمية ابى فراس / ص 196 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 170 بحار / 49 / ص 183 مسند الامام الرضا / 2 / ص 96.
260- مسند الامام الرضا / 1 / بخش 1 / ص 45 بحار / 49 / ص 170 عيون اخبار الرضا / 2 / ص ‍ 184.
261- رجال مامقانى / 3 / ص 291 قاموس الرجل / 9 / ص 309 وسائل الشيعة / 12 / ص 227 مسند الامام الرضا / 2 / ص 452 به نقل از رجال كشى / ص 422. بحار / 49 / ص 263 به نقل از قرب الاسناد / ص 198.
262- عيون اخبار الرضا / 2 / ص 239 مثير الاحزان / ص 263 بحار / 49 / ص 290 مسند الامام الرضا / 1 / ص 128 شرح ميمية ابى فراس / ص 204.
263- مسند الامام الرضا / 2 / ص 75 بحار / 49 / ص 175 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 156.
264- مشاكلة الناس لزمانهم ، يعقوبى / ص 28.
265- الاداب السلطانية / ص 218 تاريخ ابن خلدون / 3 / 249 لطف التدبير / ص 164 166 مآثر الانافة / 1 / ص 211 الكامل ، ابن اثير / 5 / ص 191 و 192 طبرى / 11 / ص 1027 وفيات الاعيان / 1 / ص 414 (چاپ سال 1310) مرآة الجنان / 2 / ص 7 اثبات الوصية / ص 207 تجارب الامم / 6 / ص ‍ 443.
266- رجوع كنيد به : طبرى / 11 / ص 1030 البداية و النهاية / 10 / ص 249 تاريخ الخلفاء / ص ‍ 307 ابن اثير / 5 / ص 193 الاداب السلطانيه ، فخرى / ص 218 تاريخ ابى الفداء / 2 / ص 24 تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 250 النجوم الزاهرة / 2 / ص 173 تجارب الامم / 6 / ص 444.
267- ضحى الاسلام / 3 / ص 202 و نيز جلد 2 / ص 46 و 47.
268- الكامل / 5 / ص 150 طبرى / 11 / ص 1030 تاريخ ابوالفداء / 2 / ص 23 مختصر تاريخ الدول / ص 134 مرآة الجنان / 2 / ص 12 وفيات الاعيان / 1 / ص 321 (چاپ 1310 هجرى ) برخى از اينان داستان مسموم شدن را با تعبير ((گفته مى شود..)) بيان كرده اند.
269- تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 250.
270- روح الاسلام ، سيد امير على / ص 311 و 312 احمد امين چنين نگاشته : ((اگر براستى او را مسموم كرده باشند، حتما اين سم را كسى غير از ماءمون به او خورانيده ، يعنى يكى از مدعيان حكومت براى خاندان عباسى )).
271- الامام الرضا ولى عهد الماءمون / ص 102 به نقل از خلاصة الذهب المسبوك / ص 142.
272- تذكرة الخواص / ص 355.
273- ضحى الاسلام / 3 / ص 295 و 196.
274- نظرية الامامة / ص 387.
275- التاريخ الاسلامى و الحضارة الاسلامية / 3 / ص 322 ماءثر الانافة / 1 / ص 211. درباره چگونگى قتل فضل سخن گفتيم و ديگر آن را تكرار نمى كنيم .
276- لطف التدبير / ص 166.
277- الصواعق المحرقة ، فصول المهمة ، ينابيع المودة ، اثبات الوصية ، بحار، اعيان الشيعة ، احقاق الحق جلد 2 به نقل از: اخبار الدول قرمانى ، نور الابصار، ائمة الهدى هاشمى ، الاتحاف بحب الاشراف ، مفتاح النجا فى مناقب اهل العبا...
278- مسند الامام الرضا / 1 / ص 130 بحار / 49 / ص 299 عيون اخبار الرضا / 2 / ص 242.
279- تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 115.
280- مشاكلة الناس لزمانهم / ص 29.
281- قيام سادات علوى / ص 169 اعيان الشيعة / 10 از مجلد 11 / ص 286 و 287 به نقل از كتاب : الانساب از محمد بن هارون موسوى نيشابورى مدينة الحسين (سرى دوم ) ص 91 بحار / 8 / ص 308 حياة الامام موسى بن جعفر / 2 / ص 413 فرق الشيعة / حاشيه ص 97 به نقل از بحر الانساب (چاپ بمبئى ) و ساير منابع .
282- قيام سادات علوى / ص 168.
283- جامع الانساب / ص 56 قيام سادات علوى / ص 161 حياة الامام موسى بن جعفر / 2.
284- قيام سادات علوى / ص 168.
285- اين را موحدى در كتابش ((ولايت عهدى امام رضا)) گفته است .