1 - شورى (40)، آيه 23 .

2 - مـسـنـد ابـن حـنـبـل ، 3/120، دار صـادر، بـيـروت ، اوّل ، 1389ق ؛ اصول كافى ، كلينى ، محمّد بن يعقوب ، 2/ 196، 200 ، دار الكتب الا سلامية ، تـهـران ، سـوم ، 1388ق ؛ بـحـارالا نـوار، مـجـلسـى ، مـحـمـد باقر، 39/56، مؤ سسة الوفاء، بيروت ، سوم ، 1403ق .

3 - از بـزرگـانـى كـه بـه ويـژه تـاءليـف خـود را (مقتل الحسين ) نام نهاده اند، به دانشوران زير مى توان اشاره كرد: اصبغ بن نباته مجاشعى ، از يـاران امـام عـلى (ع) (وفـات : 64 ق ). بـه نـظـر مـى رسـد كه وى نخستين عالمى باشد كه تـاريـخ واقـعـه كـربـلا را تدوين كرده و آن را مقتل الحسين ناميده است ؛ جابر بن يزيد جعفى از يـاران امـام بـاقـر(ع) (وفـات : 128 ق )؛ عـمـّار الدهـنـى (وفـات : 133 ق ) كـه طـبـرى در ذيـل حـوادث سـال 61 ق تـاريـخـش ، مـقتل الحسين وى را گنجانده است ، ابومخنف ، لوط بن يحيى اَزْدى (وفـات : 170 ق ) ؛ هـشام بن محمّد كلبى (متوفّاى 205 ق ) ؛ معمر بن مثنى (متوفّاى 207 يـا 211 ق ) ؛ نصر بن مزاحم مِنْقَرى (متوفّاى 212 ق ) ؛ على بن محمّد مدائنى (متوفّاى 224)؛ واقـدى (مـتـوفـّاى 270) ؛ ابـن ابـى الدنيا (متوفّاى 274 ق ) ؛ ابواسحاق ابراهيم بن محمّد بن سـعـيـد ثـقـفى (متوفّاى 283) ؛ محمّد بن زكريا غلابى (متوفّاى 298) ؛ حافظ بغوى (متوفّاى 317) ؛ ابواحمد عبدالعزيز بن يحيى جلودى (متوفّاى 332) ؛ زياد شسترى (متوفّاى 290 ق )؛ شـيـخ صـدوق مـحـمـّد بـن عـلى بـن حسين فقيه (متوفّاى 381) ؛ ابوجعفر محمّد بن احمد بن يحيى اشـعـرى قـمـى ، نـويـسـنـده كـتـاب (نـوادر الحـكـمـة ) ؛ مـحـمـّد بـن عـلى بـن فـضـل بن تمام بن مسكين از فرزندان شهريار اصغر و معاصران شيخ صدوق ؛ ابوالحسن محمّد بن ابراهيم بن يوسف كاتب ؛ سلمة بن خطاب بَراوِسْتانى اَزْدورقانى ؛ ابوزيد، عروة بن زيد خيوانى همدانى ؛ شيخ الطائفه محمّد بن محمّد بن حسن طوسى (متوفّاى 460). براى آگاهى بيش تر در اين زمينه ر.ك : الذريعه ذيل عنوان مقتل .

4 - البـتـّه مـنـابـع ديـگـرى نـيـز در اخـتـيـار داريـم كـه از آن هـا نـيـز گـهـگـاه بـراى اسـتـدلال و يـا تـاءيـيـد مـطـالب اسـتـفـاده شـده اسـت و عـبـارتـنـد از: (مـقـتـل الامـام الحـسـيـن (ع)) بـه روايـت عـمـّار دهـنـى (متوفّاى 133 ق ) از حضرت امام باقر(ع)، (مـقـتـل الامـام الحـسـيـن (ع))، تـاءليـف شـيـخ صـدوق ، مـحـمـّد بـن عـلى بـن حـسـيـن فـقـيـه ؛ (مـقـتـل الحـسـيـن )، تـاءليـف مـعـلم الا مـّة ـ مـحـمـّد بـن مـحـمـّد بـن نعمان عُكبَرى ـ كه در ضمن شرح حـال امـام حـسـيـن (ع) در كـتاب (الا رشاد) وى آمده است ؛ و بسيار نزديك به گزارش هاى تاريخ طـبـرى و اخـبار الطّوال دينورى و اءنساب الا شراف بلاذرى مى باشد. با وجود اين ، منابع ياد شده را در سلسله منابع اصلى خود قرار نداده ايم . زيرا هدف ما ثبت اين واقعه مصيبت بار از راه هـاى ديـگـر اسـت و نـه از طـريـق دانـشـوران و عـالمـان شـيـعـه . (مـقـتـل الحـسـيـن ) ابـن عـسـاكـر (وفـات : 571 ق ) كـه در ضـمـن شـرح حـال امـام حـسـيـن (ع) در كـتـاب (تـاريـخ دمـشـق ) وى آمـده و خـود آن را مـقـتـل نـنـاميده ، بلكه در معنا مقتل است . (مقتل الامام الحسين ) از ابن عديم (متوفّاى 606 ق ) نيز در كـتـاب (بـغـيـة الطـالب )، ج 1، ص 570 آمـده اسـت . او نـيـز گـزارش هـايـش ‍ را مـقتل نناميده است ولى در معنا مقتل است . همچنين (مقتل الحسين )، تاءليف اخطب خوارزم ، موفق بن احمد بن ابى سعيد، اسحاق بن مؤ يد مكى حنفى (484 ـ 586 ق ) كه در دو مجلد به چاپ رسيده است ، و ما در تاءليف اين كتاب از آن استفاده كرده ايم .

5 - مـسـنـد ابـويـعـلى مـوصـلى ، احـمـد بـن عـلى 13/469، 472 دار المـاءمـون ، بـيـروت ، اول ، 1409 ق ؛ مسند احمد بن حنبل ، 4/107 ؛ دلائل النبوة ، احمد بن حسين بيهقى ، 1/165، 166 دار الكـتـب العـلمـية ، بيروت ، اول ، 1405 ق . شرح السنة ، بغوى ، حسين بن مسعود 13/194، المكتب الا سلامى ، بيروت ، دوم ، 1403 ق ؛ صحيح مسلم ، مسلم بن حجاج نيشابورى ، 4/1782، دار احياء التراث العربى ، بيروت ، دوم ، 1972 م .

6 - الطـبـقـات الكـبـرى ، ابـن سـعـد، مـحـمـد، 1/20، دار صـادر، بـيـروت ، اوّل ، 1903 م ؛ بيهقى ، 1/165 ؛ مسلم ، 4/1782 .

7 - الذريّة الطاهرة ، دولابى ، محمد بن احمد، 169 ؛ مؤ سسه نشر اسلامى ، قم ، 1407 ق ؛ الفـضـائل ، ابـن حـنبل ، 132، تحقيق سيد عزيز طباطبايى ، چاپخانه خيّام ، قم ؛ كتاب السنة ، عمرو ابن ابى عاصم ، 618، المكتب الا سلامى ، بيروت ، سوم ، 1413 ق ؛ بيهقى ، 1/176 .

8 - مـنـاقـب الامام على بن ابى طالب ، ابن مغازلى ، على ، 301،دار الاضواء، بيروت ، دوم ، 1412ق .

9 - المعجم الكبير، سليمان بن احمد طبرانى ، 3/65 ؛ ترجمة الامام الحسين (ع)، ابن عساكر، عـلى ، 110 ؛ تـرجـمـة الامـام الحـسـن (ع)، ابـن عـسـاكـر، عـلى ، 93 ؛ سبل الهدى والرشادة ، محمد بن يوسف صالحى شامى ، 7/187، مصر، 1406 ق ؛ معجم الشيوخ ، محمد بن جميع صيداوى ، 266، مؤ سسة الرسالة ، بيروت ، دوم ، 1407 ق .

10 - المعجم الكبير، 3/50 .

11 - الطـرائف ، سـيـد بـن طـاووس ، 91 ،مـطـبعة الخيّام ، قم ، 1400 ق ؛ فرائد السمطين ، ابـراهـيـم بـن مـحـمـد جـويـنـى ، 2/91، مـؤ سـسـة المـحـمـودى ، بـيـروت ، اول ، 1398 ق ؛ ابـن عـسـاكـر، 112، 135 ؛ كـفاية الطالب ، گنجى ، محمد بن يوسف ، 419 ؛ مطبعة الحيدرية ، نجف ، دوم ، 1390 ق ؛ طبرانى ، 3/67 ؛ ثمرات الا سفار، امينى ، 2/32 ،خطى ؛ مـنـاقب آل ابى طالب ، ابن شهر آشوب ، 4/27، انتشارات علاّمه ، قم ؛ ذخائر العقبى ،احمد بن عـبـداللّه طـبـرى ، 130 دار الكـتـب العـراقـيـة ، كـاظـمـيـة ، 1387 ق ؛ كـنـز العـمـّال ، مـتـّقى هندى ، على بن حسام 12/118، مؤ سسة الرسالة ، بيروت ، پنجم ، 1405 ق ؛ تذكرة الخواص ، ابن جوزى ، يوسف ، 234، مطبعة الحيدرية ، نجف ، 1383 ق ؛ تهذيب تاريخ دمشق الكبير، ابن عساكر، على بن حسين ، 4/320، دار المسيرة ، بيروت ، دوم ، 1399 ق .

12 - المستدرك ، حاكم نيشابورى ، 3/148، دار الفكر، بيروت ، 1398 ق ؛ كتاب السنه ، ابن ابى عاصم ، ص ‍ 628 .

13 - الاحـسـان ،ابـن حـبـّان عـلى بـن بـلبـان فـارسى ، 8/61، دار المكتب العلمية ، بيروت ، اوّل ، 1407 ق ؛ مـوارد الظـمـآن ، هيثمى ، على بن ابى بكر، 555، دار الكتب العلمية ، بيروت ؛ المـسـتـدرك ، حـاكـم ، 3/150؛ الفـضـائل ، احـمـد بـن حنبل ، 176.

14 - الدر المنثور، جلال الدين سيوطى ، 6/7، دار المعرفة ، بيروت .

15 - مـنـاقب امير المؤ منين على (ع)، محمّد بن سليمان كوفى ، 2/120 ؛ مجمع احياء الثقافة الاسلامية ، قم ،اوّل ، 1412 ق .

16 - ترجمة الامام الحسن (ع)، 93 ؛ترجمة الامام الحسين (ع)، 110 .

17 - الجـامـع الصـحـيـح ، (سـنـن تـرمـذى )، مـحـمـد بـن عيسى بن سورة ، 5/658، دار احياء التراث العربى ، بيروت ؛ ابويعلى موصلى ، 7/274 .

18 - كـشـف الا سـتـار، هـيـثـمـى ، عـلى بـن ابـى بـكـر، 3/226، موسسة الرسالة ، بيروت ، اوّل ، 1404 ق .

19 - ترجمة الامام الحسن (ع)، ابن عساكر، 95.

20 - مسند، ابن حنبل ، 4/172؛ المعجم الكبير، طبرانى ، 3/21.

21 - مسند ،ابن حنبل ، 4/172 .

22 - سـنـن ، ابـن مـاجـه قـزويـنـى ، 1/51، دار احياء التراث العربى ، تحقيق : محمد فؤ اد الباقى ؛ مسند، ابويعلى ، 11/78 .

23 - خصائص الامام امير المؤ منين على (ع)، احمد بن شعيب نسائى ، 257، تحقيق : محمد باقر محمودى ؛ تاريخ دمشق ، ابن عساكر، 72 - 84.

24 - همانجا؛ المعجم الكبير، طبرانى ، 3/24 - 30.

25 - المعجم الكبير، طبرانى ، 3/40 ؛ مجمع الزوائد، على بن ابى بكر هيثمى ، 9/180، دار الكتاب ، بيروت ، سوم ، 1402 ق ؛ المستدرك ، حاكم نيشابورى ، 3/166.

26 - ثمرات الاسفار، علامه امينى ، 1/34 .

27 - همان ، 1/35.

28 - كـتـاب السـّنـه ، ابـن ابـى عاصم ، 149 ؛ المعجم الاوسط، الطبرانى ، 2/398، مكتبة المـعـارف ، ريـاض ، اول ، 1406 ق ؛ فـرائد السـمطين ، حموئى ، 2/276 ؛ ترمذى ، المناقب ، 8/318 ـ 316 ؛ المـسـتـدرك ، حـاكـم ، 1/36، 2/525، 4/90 ؛ الاحـسـان ، ابـن حبّان ، 52 ؛ مجمع الزوائد، هيثمى ، 1/176، 7/205، .

29 - المعجم الاوسط، طبرانى ، 1/162 ؛ المعجم الكبير، همو، 3/126 ؛ مجمع الزوائد، هيثمى ، 9/168.

30 - ابـن زيـاد بـه خاطر نقل اين حديث و امثال آن ، صحابى بزرگوار و عاليقدر، زيد بن ارقـم را مـورد بـاز خـواسـت قـرار داد. چـنـان كـه خود زيد گويد: عبيداللّه دنبالم فرستاد. چون نـزدش رفـتـم گـفـت : ايـن احـاديـث چـيـسـت كـه از قـول پـيـامـبـر(ص) نـقـل مـى كـنى ؟ ما آن ها را در كتاب خدا نمى يابيم ! تو روايت مى كنى كه پيامبر(ص) حوضى دارد. گـفتم : او خود آن احاديث را به ما گفته و آن حوض را به ما وعده داده است . گفت : دروغ مى گـويـى و پـيـرى مـغزت را تهى كرده است . گفتم : (امّا گوش هايم از خود حضرت شنيده اند و سـيـنـه ام در خـود جـاى داده اسـت . فـرمود: هر كس ‍ دانسته بر من دروغ ببندد بايد جايگاه خود را بـراى جـاى گـرفـتـن در آتـش آمـاده كـنـد و مـن بـر او دروغ نـبـسـتـه ام ). دربـاره اصـل حـديـث و مـاجـراى مـواخـذه زيـد. ر.ك : (المـعـجـم الكـبـيـر، 5/203؛ مـسـنـد،ابـن حنبل ، 4/367؛ مجمع الزوائد، هيثمى ، 1/144).

31 - مـنـتـخـب كـنـز العـمـال ، ابـن النـجـار، (در حـاشـيـه مـسـنـد احـمـد بـن حنبل )، 1/127، دار صادر، بيروت ، اوّل ، 1389 ق .

32 - شـرف النـبـى (ص)، ابـوسـعد خرگوشى ، 273، ترجمه محمود راوندى ، انتشارات بابك ، 1361 ش ؛ شواهد التنزيل ، حسكانى ، عبيد اللّه بن عبداللّه ، 2/93، مؤ سسة الاعلمى ، بيروت ، اوّل ، 1393 ق .

33 - همان .

34 - مقتل الحسين ،خوارزمى ، 1/164-165، مكتبة المفيد، قم .

35 - آل عمران (3)، آيه 106 .

36 - آل عـمران (3)، آيات 106 - 107؛ تفسير القمى ، على بن ابراهيم ، 1/109، مؤ سسه دار الكـتاب ، قم ، سوم ، 1404 ق ؛ اللهوف ، سيّد بن طاووس ، 17، ناشر: محمد على انصارى ، 1321 ق ؛ خـصـال ، صـدوق ، مـحـمـد بـن على ، 2/457ـ460، مؤ سسة النشر الاسلامى ، قم ، پـنـجـم ، 1416 ق ؛ بـحـار الانـوار، مـجـلسـى ، مـحمد باقر، 8/14، 37/341 مؤ سسة الوفاء، بيروت ، دوم ،1403ق .

37 - طـه (20)، آيـه 61 ؛ كـتاب السّنة ، ابن ابى عاصم ، 346 ؛ تاريخ دمشق ، 59/27 ؛ المـعـجـم الكـبير، 3/94082 ؛ المسند ابويعلى الموصلى ، 12/140 ؛ سير اعلام النبلاء، ذهبى ،محمد بن احمد، 3/38، مؤ سسة الرسالة ، بيروت ، هشتم ، 1412 ق .

38 - المعجم الكبير، 3/82، 94؛ مجمع الزوائد، 9/172؛ الدر المنثور، سيوطى ، 6/7 .

39 - عبقات الانوار، مير حامد حسين ، 6/919، مؤ سسه نشر نفائس مخطوطات ، اصفهان ، دوم ، 1382 ق ؛ مناقب على 7، محمّد بن سليمان ، 2/150؛ فرائد السمطين ، 2/246.

40 - امالى الخميسية ، المرشد باللّه ، 1/153، عالم الكتب ، بيروت ، سوم ، 1403 ق .

41 - الفضائل ، ابن حنبل ، 60، 1/536؛ مسند، 4/371؛ المعجم الكبير، 5/186.

42 - المـسـتـدرك ، حـاكـم نـيـشـابـورى ، 3/149؛ المعرفة و التّاريخ ، يعقوب بن سفيان ، 1/538، مـؤ سـسـة الرسـالة ، بـيـروت ، دوم ، 1401 ق ؛ الفضائل ، ابن حنبل ، 189؛ ترتيب الا مالى ، المرشد باللّه ، 1/152.

43 - نـهـج السـعـاده ، 8/372، مـحـمـد بـاقـر مـحـمـودى ، مـطـبـعـة النـعـمـان ، نـجف اشرف ، اول ، 1385 ق .

44 - المعجم الا وسط، طبرانى ، 2/443؛ مناقب على (ع)، محمّد بن سليمان ، 2/165؛ تيسير المـطـالب ، السـيـد ابـوطـالب ، 126، مـؤ سـسـة الاعـلمـى ، بـيـروت ، اوّل ، 1395 ق .

45 - الشافى ، سيد حمزه ، 2/116 .

46 - المـعـجـم الصـغـيـر، طـبـرانـى ، 2/3، دار الكـتـب العـلمـيـة ، بـيـروت ؛ المـعجم الكبير، 3/30-31، 5/284 ؛ المـعـجـم الاوسط، 3/407؛ معجم الشيوخ ، ابن جميع صيداوى ، 380؛ بغية الطـلب ، ابـن العديم ، 6/1576، تحقيق : سهيل زكّار، دار الفكر، بيروت ؛ ترجمة الامام الحسين (ع)، 97ـ98 ؛ السـنـن ، ابـن مـاجـه ، 1/52؛ الجـامـع الصحيح ، (سنن ترمذى )، 5/699 ؛ كتاب الكـنـى و الا سـمـاء، دولابـى ، 2/160،مـطـبـعـه مـجـلس دائرة المـعـارف هـنـد، اوّل ، 1322 ق .

47 - همان ، 3/407 .

48 - احزاب (33)، آيه 33.

49 - شـواهـد التـنـزيـل ، حـسـكـانـى ، 2/44 ؛ مـسـنـد، ابـن حنبل ، 2/442 ؛ ترجمة الامام الحسن (ع)، ابن عساكر، 97؛ المستدرك ، حاكم نيشابورى ، 3/149؛ البـدايـة و النـهـايـة ، ابـن كـثـيـر، 8/205، مـكتبة المعارف ، بيروت ، دوم ، 1394 ق ؛ تاريخ بـغـداد، خـطيب بغدادى ، احمد بن على ، 7/136، دار الكتب العلمية ، بيروت ؛ مناقب على (ع)، ابن المغازلى ، 63 ؛ تاريخ الا سلام ، ذهبى ، محمد بن احمد، 4/99، دار الكتاب العربى ، بيروت ، اول ، 1410 ق .

50 - آل عمران (3)، آيات 60-59 .

51 - آل عمران (3)، آيه 61 .

52 - دلائل النـّبـوّة ، ابـونـعـيـم اصـفهانى ، 297، مطبعه مجلس دائرة المعارف ، هند،سوم ، 1397 ق ؛ فـرائد السـمـطـيـن ، 2/23 ؛ المـصـنف ، ابن ابى شيبة ، 12/98، دار السلفية ، هند، اول ، 1402 ق ؛ الفضائل ، ابن حنبل ، 2/767؛ مناقب ، على (ع)، ابن المغازلى ، 263؛ الا غانى ، ابـوالفـرج اصـفـهـانـى ، 12/266، دار احـيـاء التـراث العـربـى ، بـيـروت ، اوّل ، 1415 ق .

53 - احزاب (33)، آيه 56 .

54 - كـتـاب المـعرفة و التّاريخ ، يعقوب بن سفيان ، 1/301،539؛ تاريخ جرجان ، حمزه بـن يـوسـف ، 188، المـعـجـم الكـبـيـر، طـبـرانـى ، 5/249؛ مـسـنـد، ابـن حـنـبـل ، 3/162؛ سـنـن ، نـسـائى ، 3/48؛ التـّاريـخ الكـبير، بخارى ، 2(1)/383؛ قطف الازهار المـتناثرة فى الا خبار المتواترة ، سيوطى ، 101-103، با توجّه به همين خبرهاى متواتر است كه جماعتى از صحابه و فقيهان تابعان ذكر صلوات بر پيامبر(ص) و بر خاندان پيامبر: را بـا هـم در تـشـهـد نـمـاز واجـب دانـسـتـه انـد و ايـن حـكـم در نـزد اهل بيت : يك حكم اجماعى است .

55 - احزاب (33)، آيه 56.

56 - تاريخ الا سلام ، 3/44. 57 - همان ، 4/95.

58 - تـاريـخ الا سـلام ، 4/95 ؛ سـيـر اعـلام النـبـلاء، 3/254 ـ 283 ؛ شـواهـد التنزيل ، 2/37 ـ 48، 64، 139 - 134 .

59 - المـعـجـم الاوسـط، 2/491 ؛ مـخـتـصـر تاريخ دمشق ، ابن منظور، 17/123، دار الفكر، بـيروت ، اول ، 1409 ق ؛ كتاب الاحسان ، ابن حبّان ، 9/61؛ موارد الظماَّن ، هيثمى ، 555؛ مجمع الزوائد، هيثمى ، 9/167.

60 - شورى (42): آيه 23.

61 - الفـضائل ، ابن حنبل ، 187 ؛ المعجم الكبير، طبرانى ، 3/47 ؛ مجمع الزوائد، هيثمى ، 9/168 ؛ الدّر المنثور، سيوطى ، 6/7 ؛ شواهد التنزيل ، حسكانى ، 2/130 - 150.

62 - حـلية الا ولياء، ابونعيم اصفهانى ، 3/201، دار الكتاب العربى ، بيروت ، پنجم ، 1407 ق .

63 - الشورى (42)، آيه 23.

64 - المجالس الفاخره ، سيد شرف الدين عالمى ، 12، دار النعمان ، نجف ،1386 ق .

65 - السيرة الحلبيّه ، حلبى ، على بن برهان الدين ، 1/382، مكتبه تجارى كبرى ، مصر، 1382 ق ؛ السيرة ، دحلانى ، سيد احمد زينى ، 1/97، مكتبه تجارى كبرى ، مصر، 1382 ق .

66 - هـمـان ، 2/268 ؛ السـيـرة ، دحـلانى ، 2/71 ؛ شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد، 3/395، دار احـيـاء التـراث العـربـى ، بـيـروت ؛ مـسـنـد، ابـن حنبل ، 2/40 ؛ الطّبقات الكبرى ، ابن سعد، 3/11 ؛ المستدرك ، حاكم ، 3/159 ؛ مجمع الزوائد، هيثمى ، 6/118 ؛ ذخائر العقبى ، 180.

67 - مـغـازى ، واقدى ، 2/766، نشر دانش ، اسلامى ، 1405 ق ؛ تاريخ الا سلام ، 2/488، 496، 884 ؛ مـخـتـصـر تـاريـخ دمـشـق ، ابـن منظور، 6/73، 12/73، 9/357 ؛ صحيح ، بخارى ،2/92، دار احـيـاء التـراث العـربـى ، بـيـروت ؛ الاسـتـيـعـاب ، ابـن عـبـد البـر، 2/546، دار الجيل ، اول ، 1412 ق .

68 - المـنـتـخـب مـن مـسـنـد، عـبـد بـن حـمـيـد، 309، عـالم الكـتـب ، بـيـروت ، اول ، 1408 ق ؛ مـسـنـد، ابـويـعـلى ، 6/42؛ مـسـنـد، ابـن حـنـبـل ، 2/273، 3/194، 147 ؛ سنن ، ابوداوود، 3/193، تحقيق : محمد محيى الدين ، عبدالحميد، دار احـيـاء السـنـّة النـبـويـّة ؛ صـحـيـح ، بـخارى ، 1/155 ؛ الطّبقات الكبرى ، 1/137 ؛ فتح البارى ، ابن حجر، 3/173، اشراف : عبد العزيز بن عبداللّه ، دار المعرفة ،بيروت .

69 - صـحـيـح ، مـسـلم ، 1/359، 2/671 ؛ مـسـنـد، ابـن حـنـبـل ، 359 ؛ الطـّبـقـات الكـبـرى ، ابـن سـعـد، 1/116 ؛ دلائل النبوة ، بيهقى ، 1/188 ؛ مختصر تاريخ دمشق ، 15/31 ؛ سنن النسائى ، سيوطى ، 4/90 ؛ السنن الكبرى ، نسائى 1/654.

70 - صـحـيـح ، بـخـارى ، 2/100 ؛ مـسـنـد، ابـن حـنـبـل ، 45/132، 157، 5/41، 204 ؛ السـنـن ، ابـن مـاجـه ، 1/505، 506 ؛ السـنـن الكبرى ، نسائى ، 1/605 ؛ صحيح ، مسلم ، 2/635 ؛ مجمع الزوائد، هيثمى ، 3/17-18.

71 - صحيح ، بخارى ، 2/100 ؛ صحيح ، مسلم ، 1/340 .

72 - همان ، 2/106 ؛ صحيح ، مسلم ، 1/341، 2/636 .

73 - مـسـنـد، ابـن حنبل ،1/335،5/41؛الطّبقات الكبرى ، ابن سعد، 3/290؛ مجمع الزوائد، 3/17،9/302،سنن ، ابوداوود،3/192.

74 - هـمـان ، 6/43، 55، 206 ؛ المـعـجـم الكـبـير، 10/405، 25/146؛ سير اعلام النبلاء، 5/481.

75 - الطّبقات الكبرى ، 8/38؛ الغدير، علامه امينى ، 8/231، مكتبة الا مام اميرالمؤ منين (ع)، تـهـران ، چهارم ، 1396ق ؛ مسند، ابن حنبل ، 3/126؛ المستدرك ، حاكم ، 4/47؛ السنن الكبرى ، 4/53.

76 - مـسـتـدرك ، حـاكـم ، 3/108؛ المـعجم الا وسط، 1/151، مجمع الزوائد، 9/256؛ مختصر تـاريـخ دمـشـق ، 12/73 ؛ تـاريـخ المـديـنـة المـنـورة ، ابن شبّه ، عمر، 1/123، دار الفكر، قم ،1410ق ؛ وفـاء الوفـاء، سـمـهـودى ، عـلى بـن احـمـد، 3/797، دار احـيـاء التـراث العربى ، بيروت ، چهارم ، 1404ق ؛ مغازى واقدى ، 2/766؛ تاريخ الا سلام ، ذهبى ، 2/489 - 488.

77 - ارشـاد السـارى ، قـسـطـلانـى ، احـمـد بـن مـحمد، 3/314، دار الكتب العلمية ، بيروت ، اول ، 1416 ق .

78 - عـقـد الفـريـد، ابـن عـبـد ربـه ، 3/236، دار الكـتـاب العـربـيـة ، بـيـروت ، اول ، 1411 ق ؛ شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد، 4/94.

79 - مـنـتـهـى المـقـال ، ابـوعـلى ، حـائرى ، 2/254، مـؤ سـسـة آل البيت :، قم ، اول ، 1416 ق .

80 - در مـورد ايـن مـرثـيـه هـا، رك ؛ الحـمـاسـة ، ابـوتـمـام ؛ الكامل ، مبرد ؛ الكامل فى التّاريخ ، ذيل (وقعة الطّف .)

81 - مناقب امير المؤ منين (ع)، محمّد بن سليمان ، (متوفاى 320ق )، 2/234 .

82 - عـيـون اخـبـار الرضـا(ع)، صـدوق ، مـحـمد بن على ، 2/28، مؤ سسه اعلمى ، بيروت ، اول ،1404ق .

83 - ام الفضل از شير فرزندش ، به امام حسين (ع) نيز مى داد.

84 - المـسـتـدرك ، حـاكـم نـيـشـابـورى ، 3/176 ؛ دلائل النبوة ، 6/468 ؛ البداية و النهاية ، 6/230 ؛ مناقب اميرالمؤ منين (ع)، 2/199؛ الا رشاد، شـيـخ مـفـيـد، 2/129، المـؤ تـمـر العـالمـى لا لفـيـة شـيـخ المـفـيـد، قـم ، اول ، 1413ق ؛ تاريخ دمشق ، 183-182 ؛ سيرتنا و سنتنا، سيرة نبينا و سنته ، علاّ مه امينى ، 38، مطبعه آداب نجف ، 1384ق ؛ الطّبقات الكبرى ، 8/278.

85 - كتاب الجرح و التعديل ، ابن ابى حاتم ، 1/317، 9/426، دار الكتب العلمية ، بيروت ، اول ، ؛ ترجمة الا مام الحسين (ع)، 181 ؛ المطالب العالية ، ابن حجر عسقلانى ، 1/9، تحقيق : حبيب رحمن اعظمى ، دار الباز، المكّة المكرّمة ؛ سيرتنا و سنتنا، 79 ؛ المعجم الكبير، 24/54،57 ؛ التّاريخ الكبير، 2(1)/131 ؛ مجمع الزوائد، 1/285، 9/188.

86 - بـغـيـة الطـلب فـى تـاريـخ حـلب ، ابـن عـديـم ، 7/92؛ دلائل النبوة ، 6/470.

87 - العـقـد الفـريـد، 4/350 ؛ ذخـائر العـقبى ، 147، 148 ؛ المصنّف ، ابن ابى شيبه ، 14/15، 197 ؛ المـطـالب العـاليـة ، 4/73 ؛ المـعـجـم الكـبير، 3/112، 114، 115، 8/342 ؛ تـرجـمـة الا مـام الحـسـيـن (ع)، 171، 175 ؛ تـهذيب الكمال ، مزّى ، 6/408، مؤ سسة الرسالة ، بـيـروت ، سـوم ، 1409ق ؛ تـرتـيـب الا مـالى ، 1/163، 166، 181، 183، 186 ؛ المـنـاقـب ، 2/248 ؛ بغية الطلب ، 56 ؛ مجمع الزوائد، 9، 189، 192 ؛ المسند، عبد بن حميد كشى ، 443 ؛ المـسـتـدرك ، 4/389 ؛ دلائل النـبـوة ، 6/468 ؛ البداية و النهاية ، 3/230 ؛ مسند، ابويعلى ، 6/129 ؛ المسند، احمد بن حنبل ، 3/242، 265.

88 - المعجم الكبير، 3/129؛ مجمع الزوائد، 9/190.

89 - ترتيب الا مالى ، المرشد باللّه ، 177، 183، 184.

90 - المـسـتـدرك ، حـاكـم نـيـشـابـورى ، 3/179 ؛ مـقـتـل الحـسـيـن ، خـوارزمـى ، فصل 8 ؛ الخصائص الكبرى ، سيوطى ، عبد الرحمن بن ابى بكر، 2/126، دار الكتب العلمية ، بيروت .

91 - المعجم الكبير، 3/117 ؛ ترتيب الا مالى ، 2/82 ؛ مجمع الزوائد، 9/191.

92 - همان .

93 - المـسـنـد، ابـوبـكـر البـّزار، 3/101، مـؤ سـسـة عـلوم القـرآن ، بـيـروت ، اوّل ، 1409 ق ؛ كـشـف الاستار، 3/231 ؛ ترتيب الا مالى ، 1/184؛ المصنّف ، 15/97 ؛ المسند، ابـن حـنـبل ، 1/85 ؛ الملاحم و الفتن ، ابن طاووس ، على بن موسى ، 93، مطبعه حيدريه ، نجف ، سوم ، 1382 ق ؛ مجمع الزوائد، 9/187.

94 - بحار الانوار، علامه مجلسى ، 45/383.

95 - الا مالى ، شيخ صدوق ، 101، مؤ سسة الا علمى ، بيروت ، پنجم ، 1410 ق .

96 - اثبات الوصية ، مسعودى ، على بن حسين ، 135، مطبعه حيدريه ، نجف .

97 - بحارالانوار، 44/331 ؛ اللهوف ، 21.

98 - مقتل الحسين ، خوارزمى ، 1/226 ؛ اللهوف ، 42.

99 - تـاريخ دمشق ، 45/48 ؛ الا رشاد، 235، 251؛ تاريخ الا سلام ، ذهبى (متوفاى :66)، 195 ؛ كـشـف الغـمـّه ، اربلى ، على بن عيسى ، 2/178، كتابفروشى اسلاميه ،1381 ق ؛ بحار الانوار، 44/263 ؛ مناقب امير المؤ منين على 7، 2/265.

100 - التـفـسـيـر، عـلى بـن ابراهيم ، 2/134 ؛ تفسير، فرات الكوفى ، 149، فرات بن ابـراهـيـم ، مـؤ سـسـه طـبـع و نـشـر وزارت ارشـاد اسـلامـى ، تـهـران ، اول ،1410 ق ؛ مـنـاقـب امـيـر المـؤ مـنـيـن (ع)، مـحـمـّد بـن سـليـمـان ، 2/108 ؛ مقتل الحسين ، خوارزمى ، 2/72.

101 - سيزدهم تا پانزدهم هر ماه قمرى را روزهاى برات گويند.

102 - مـنـاقـب آل ابـى طـالب ، 3/262 ؛ مـقـتـل الحـسين ، خوارزمى ، 2/152 ؛ بحار الانوار، 36/390 ؛ الغدير، علامه امينى ، 2/202.

103 - رجـال ، كـشـّى ، طوسى ، محمد بن حسن ، 289، تحقيق : حسن مصطفوى ، دانشگاه مشهد، 1348ش ؛ وسائل الشيعه ، شيخ حر عاملى ، 10/464، مكتبة الاسلامية ، تهران ، ششم ، 1403ق .

104 - علل الشرائع ، شيخ صدوق ، 2/225، مكتبة الداورى ، قم .

105 - وسائل الشيعه ، 5/394 ؛ علل الشرائع ، 2/225.

106 - همان ، 5/392؛ أ مالى ، صدوق ، 64.

107 - ابـن سـعـد، مـؤ لّف الطـّبـقات الكبرى ؛ احمد بن عيسى بَلاذرى ، متوفّاى 279هـ ق ؛ احـمـد بـن داوود دينورى ، متوفّاى 282هـ.ق ؛ محمّد بن جرير طبرى ، مولّف تاريخ ، تفسير و... متوفّاى سال 310 هـ.ق .

108 - بـراى آگـاهـى از شـرح حـال ابـومخنف لوط بن يحيى بن سعيد اَزدْى غامدى ، متوفّاى 157هـ.ق ،ر.ك : معجم الا دباء، ياقوت حموى ، 17/41 ؛ لسان الميزان ، ابن حجر، احمد بن على ، 4/492، مـؤ سـسـه اعـلمـى ، بـيـروت ، سـوم ، 1406ق ؛ رجـال نـجـاشـى ، حـرف لام ؛ رجـال كـشـى ، حـرف لام ؛ مـعـجـم رجال الحديث ، خويى ، ابوالقاسم ، منشورات مدينة العلم ، قم و...

109 - ابوالحكم عوانة بن حكم بن عياض بن وزر بن عبدالحارث كلبى ، نابينا، از دانايان خـبـر و شعر، در گذشته به سال 147 هـ.ق . يحيى بن معين گويد كه او و ابوجعفر منصور در يـك ساعت (در سال 158 هـ.ق ) و او و اعمش ، هر دو در يك ماه درگذشته اند ر. ك . المقتبس ، 263 به نقل از نور القبس مرزبانى ، محمد بن عمران ، دار النشر، 1384ق ؛ معجم الا دباء، ياقوت ، 16/134.

110 - اءنـسـاب الا شـراف ، بـلاذرى ، 4(2)/12، مـكـتـبـة المـثـنـى ، بـغـداد ؛ الا خـبـار الطّوال ، دينورى ، احمد بن داود، 227، دار احياء الكتب العربية ، قاهره .

111 - همان ، 4(2)/22.

112 - همان ، 3/155، 4/13.

113 - الا خبار الطّوال ، 228.

114 - اءنساب الا شراف ، 4/13.

115 - الا خبار الطّوال ، 228.

116 - (فُرْع ) بر وزن (بُرْج ) روستايى در نواحى مدينه در سمت چپ (سُقيا) در راه مكّه با فـاصـله هشت منزل و به قولى چهار روز راه از مدينه كه نبر، نخلستان و آب بسيار دارد. (معجم البلدان ، ياقوت حموى ، 4/252)

117 - تـاريـخ طـبـرى ، 5/343، دار المـعـارف ، مـصـر، اول ، 1963م . 118 - قـصـص (28)، آيـه 21. ابـن اعـثـم كـوفـى در كـتـاب الفـتـوح (5/26) نـقـل كـرده است حسين بن على (ع) شبى از منزل بيرون آمد و به آرامگاه جدّش رفت و گفت : (درود بر تو اى پيامبر خدا! من حسين ، پسر فاطمه (س ) هستم . من فرزند و فرزندزاده ات ، نوه ات ، هستم كه مرا در زمره ذخيره هاى خود براى امّت خويش جا گذاردى . اى پيامبر خدا! گواه باش كه ايشان مرا واگذاردند و تباهم كردند و حرمتم را پاس نداشتند! اين گله من به پيشگاه توست تا آن گـاه كـه ديـدارت كـنـم . درود و سـلام خـدا بـر تـو بـاد! سـپـس بـرخـاسـت و بـا كمال فروتنى به نماز ايستاد و پيوسته در ركوع و سجود بود. وليد شمارى از نوكرانش را بـه مـنـزل امـام (ع)فـرسـتـاد. تـا بـبـيند كه آيا از مدينه بيرون رفته است ، يا نه ؟ آنان به مـنـزل حـضـرت رفتند و او را در خانه نيافتند. پس برگشته و موضوع را به اطّلاع رساندند. ابـن اعـثـم گـفـتـه اسـت : امـام حـسـيـن (ع) بـامـدادان به منزل بازگشت و شب دوم باز به آرامگاه پـيـامـبـر(ص) رفت و دو ركعت نماز گزارد و چون از نماز فارغ شد چنين گفت : (بار خدايا! اين آرامگاه پيامبر توست و من پسر دختر پيامبرت هستم و برايم وضعيّتى پيش آمده است كه خود مى دانى . بار خدايا! من دوستدار نيكى ام و از زشتكارى بيزارم . به حقّ اين آرامگاه و كسى كه در آن آرمـيـده اسـت ، از تـو، اى شـكـوهـمـنـد و اى گـرامى ! درخواست مى كنم كه آنچه را خشنودى تو و خـشـنـودى پـيـامبرت در آن است برگزينم .) سپس تا سپيده دم گريست . آن گاه سر را بر قبر نهاد و لحظه اى به خواب رفت . در خواب پيامبر(ص)را ديد كه گويى گروهى از فرشتگان او را از چـپ ، راسـت ، جـلو و عـقـب در مـيـان گـرفـته اند و پيش آمد و او را به سينه چسبانيد. ميان چـشـمـانـش را بـوسـيـد و فرمود: اى پسركم ! اى حسين ! گويا تويى كه به زودى در سرزمين كـرب و بـلا در مـيـان گـروهـى از امّتم كشته مى بينمت ! در حالى كه تشنه اى و آبت نمى دهند، جـگـرت تـفـتـيـده اسـت ولى سـيـرابـت نـمـى كـنـنـد و بـا ايـن حـال شفاعت مرا اميد دارند، امّا خداوند در روز قيامت شفاعت مرا نصيبشان نمى كند و هيچ بهره اى هم نزد خدا براى ايشان نيست . اى حسين عزيز! پدر، مادر و برادرت نزد من آمده اند و همه مشتاق تو هـسـتـنـد و بـراى تـو در بـهشت درجه هايى است كه جز با شهادت بدان ها نخواهى رسيد. در اين حال حسين (ع) به جدّش مى نگريست و به گفتارش گوش مى داد و مى گفت : اى جدّ بزرگوار! مـن هـيـچ تـمـايـلى بـراى بـازگـشـت بـه دنـيـا نـدارم مـرا نـزد خـود نگه دار و به منزلت ببر. پـيـامـبـر(ص) گفت : اى حسين ! ناگزير بايد به دنيا برگردى ، تا شهادت و ثواب عظيمى كـه خدا تو را :Nدر آن روز در شرق و غرب عالم كسى غمگين تر و گريان تر از خاندان پيامبر(ص) نبود. (ر.ك :أ مالى ، شيخ صدوق ،135).

119 - اءنساب الا شراف ، 4/15.

120 - الطّبقات الكبرى ، 5/144؛ تاريخ طبرى ، 5/395؛ عقد الفريد، 4/344.

121 - قصص (28) آيه 22.

122 - الا خبار الطّوال ، 229.

123 - اءنـسـاب الا شـراف ، 4/19،23 ؛ عـقـد الفـريـد، 4/344 ؛ المـسـنـد، احـمـد بـن حـنـبـل ، 2/385 ؛ المطالب العالية ، ابن حجر، 4/333 ؛ البداية و النهاية ، 4/311 ؛ تاريخ طبرى ، 4/255.

124 - تاريخ طبرى ، 4/255.

125 - بـراى اطـّلاع از شـرح حـال وى ، ر.ك : الطّبقات الكبرى ، ابن سعد، 6/25 ؛ تهذيب التهذيب ، ابن حجر، 4/200 دار احياء التراث العربى ، بيروت ؛ سير اعلام النبلاء، 3/394 ؛ الا صـابـه ، ابـن حـجـر،3/144،دار الكـتـب العـلمـيـة ، بـيـروت ، اول ، 1415ق .

126 - طبرى آن را مظاهر ثبت كرده است .

127 - اءنساب الا شراف ، 3/157؛ الا خبار الطّوال ، 229.

128 - تاريخ طبرى ، 5/391.

129 - تاريخ طبرى ، 5/391.

130 - همان ، 4/255.

131 - اءنـسـاب الا شـراف ، 3/163؛ الفـائق ، زمخشرى ، 1/52، دار احياء الكتب العربية ، قاهرة ، اوّل ، 1364ق .

132 - وى مـذهـب تـشـيـّع داشـت و شـيـعـيـان در خـانـه اش مـجـلس انـس تشكيل مى دادند.

133 - الا خـبـار الطـّوال ، 130 ؛ التـّاريـخ الكـبـيـر، 7/266 ؛ اءنساب الا شراف ، 2/77 ؛ مروج الذّهب ، مسعودى ، على بن حسين ، 3/54، دارالهجرة ، قم ، دوم ، 1404ق .

134 - تاريخ طبرى ، 4/257؛ ترتيب الا مالى ، 1/190.

135 - مـُروج الذّهـب ، 3/154 ؛ تـاريـخ طـبـرى ، 4/257 ؛ الا خـبـار الطّوال ، 231، 243.

136 - الفتوح ، 5/56؛ مقتل الحسين (ع)، 1/197.

137 - اءنساب الا شراف ، 2/77 ؛ تاريخ طبرى ، 5/355.

138 - وقـعـة صـفـّين ، نصر بن مزاحم ، 538، مكتبة آية اللّه نجفى ،قم ، 1403ق ؛ تاريخ طبرى ، 5/67 ؛ مسند، ابويعلى ، 2/85، 94 ؛ حلية الاولياء، ابونعيم ، 1/94 ؛ تاريخ الا سلام ، 4/194.

139 - انساب الا شراف ، 4(2)/81.

140 - ايـن امـر بـر خـلاف حـكـم صـريـح قـرآن كـريـم اسـت . ر.ك : انـعـام (6)، آيه 164 ؛ اسراء(17)، آيه 15 ؛ فاطر(35)، آيه 18 ؛ زمر(39)، آيه 7 ؛ نجم (53)، آيه 38.

141 - الا خبار الطّوال ، 232 ؛ تاريخ طبرى ، 5/359.

142 - روسـتـايـى واقـع در عـمـان . ر.ك : مـعـجـم البـلدان ، 3/126. 143 - الا خـبـار الطـّوال ، 233 ؛ اءنـسـاب الا شـراف ، 2/79 ؛ الا صـابـة ، 6/299 ؛ شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد، 18/407.

144 - تاريخ طبرى ، 5/363 ؛ الا خبار الطّوال ، 235 ؛ اءنساب الا شراف ، 2/79.

145 - همان ، 5/348 ؛ ترتيب الا مالى ، 1/190.

146 - هـانـى هـرگـاه آهنگ كارى مى كرد، با وى چهارهزار مرد زره پوشيده و هشت هزار پياده بـسـيـج مـى شدند و هرگاه همپيمانانش از قبيله كِنْده و ديگر قبيله ها بدو پاسخ مى دادند. شمار زره پوشيده ها به سى هزار تن مى رسيد. (مروج الذّهب ، 3/59)

147 - هـجـده هـزار تـن بـا وى بـيـعت كرده بودند و چهارهزار نفرشان در خانه هانى حضور داشتند.

148 - او همان كسى است كه حُجْر بن عَدى كندى و يارانش را نزد معاويه برد و در برج عذرا بـه شـهادت رسانيد. معاويه او را در روزگار خود به حكومت رى گماشته بود. (تاريخ دمشق ، 103 ؛ مختصر تاريخ دمشق ، 12/98، 21/138 ؛ الا صابه ، 4/293.)

149 - تهذيب التهذيب ، 11/201.

150 - بـراى آگـاهـى از شـرح حـال وى ، ر.ك : تـهـذيـب التـهـذيـب ، ابـن حـجـر، 10/39 ؛ الطـّبـقـات الكـبـرى ، ابـن سـعـد، 6/240 ؛ لسـان المـيـزان ، ابـن حـجـر، 2/434. مـعـجـم رجال الحديث ، خوئى ، 7/150.

151 - الفتوح ، 5/90 ؛ مقتل الحسين (ع)، 1/203 ؛ مناقب ، 4/91 ؛ بحارالانوار، 44/343.

152 - تاريخ الطبرى ، 5/375.

153 - كنايه از آن كه با اين ضربت ، قصاص كردى .

154 - مسعودى درباره شهادت هانى گويد: سپس ابن زياد فرمان داد تا هانى را به بازار بـردنـد و گـردنـش را بـا دسـتـان بـسـتـه زدنـد و او فـرياد مى زد: (اى خاندان مراد!) او پير و پـيـشـواى قـبـيـله بود و ميان چهارهزار زره پوشيده و هشت هزار پياده بر مركب مى نشست و هرگاه مـيـهـمانان بنى مراد از قبيله كنده و ديگر قبايل با او همراه مى شدند ميان سى هزار زره پوشيده قـرار مـى گـرفت ، امّا اينك حتّى يك تن از آن همه را پيرامون خود نداشت و همه او را با سستى و خوارى تنها گذارده بودند. (مروج الذّهب ، 3/59).

155 - الا خبار الطّوال ، 221.

156 - الا خـبـار الطـّوال ، 243. البداية والنهاية ، 8/159. چون نامه مسلم به حضرت امام حـسـيـن (ع) 27 روز پـيـش از شـهـادتـش ارسـال شـده اسـت ، نـاگـريـز بـايـسـتـى تـاريـخ وصول آن به حضرت در 20 ماه ذى القعده بوده باشد.

157 - كامل الزّيارات ، ابن قولويه ، جعفر بن محمد، 75، مطبعة مرتضوية ، نجف ، 1365ق .

158 - مـنـاقـب على (ع)، محمّد بن سليمان ، 2/26 ؛ الملاحم ، سيد رضى الدين بن طاووس ، ص 159 ؛ اءنـسـاب الا شـراف ، بـلاذرى 3/161 ؛ المـعـرفـة و التـّاريخ ، يعقوب بن سفيان ، 10/541 ؛ جـواهـر العـقـديـن ، سـمـهـودى ، عـلى بـن عـبـداللّه ، 2/231، مـطبعة العانى ، بغداد، 1407ق ؛ المـعـجـم الكـبـيـر، 3/39 ؛ مـجـمع الزّوائد، 9/192 ؛ المصنف 15/97 ؛ جمع الجوامع ، سـيـوطـى ، جـلال الديـن ، 2/371، الهـيـئة المـصـريـة للكـتـاب ؛ كنزالعّمال 13/672.

159 - در بـاب حـارث بـن كـعـب والبـى ازدى كـوفـى ، ر.ك : لسـان المـيـزان ، ابـن حـجر، 2/156.

160 - عـقـبـة بـن سـمعان خدمتكار رباب ، همسر امام حسين (ع) بود و از هنگامى كه حضرت از مدينه بيرون آمد تا زمانى كه به شهادت رسيد با او همراه بود. او را ابن سعد اسير كرد و از او پرسيد: تو كيستى ؟ گفت : من يك خدمتكار و يك برده هستم . پس او را رها كرد. (ر.ك : طبرى ، 4/454.)

161 - اءنساب الا شراف ، 3/161.

162 - مـنـاقـب امـيـرالمـؤ مـنـيـن ، 2/260 ؛ اءنـسـاب الا شـراف 3/163 ؛ الكامل ، ابن اثير، 4/38، دار صادر، بيروت ، 1399ق .

163 - تـپـّه اعـفـر، مـحـلّى اسـت در سـرزمـيـن هـاى قـبـيـله ربـيـعـه . ر.ك : مـعـجـم البـلدان ، ذيل (تلّ اعفر)، 2/39.

164 - نثرالدرر، آبى ، منصور بن حسين ، 1/333، الهيئة المصرية للكتاب .

165 - اءنساب الا شراف ، 3/166 ؛ اللّهوف ، 5.

166 - اءنساب الا شراف ، 3/166 ؛ اللّهوف ، 5.

167 - اللّهوف ، 54. 168 - العـقـد الفـريـد، 4/345 ؛ الا مـامـة والسـيـاسـة ، ابـن قـتـيبه دينورى ، 2/2،مؤ سسة الحلبى ، قاهره ، 1387ق .

169 - كار من از آن خودم است و كار شما از آن خودتان است ، شما از آنچه من مى كنم بيزاريد و من از آنچه شما مى كنيد بيزارم (يونس (10) آيه 41.)

170 - بـصـائر الدرجات ، صفّار قمى ، محمد بن حسن ، 481، منشورات مكتبة النجفى ، قم ، 1404ق ؛ بحارالانوار، 45/84.

171 - همان .

172 - اقتباس از آيه 33 سوره فصّلت .

173 - براى آگاهى از شرح حال وى ، ر.ك : تهذيب التهذيب ، ابن حجر، 12/438.

174 - تـنـعيم ، محلى در بيرون از منطقه حرم مكّه ، ميان مكّه و سرف و در دو فرسنگى و به قولى در چهار فرسنگى شهر مكّه كه مكّيان براى عمره از آن جا احرام مى بندند. (معجم البلدان ، 2/49).

175 - لسان الميزان ، 2/3 و نيز ر.ك : اءنساب الا شراف ، 3/164.

176 - الا خبار الطّوال ، 245.

177 - تـاريـخ يـعـقـوبـى ، ابـن واضح ، احمد بن يعقوب ، 2/229، مكتبة الحيدرية ، نجف ، چهارم ، 1394ق ؛ اءنساب الا شراف ، 3/160 ؛ المعجم الكبير، 3/123.

178 - ترجمة الا مام الحسين (ع)، ابن عساكر، 205.

179 - الفتوح ، 5/121 ؛ مقتل الحسين (ع) 1/221.

180 - صفاح به كسر صاد، نام موضعى است ميان حنين و حرم در سمت چپ كسى كه از حشاس به مكّه وارد مى شود. (معجم البلدان ، 3/412).

181 - مجمع البحرين ، فخر الدين طريحى ، 2/166، دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، قم ، دوم ، 1408ق ؛ اللهوف ، 61 ؛ انساب الا شراف ، 3/165.

182 - الطّبقات الكبرى ، 6/300.

183 - جايى است در 25 فرسخى كوفه و چهار ميلى عُذَيب . ر.ك : معجم البلدان ، 4/291.

184 - بـيـشـه اى اسـت نـزديـك مـسجد سعد بن ابى وقّاص در كوفه . ر.ك : معجم البلدان ، ذيل (خفّان .)

185 - جايى است نرسيده به معدن نقره . ر.ك : معجم البلدان ، 1/449، 3/71.

186 - الحسين (ع)، على جلالى الحسينى ، 169، مطبعة السلفية ، مصر، 1349ق .

187 - اءنساب الا شراف ، 3/166 ؛ الا خبار الطّوال ، 245.

188 - همان .

189 - همان ، 3/167.

190 - شـهـرى اسـت در سـرزمـيـن خـزر پـشت باب الابواب . (معجم البلدان ، 1/489). فتح بـلنـجـر در دوره خـلافت عثمان در سال 32 هجرى بود و حضرت سلمان فارسى هم در آن شركت داشت . (الطّبقات الكبرى ، 4/92).

191 - تـاريـخ طـبـرى ، 3/352، 5/396 ؛ مـقـتل الحسين (ع)، 1/225 ؛ الطّبقات الكبرى ، 4/92.

192 - اءنساب الا شراف ، 3/168.

193 - مقتل الحسين (ع)، 1/203.

194 - عبداللّه بن سليم و مذرى بن مشمعل .

195 - ريگزارى است ميان ثعلبيّه و خزيميّه در راه حاجيان كوفه (معجم البلدان ، 3/139).

196 - اصول الكافى ، 1/398.

197 - منزلى است مشهور در راه مكّه ـ كوفه و آن دهى است آباد و بازارهايى دارد ميان واقصه و ثعلبيّه . (معجم البلدان ، 3/129).

198 - منزلى است در راه مكّه ، پس از واقصه و پيش از القاع براى كسى كه قصد رفتن به مكّه را دارد. (معجم البلدان ، 4/134).

199 - الا خبار الطّوال ، 247 ؛ تاريخ الطبرى ، 5/375 ؛ اءنساب الا شراف ، 3/168.

200 - الا خبار الطّوال ، 248.

201 - جايى است ميان واقصه و قرعاء، در فاصله هشت ميلى احساء. (معجم البلدان ، 3/331).

202 - نام جايى است . (معجم البلدان ، 2/258).

203 - الا خبار الطّوال ، 248.

204 - جـايـى اسـت مـيـان (واقـصـه ) بـه سـوى (عـذيـب ) متّصل به (الحزن ) متعلق به يربوع ، (معجم البلدان ، 1/532).

205 - فتح (48)، آيه 10.

206 - اءنساب الا شراف ، 3/171.

207 - همان .

208 - احزاب (33)، آيه 23.

209 - نام كوهى است . (معجم البلدان ، 1/94.)

210 - معجم البلدان ، 4/364 ؛ اءنساب الا شراف ، 3/174.

211 - الا خبار الطّوال ، 250 ؛ اءنساب الا شراف ، 3/174 و 5/290.

212 - اءنـساب الا شراف ، 3/175 ؛ البداية و النهاية ، 8/199 ؛ ترجمة الا مام الحسين (ع)، ابن عساكر، 238.

213 - ثواب الاعمال و عقاب الا عمال ، صدوق ، محمد بن على ، 259، منشورات شريف رضى ، قـم ، دوم ، 1364ش . اخـتـيـارالرجـال ، 105. بـحـارالانـوار، 45/84 ؛ مـعـجـم رجال الحديث ، خويى ، 13/123.

214 - الا رشـاد، 2/132؛ تـاريـخ دمـشـق ، 18/100 ؛ مـخـتـصـر تـاريخ دمشق ، ابن بدران ، 27/251 ؛ كـتـاب الا حـاد والمـثـانـى ،ابـن ابـى عـاصـم ، 1/310 ؛ دارالرايـة ،ريـاض ، اوّل 1411 ق . المعجم الكبير ؛ مجمع الزوائد، 9/192.

215 - الا خبار الطّوال ، 251 ؛ انساب الا شراف ،3/176.

216 - قصص (28)، آيه 41. و آنان را از آن گونه پيشوايانى ساختيم كه مردم را به آتش دعوت مى كنند و در روز قيامت كسى يارى شان نكند.

217 - الا خبار الطّوال ، 252.

218 - در ايـن زمـيـنـه ، ر.ك : المـصـنـّف ، ابـن ابـى شـيـبـه ، 15/97 ؛ المـسـنـد، ابـن حـنـبل ، 1/85 ؛ مجمع الزوائد، 9/187 ؛ الملاحم والفتن ، 93 ؛ المسند،ابوبكر بزّاز، 3/101 ؛ المسند، ابويعلى ، 1/298 ؛ بغية الطالب ، 55 ؛ ترجمة الا مام الحسين (ع)، ابن عساكر، 186.

219 - اءنساب الا شراف ، 3/176 ؛ الا رشاد، 208 ؛ بحارالانوار، 44/383.

220 - اءنساب الا شراف ، 3/177 ؛ الا خبار الطّوال ، 253.

221 - ولايـت بـزرگـى كـه ميان رى و همدان تقسيم شده بود و بخشى از آن دستبى رازى و بخش ديگر دستبى همدان نام داشت . (معجم البلدان ، 2/454، 3/475).

222 - جايى است در كوفه و ذكر آن در روايات بسيار آمده است . (معجم البلدان ، 2/299).

223 - اءنساب الا شراف ، 3/177.

224 - تاريخ طبرى ، 5/411 ؛ اءنساب الا شراف ، 3/177.

225 - اءنساب الا شراف ، 3/178.

226 - االا خبار الطّوال ، 254.

227 - تهذيب تاريخ دمشق ، 5/372. مختصر تاريخ دمشق ، 9/33.

228 - تاريخ يعقوبى ، 2/230.

229 - ترجمة الا مام الحسين (ع)، ابن عساكر، 188 ؛ التّاريخ الكبير، 6/56 ؛ جمع الجوامع ، 2/66.

230 - المطالب العالية ، 4/326 ؛ بحار الانوار، 44/386 ؛ الفتوح ، 5/159.

231 - اءنـسـاب الا شـراف ، 3/180 ـ 181، الا خـبـار الطّوال ، 255، 303.

232 - همان ؛ الفتوح ، 5/162،163 ؛ تذكرة الخواص ، 257.

233 - الا خبار الطّوال ، 255.

234 - براى آگاهى از شرح حال وى ، ر.ك : تهذيب التهذيب ، 5/391.

235 - ويل هلاكت ، نابودى ، مرگ .

236 - تاريخ دمشق ، 40/309.

237 - عمر بن حجاج بن سلمه زبيدى .

238 - العـقـد الفـريـد، 4/348 ؛ نـثـر الدرر، 1/227 ؛ المـعـجـم الكـبـيـر، 3/114 ؛ مقتل الحسين (ع)، 2/5 ؛ ترتيب الا مالى ، 1/161.

239 - ر.ك : سير اعلام النبلاء، 4/604.

240 - اءنساب الا شراف ، 3/185.

241 - اللهوف ، 83 ؛ اءنساب الا شراف ، 3/180 ؛ بحار الانوار، 45/64 ؛ تاريخ طبرى ، 5/644 ؛ مـقـاتـل الطـالبـيـّيـن ، ابـو الفـرج اصـفـهـانـى 116، مـنشورات شريف رضى ، قم ، اول ، 1414ق .

242 - آل عـمـران (3)، آيـات 178 ـ 179. ر.ك : اءنـسـاب الا شـراف ، 3/186 ؛ البـدايـة والنهاية ، 8/177.

243 - بـر گـرفته از شعر يزيد بن زياد بن ربيعة بن مضرّغ حِميرى كه شرح حالش را ابن عساكر در حرف (ى ) در تاريخ دمشق آورده است .

244 - البداية و النهاية ، 8/177 ؛ مقاتل الطالبيّين ، 113.

245 - تـرتـيـب الا مـالى ، 1/176 ؛ تـاريـخ يعقوبى ، 2/230 ؛ تاريخ طبرى ، 5/420 ؛ اءنـسـاب الا شـراف ، 3/185 ؛ البـدايـة والنـهـايـة ، 8/177 ؛ مقاتل الطالبيّين ، 113.

246 - رجال كشى ، 79 ؛ البداية و النهاية ، 8/178.

247 - ترتيب الا مالى ، 1/160.

248 - روايت هاى ديگر حاكى است كه عاشورا روز جمعه بوده است .

249 - ابن عساكر نيز اين دعا را به سندى ديگر از ابومخنف روايت كرده است . ر. ك . ترجمة الامـام الحـسـيـن (ع)، ابـن عـسـاكـر، 213. ابـن سـعـد نـيـز در مـقـتـل الحـسـيـن (ع)، ايـن خـطـبـه را بـه طـور كـامـل خـلاصـه نقل كرده است . ر. ك . الطبقات الكبرى ، ج 8، ص 67 / اء /.

250 - اشاره است به آيه شريفه هفتادم از سوره مريم : (لَنَحْنُ اءَعْلَمُ بِالَّذينَ هُمْ اُولى بِها صـِلِيـّاً) (و مـا آنهايى را كه سزاوارتر به داخل شدن در آتش و سوختن در آن باشند، بهتر مى شناسيم )

251 - (... فَاءَجْمِعُوا اءَمْرَكُم وَ شُرَكائَكُمْ ثُمَّ لا يَكُنْ اءَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوآ إ لَىَّ وَ لا تُنْظِرُونِ) (يونس (10): 71)

252 - (اِنَّ وَلِيِّىَ اللّهُ الَّذى نَزَّلَ الْكِتابَ وَ هُوَ يَتَوَلَّى الصّالِحينَ) (اعراف (7) / 196)

253 - بـر جـويـنـدگـان و دوسـتـداران فـرهـنـگ ائمـه (ع) است كه آنچه را اين راوى از قلم انداخته است تلاش كنند و به دست آورند.

254 - امـوى هـا سـخـنـان امـام را بـد ادا كـرده انـد (ر. ك . كـامـل ج 4، ص 61) و ابـن كـثـيـر از ذكـر واژه بـه واژه آن غـفلت ورزيده است (ر. ك . البدايه و النهايه ، ج 8، ص 179، چاپ دارالفكر).

255 - حـديـث (الحـسـن والحـسـيـن سـيـد الشـبـاب اهـل الجـنـه ) مـكـرّر از رسـول خـدا(ع)نـقـل شـده اسـت و حـافـظـان امـوى ، آن را از طـريـق پـانـزده تـن از صـحـابـيـان عادل نقل كرده اند. ر. ك . سيوطى . الازهار المتناثره ، باب المناقب .

256 - اشـاره امـام بـه رفـتـار بـرادر وى يعنى محمد بن اشعث است كه در كوفه مسلم را با نيرنگ دستگير كرد.

257 - (وَ قـالَ مـُوسـى إِنّى عُذْتُ بِرَبّىِ وَ رَبِّكُم مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لا يُؤ مِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ)، مؤ من (40): 27.

258 - ر. ك . طبقات ابن سعد، ج 9، ص 58 / ب .

259 - اشـاره اسـت بـه آيـه شـريـفـه 91 از سـوره نـحـل : وَ اَوْفـُوا بـِعـَهـْدِ اللّهِ إِذا عـاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الاَْيْمانَ بَعْدَ تَوْكيدِها، وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللّهَ عـَلَيـْكـُمْ كـَفـيـلاً) (چـون بـا خدا پيمان بستيد بدان وفا كنيد و چون سوگند اكيد خورديد آن را مشكنيد، كه خدا را ضامن خويش كرده ايد و او مى داند كه چه مى كنيد.

260 - منظور يزيد بن معاويه است .

261 - اگـر مـا دشـمـن را شـكـسـت مى دهيم ، اين سيره هميشگى ماست و اگر دشمن شكستمان هم بدهد، شكست نخورده ايم .

262 - ... فَاءَجْمِعُوا اءَمْرَكُمْ وَ شُرَكائَكُمْ، ثُمَّ لا يَكُنْ اءَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُواْ إِلَىَّ وَ لا تُنْظِرُونِ) (يونس (10): 71)

263 - (... فـَكِيدُونِى جَميعاً ثُمَّ لا تُنْظِرُونِ إِنّى تَوَكَّلْتُ عَلى رَبّى وَ رَبِّكُمْ ما مِن دابَّةٍ إِلاّ هُوَ اءخِذٌ بِناصِيَتِها، إِنَّ رَبِّى عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ.) (هود (11): 55، 56.)

264 - مـقـصـود حـضـرت از غـلام ثـقـيف ، مختار بن ابى عبيد ثقفى است و اين سخن در ستايش مختار است و از بهتان هايى كه جيره خواران سلاطين و دستياران ستمگران به اين قهرمان پيشگام و خونخواه خدا و رسول مى زنند، مبرا مى سازد.

265 - ر. ك . طبقات الكبرى : ج 8 / ص 62 / اء.

266 - اگر مرا نمى شناسيد بدانيد كه من پسر كلب هستم ، وجود خانه ام در (عُليم ) براى شناساندن من كافى است

من مردى ام نيرومند و خشن و در دشوارى ها پژمرده و افسرده نمى شوم .

اى ام وهب من پيشاپيش تو حركت مى كنم و با زخم نيزه و ضرب شمشير بر دشمن حمله مى كنم

ضربت جوانى كه به خداوند ايمان دارد.

267 - طبرى نيز اين روايت را نقل كرده است .

268 - طبرى ، 5/431.

269 - نيز. ر. ك . انساب الاشراف : ج 3، ص 191، ط 1.

270 - جـنـگـاوران انـصـار مـى دانـنـد كـه مـن از قلمرو خاندانم پشتيبانى مى كنم با ضربت نوجوانى كه جان و خانه اش را فداى حسين مى كند.

271 - شـكـافِ زيـر گلو و صندوق سينه اش را هدف تير قرار مى دهم ، تا خونش سرازير گردد.

272 - نـيـز ر. ك . انـسـاب الاشـراف ، ج 3، ص 193. و نـيـز زيـارت عاشورا كه از ناحيه مقدسه صادر شده است .

273 - احزاب 23.

274 - يعنى يسار و سالم ، غلامان زياد و عبيدالله كه پيشتر اشاره شد.

275 - نيز ر. ك . انساب الاشراف ، ج 3، ص 194.

276 - ر. ك . انساب الاشراف ، ج 3، ص 194.

277 - در روايـت ديـگـرى آمـده اسـت كه شبث ، پيوسته از جنگ با حسين (ع)خوددارى مى كرد. ابـوزهـيـر عـبـسـى گـفـت : مـن در روزگـار امـارت مـصـعـب از او شـنـيـدم كـه مـى گـفـت : خـداونـد اهل كوفه را خير ندهد و به راه راست هدايت نكند. آيا در شگفت نيستيد كه ما با على و پسرش مدت پـنـج سـال عليه معاويه جنگيديم و اكنون با فرزندش كه بهترين مردم روى زمين است به نفع آل معاويه و پسر سميه زنازاده به جنگ برخاسته ايم ، اى واى از اين گمراهى !

278 - اگر اسب مرا پى كنيد، من فرزند آزاده اى هستم ، شجاعتر از شير ژيان .

279 - سـوگـنـد مى خورم كه اگر شمار ما به اندازه شما، يا نصف شما مى بود، از مقابله با ما فرار مى كرديد! اى بد اصل و نسب ترين قوم !

280 - من حبيب ام و پدرم مظاهر است ، سوار ميدان جنگ هاى شعله ور.

شمار و نيروى شما از ما بيشتر است ، اما ما باوفاتر و شكيباتريم .

ما حجتى برتر و حقى روشنتر داريم و از شما پارساتر و بخشنده تريم .

281 - چـون بـه كـوفـه آمـدند، قاتل حبيب سر او را به ترك اسبش آويخته بود و به كاخ ابـن زياد مى برد. قاسم ، پسر حبيب ، كه در آن هنگام نوجوان بود، چشمش به سر پدر افتاد و هـمـراه سـوار بـه راه افـتـاد. هـنـگـامـى كـه بـه كـاخ مـى رفـت او نـيـز داخل مى شد و چون بيرون مى آمد، او نيز بيرون مى آمد. مرد شك كرد و رو به قاسم كرد و گفت : پـسـرم ! چرا مرا دنبال مى كنى ؟ گفت : چيزى نيست . مرد گفت : نه ، بگو. گفت : اين سرى كه همراه دارى سر پدر من است آيا مى دهى كه آن را به خاك بسپارم ؟ گفت : فرزندم ! امير رضايت نمى دهد، و من نيز اميد پاداش بزرگى از او دارم . جوان گفت : اما خداوند بدترين كيفرها را به تـو خواهد داد. به خدا سوگند تو بهترين مردمان را كشته اى . آنگاه اشكش جارى شد. از آن پس قاسم منتظر فرصت ماند تا قاتل پدرش را قصاص كند. در روزگار مصعب بن زبير كه لشكر وى در (با جُمَيرى ) (نزديك تكريت )، اردو زده بود، قاسم نيز به آن لشكر درآمد و هنگامى كه قاتل پدرش به خواب نيمروزى فرو رفته بود، حمله كرد و او را با شمشير زد و كشت .!

282 - دوسـت دارم كـه تـا نـكـشـم كـشـتـه نـشـوم ، و امـروز هرگز كشته نخواهم شد، مگر در حال پيشروى !

آنـان را بـا شـمـشـيـر مـى زنـم ، بـا ضـربتى مانند ساتور، بى آن كه سستى كنم و كوتاهى بورزم !

283 - آنان را با شمشير گردن مى زنم در دفاع از بهترين كسى كه در منا و خيف فرود آمده است .

284 - براى آگاهى بيشتر درباره زندگى حر، ر. ك . انساب الاشراف ، ج 3، ص 195.

285 - من زهير پسر قين هستم و از حسين در برابر دشمن با شمشير دفاع مى كنم .

286 - پـيـش رواى هـدايـت شـده و هـدايـت كننده ، امروز با جدت ديدار مى كنم و با حسن و على مرتضى و صاحب دو بال ، آن جوان بى دست و شير خدا شهيد زنده

287 - اى نـفـس امـروز بـا خـداى رحـمـان ديدار مى كنى و نيكوترين پاداش ها را دريافت مى دارى

بـى تـابـى مـكـن زيـرا كه همه چيز فانى است و اگر شكيبا باشى نزد خداوند بهره بيشترى خواهى برد.

288 - هر كس مرا نمى شناسد بداند كه من فرزند كدن و بر دين على و حسين هستم .

289 - اى دشـمـنـان خـدا راه شـمـر را باز بگذاريد، كه آنان را با شمشيرش مى زند و نمى گريزد و او براى شما، چونان زهرى كشنده و تلخ است !

290 - قبيله بنى غفار از تيره خندف و بنى نزار به خوبى دانسته اند

كه ما، گروه كافران را سركوب مى كنيم ، با تيغ تيز و شمشير بران .

اى مردم از نسل آزاده دفاع كنيد با شمشير مُشْرفى و نيزه هاى تيز.

291 - مـن پـسـر جـعـفـى ام و پدرم كداع است ، و در دستم شمشيرى است تيز و وحشت انگيز و نيزه اى سخت كه نوك پيكانش مى درخشد.

292 - مقتل الحسين ، خوارزمى ، ج 2، ص 20.

293 - پيش رواى حسين هدايتگر و هدايت شده ، امروز روز ديدار ما با نياى تو، پيامبر، است .

سپس پدرت ، على بلند مرتبه ؛ و جانشين او حسن نيك سيرت و رضايتمند.

و صاحب دو بال ، آن جوان بى دست و شير خدا، شهيد زنده

294 - بـراى آگـاهـى بـيـشـتـر، ر. ك . انـسـاب الاشـراف ، ج 3، ص 198؛ و مقتل خوارزمى ، ج 2، ص 24.

295 - ر. ك . رجال طوسى ، شماره 20.

296 - ((يـا قـَومِ إ نـّى اءَخـافُ عـَلَيـْكـُمْ مِثْلَ يَوْمِ الاَْحْزابِ مِثْلَ دَاءْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَالَّذيـنَ مـِن م بـَعْدِهِمْ وَ مَااللّهُ يُريدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ وَ يا قَوْمِ إِنِّى اءَخافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنادِ. يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرينَ ما لَكُمْ مِنْ عاصِمٍ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللّهُ فَمالَهُ مِنْ هادٍ.)) (مؤ من (40)، آيات 30 ـ 31)

297 - (فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذابٍ وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَرى ) (طه (20)، آيه 61)

- 298 - من يزيدم وپدرم ابى مهاصراست غرنده ترازشيركمين كرده

پروردگارامن ياورحسينم وابن سعدراترك گفته ازاوبيزارى مى جويم

299 - عـلى اكـبـر در دوران خـلافـت عـثـمـان بـه دنـيـا آمـد. او نـخـسـتـيـن كـس از آل ابـوطـالب اسـت كـه در روز عاشورا كشته شد. روزى معاوية بن ابوسفيان از همنشينان خويش پرسيد: چه كسى به امر خلافت از همه سزاوارتر است ؟ گفتند: تو. گفت : نه ! سزاوارتر از هـمـه ، عـلى بـن حـسين بن على بن ابى طالب است . جد او پيامبر است ، شجاعت را از بنى هاشم ، سـخـاوتـمـنـدى را از بـنـى امـيـه و غـرور را از ثـقـيـف ارث بـرده اسـت (ابـوالفـرج ، مقاتل الطالبيين ، ص 81).

- 300ـ مـن عـلى فـرزنـد حـسـيـن بـن عـلى هـستم به خداى كعبه سوگند، ما از همه به پيامبر نزديك تريم

به خدا سوگند كه زير بار پسر فرومايه نمى رويم

301 - گـرچـه شهادت نوجوانى با ويژگى هايى كه مؤ لف محترم ذكر كرده اند در كتاب هـاى تـاريـخ و مـقـاتـل آمده است ، اما در هيچ يك از آن كتاب ها نام جعفر بن امام حسين به چشم نمى خـورد. ر. ك .؛ مـقتل الحسين ، خوارزمى ، تحقيق علامه شيخ محمد السماوى ، 1418، ج 2، ص 36، البدايه والنهايه ، ابن كثير، ج 8، ص 189. (مترجم .)

- 302ـ امـروز بـا پدرم (مسلم ) ديدار مى كنم و با ديگر جوانانى كه در راه دين پيامبر جان باختند

آنـهـا مـانند مردمى كه به دروغگويى مشهورند نيستندبلكه برگزيده و صاحب نسب هاى گرامى اند

303 - من جوان ابطحى طالبى هستم از قبيله هاشم و غالب

ما به حق سرورى بزرگان را يافته ايم ، حسين پاكيزه ترين پاكيزگان ميان ماست

304 - ر. ك : مـنـاقـب آل ابـى طـالب ، ج 3، ص 254؛ مـقاتل الطالبين ، چاپ مصر، ص 93؛ طبرى : ج 4، ص 341؛ انساب الاشراف ، ج 3، ص 200؛ طبقات الكبرى ، ج 8، صفحه 61 / ب .

305 - پـدرم عـقـيـل اسـت ، پـس مـنـزلتـم را بـشـنـاسـيـد، از نسل هاشم و بنى هاشم برادران من اند

حسين سرور همه آزادگان جهان و سرور جوانان بهشت در ميان ماست

306 - ر. ك . طـبـرى ، ج 5، ص 446، مقاتل الطالبيين ، ص 92. طبقات الكبرى ، ج 8، ص 61 / ب . انساب الاشراف ، ج 3، ص 200.

307 - از كردار دشمنانى كه با كورى به فرومايگى افتاده اند بر خداوند شكايت مى كنم .

اينان نشانه هاى قرآن را رها كرده اند و كفر و سركشى را آشكار ساخته اند.

308 - امـالى السـيـد المـرشـد بـالله ، ج 1، ص 171؛ انـسـاب الاشراف ، ج 3، ص 200؛ الارشاد، ص 223.

309 - اگر مرا نمى شناسيد من فرزند جعفرم شهيد راستينى كه در بهشت مى درخشد

در آنجا با دو بال سبز پرواز مى كند و اين شرافت ميان مردم ما را بس است

310 - ر. ك . امـالى ، سـيـد مـرشـد بـالله ، ج 1، ص 17. طـبـقـات الكبرى ، ج 8، ص 61. تاريخ طبرى ، ج 5، ص 468.

- 311ـ اگر مرا نمى شناسيد من زاده حيدرم شير بيشه و شير ژيان

بر دشمنان چونان باد صرصرم و همه شما را از دم شمشير مى گذرانم

- ـ اگر مرا نمى شناسيد من فرزند حسن هستم سبط پيامبر برگزيده و امين

اين حسين است ، چونان اسير گرفتارميان مردمى كه خداوند آنان را از باران سيراب نگرداند

313 - پـدرم عـلى اسـت بـا افـتـخـارات بـلنـد، از قـبيله بنى هاشم ، راستگو، بزرگوار و بافضيلت

اين حسين است ، فرزند پيامبر مرسل ؛ و ما با شمشير برنده از او دفاع مى كنيم

جانم فداى اين برادر با احترام باد! پروردگارا مرا پاداشى بسيار ببخش

314 - ر. ك . مـقـتـل خـوارزمـى ، ج 2، ص 28؛ امـالى ، سـيـد مـرشد بالله ، ج 1، ص 170؛ طبقات ابن سعد، ج 8، ص 81 / اء.

315 - (من فرزند على بزرگوار و با فضيلتم همو كه همه كردارش نيكوست

شمشير رسول خدا و كسى كه هر روز در دل دشمن بيم مى افكند)

316 - اخـبـار الطـُوال ، ديـنـورى ، ص 257، چـاپ سـوم . نـيـز ر. ك . مـنـاقـب آل ابـى طـالب ، ج 3، ص 256. مـقـتـل خـوارزمـى ، ج 2، ص 29. بـراى آگـاهـى دربـاره قـاتـل عـبـدالله ر. ك . طـبـقـات الكـبـرى ، ج 8، ص 61 / اء. انـسـاب الاشراف ، ج 3، ص 201. تـاريـخ طـبـرى ، ج 5. ص 449. بـه نـوشـتـه صـاحـب مقاتل الطالبيين عبدالله هنگام شهادت 25 سال داشت و بى فرزند بود.

317 - (مـن جـعـفـرم صـاحـب كـرامـت فـرزنـد عـلى نـيـكـو خصال و بافضيلت

از حـسـيـن بـا نـيـزه اى كـه آرام آرام بـه حـركـت درمـى آيـد و بـا شـمـشـيـر درخـشـنـده صيقل خورده حمايت مى كنم )

318 - بـرخـى روايت هاى تاريخى حاكى است كه جعفر نيز به دست هانى بن ثبيت حضرمى كـشـتـه شـده اسـت . ر. ك . تـاريـخ طـبـرى ، ج 5، ص 449. مـقـاتـل الطـالبـيـيـن ، ص 83. بـرخـى روايت هاى ديگر، كشنده اش را خولى بن يزيد اءصبحى معرفى مى كند. ر. ك . مقاتل الطالبيين .

319 - (من عثمانم دارنده مفاخر بزرگ ، سرورم على است دارنده رفتار پاكيزه

همتاى پيامبر هدايت كننده ، و پيشرو همه حاضران و غايبان

320 - شـيـخ صدوق درباره ابى الفضل (ع) مى نويسد: روزى امام سجاد(ع) به عبيدالله فرزند عباس نگريست و اشكش سرازير شد. آنگاه فرمود: هيچ روزى براى پيامبر خدا(ص) از جـنـگ احـد، كـه عـمويش حمزه به شهادت رسيد؛ و جنگ موته كه پسرعمويش جعفر بن ابى طالب بـه شـهـادت رسـيـد سخت تر نبود.) آنگاه فرمود: (اما هيچ روزى مانند روز حسين (ع)نيست . سى هـزار تـن بـا ايـن پـندار كه از امت پيامبر(ص)(هستند، به ايشان حمله كردند و با ريختن خون او بـه خـداونـد تقرب مى جستند؛ و او هر چه آنان را نصيحت مى كرد و خداى را به يادشان مى آورد نـمـى پـذيـرفتند. تا آن كه از سر ستم و سركشى و كينه توزى او را به شهادت رساندند.) سـپـس فـرمـود: (خـداونـد عمويم عباس را بيامرزد، او در راه برادرش جان فشانى كرد تا آن كه دستانش بريده شد و خداوند به جاى آن دو بال به او داد. عباس در روز قيامت ، نزد خداوند چنان مـنـزلتـى دارد كـه هـمـه شهيدان بدان غبطه مى خورند (امالى ، صدوق ، ص 228). نيز ر. ك . مقاتل الطالبيين ، ص 84، انساب الاشراف ، ج 2، ص 192 (نسخه خطى ). به گفته مورخان ، عباس در كربلا سقا بود و از اين رو به او اءبا قِرْبَه (پدر مشك ) مى گفتند.

321 - مـقـتـل الحـسـيـن خـوارزمـى ، ج 2 / 30 به خداى با عزت و بزرگ و به حجون و زمزم سوگندى راستين ياد مى كنم

و به (حَطيم و (فنا)ى با احترام كه امروز پيكرم به خونم آغشته مى شود

در ركاب حسين صاحب فخر و پيشرو، امام اهل فضيلت و كرامت

322 - از مـرگ هـراسـى نـدارم زيرا براى من مايه سعادت است ، تا اينكه شمشيرهاى كشيده مرا در برگيرند.

جان من فداى حضرت مصطفى من عباسم و كارم سقايت است .

و آن روز كه با شر رو به رو گردم از آن بيم ندارم

323 - اى نفس از كافران مترس و مژده باد تو را رحمت خداوند جبار

همراه با پيامبر، سرور برگزيده ، اينان از روى ستم و سركشى دست راستم را قطع كردند

پروردگارا آتش دوزخ را به اينان بچشان

324 - روايـت ديـگـرى حـاكـى اسـت كـه قـاتـل عـبـاس بـن عـلى حـَرمـلة بـن كـاهـل اسـدى بـوالى بـود؛ و گـروهـى از سـپـاه عـمـر سـعد چشمان وى را كور كردند و حكيم بن طفيل طايى جامه اش را به غارت برد. ر. ك . انساب الاشراف ، ج 3، ص 201، چاپ بيروت .

325 - الارشاد، ص 240؛ الدر النظيم ، يوسف بن حاتم شامى ، ص 171، خطى .

326 - مقتل خوارزمى .

327 - اى مردم شما ستمگرى پيشه كرديد و با گفتار پيامبرتان مخالفت ورزيديد

آيا بهترين پيامبران سفارش ما را به شما نكرد. آيا ما فرزندان پيامبر هدايت يافته نيستيم ؟

آيا زهرا، دختر پيامبر مادر شما بود يا مادر ما؟

شـما با اين جنايت به لعنت و خوارى گرفتار شديد و به زودى به درون آتش شعله ور خواهيد افتاد.

328 - الاحتجاج ، طبرسى احمد بن على ، ج 2، ص 25، دارالنعمان ، نجف اشرف ، 1386 ق .

يادآورى : مؤ لف محترم از دو كودك ديگر به نام هاى عبدالله و ابوبكر بن حسين نيز به عنوان كـسـانـى كـه در روز عـاشـورا بـه شـهـادت رسـيـده انـد ياد كرده است . درحالى كه هيچ كدام از مـقـتـل هـاى مـشـهور چنين چيزى را ننوشته اند. به نظر مى رسد، آنچه موجب شده است تا مؤ لف ، عبدالله و ابوبكر را كسانى جز على اصغر بپندارد، ذكر اين دو نام در منابع تاريخى است . اما بـا تـوجـه بـه اينكه آن منابع عبدالله و ابوبكر را در رديف على اصغر نياورده اند، مى توان چـنـيـن نـتـيـجـه گـرفت كه در روز عاشورا تنها يك كودك شيرخوار از امام حسين (ع) به شهادت رسـيـد كـه نـقـل هـاى مـشـهور از او به نام على اصغر ياد كرده اند و كسانى نيز او را عبدالله و ديگرانى ابوبكرش خوانده اند. بويژه آن كه نحوه شهادت آن كودك در همه نقلها، بجز اندكى تـفـاوت در جـزئيـات ، يكى است . با اين يادآورى ، از ترجمه متن آن دو زندگينامه چشم پوشى گرديد. (مترجم )

329 - الاحتجاج ، ج 2، ص 25؛ نيز. ر. ك . الفتوح ، ج 5، ص 210.

330 - 1 ـ ايـن قـوم كـافـر شـدنـد و پيش از اين بيزارى جستند از ثواب الله ، پروردگار ثقلين

2 ـ پـيـش از ايـن عـلى و فـرزنـدش ، حسن نيكو خصال را كه از سوى پدر و مادر نسبى با كرامت دارد كشتند.

3 ـ اينان كينه خاندان پيامبر را به دل داشتند و گفتند: اينك بايد همگى حسين را بكشيم .

4 ـ داد از دست مردم رذلى كه جماعت را براى (كشتن ) ساكنان مكه و مدينه گرد آورده اند.

5 ـ سپس رفتند و يكديگر را سفارش كردند كه به خاطر رضاى ملحدان مرا به هلاكت رسانند.

6 ـ در ريختن خون من براى خاطر عبيدالله ، زاده كافران ، از خدا نترسيدند.

7 ـ و ابن سعد، و سپاهيانش با زور، باران تير را بر سر من فرو باريد.

8 ـ از مـن هـيچ گناهى پيش از آن سر نزده بود، جز اين كه به نور ستاره هاى راهنما افتخار مى كردم .

9 ـ به على نيكوخصال پس از پيامبر و پيامبرى كه پدر و مادرش از قريش بودند.

10 ـ پدر و مادرم هر دو از برگزيدگان خدا بودند، بنابراين من فرزند دو برگزيده هستم .

11 ـ نقره اى كه از طلا خلق شده است ، پس من فرزند نقره و فرزند دو طلا هستم !

12 ـ در دنـيـا چـه كـسـى جـدى مـانـنـد جـد مـن دارد و يـا پـدرى مثل پدرم ، پس من فرزند دو ماه هستم ؟

13 ـ فاطمه زهرا مادر من است و پدرم درهم كوبنده كفر در بدر و حنين است .

14 ـ ريسمان دين ، على مرتضى ، نابود كننده سپاه و كسى كه به دو قبله نماز گزارده است ؛

15 ـ جنگ او در روز احد، سينه ها را با پراكنده ساختن در سپاه شفا بخشيد؛

16 ـ سپس هم در روز احزاب و هم غزوه فتح ، اعضاى سپاه هاى بزرگ نابود شدند

17 ـ امت بد در راه خدا چه كردند جملگى با دو عترت :

18 ـ عترتِ مصطفاى نيك و پرهيزگار و على ـ آقا و سرور، در روز دو سپاه بزرگ ؟

19 ـ در بلوغ و جوانى خداوند را مى پرستيد، در حالى كه قريش بت ها را مى پرستيدند؛

20 ـ دشمن بت ها بود و هرگز حتى يك چشم به هم زدن همراه قريش بر آنها سجده نكرد؛

21 ـ هنگامى كه قهرمانان به مبارزه اش آمدند، آنان را پاره پاره كرد، در جنگ هاى بدر، تبوك و حنين !

331 - نـيـز ر. ك . فـتـوح ، ابـن اعـثـم ، ج 5، ص 213؛ مـنـاقـب آل ابـى طـالب ، ج 3، ص 224. مـقـتـل الحـسـيـن هيثمى در كتاب الصواعق ، ص 116؛ الاتحاف ، شبراوى ، ص 16.

332 - 1 ـ مـن فـرزنـد عـلى پاكم از آن هاشم و اين افتخار هرگاه به خواهم افتخار كنم مرا بس است .

2 ـ جـد مـن رسـول الله اسـت ، گرامى ترين گذشتگان ؛ و ما چراغ هاى خداونديم كه در زمين مى تابيم .

3 ـ مـادرم فـاطـمـه اسـت ، دخـتـر احـمـد پـاك ؛ و عـمـويـم جـعـفـر اسـت ، صـاحـب دو بال .

4 ـ كـتـاب خـدا در روز روشـن دربـاره مـا نـازل شـد؛ و هـدايـت و وحى درباره ما به نيكى ياد مى گردد.

5 ـ ما اَمان خداونديم در ميان همه مردم ؛ و اين را پنهان و آشكار را نزد همگان مى گوييم .

6 ـ مـا صـاحـب حـوض كـوثـريـم و دوسـتـان خـويـش را بـا جـام مـى نـوشـانيم و آن حوض براى نوشانيدن پايان ناپذير است .

7 ـ هـر آن دوسـتـى كه به خاطر ما قيام كند سعادتمند مى گردد و آن كس كه ما را دشمن مى دارد، در قيامت زيان مى بيند.

333 - دربـاره ايـن جـامـه نـقـل هـا گـونـاگـون است . در روايتى چنين آمده است : چون حسين (ع)قـتـل خـويـش را نـزديك ديد، فرمود: برايم جامه اى بياوريد كه كس را بدان رغبتى نباشد، تا زير لباس بپوشم و پس از كشته شدن برهنه نمانم . گفتند: شلوارك ؟ فرمود: نه ، اين جامه كـسـانـى (اهـل ذمـه ) اسـت كـه خداوند خوارشان كرده است . پس جامه ديگرى گرفت و آن را پاره پاره كرد و در زير لباس پوشيد. اما پس از كشته شدن آن را هم از تن وى بيرون آوردند. ر. ك . المعجم الكبير، ج 1، ص 128؛ و در چاپ جديد، ج 3، ص 125.

يـك نـقـل ديـگـر مـى گويد: هنگامى كه سه يا چهار تن از ياران حسين (ع)بيشتر نمانده بودند، شلوارى يمانى خواست كه چشم را خيره مى كرد. پس آن را پاره پاره كرد، تا به غارت نبرند. يكى از اصحاب گفت : شلوارك بپوشيد. فرمود: اين جامه كسانى است كه خداوند خوارشان كرده است و شايسته من نيست . اما پس از شهادت ، بحر بن كعب آن را غارت كرد و حضرت برهنه ماند.

334 - نقل شده است كه مرد كندى آن كلاه را به خانه نزد همسرش ـ ام عبدالله دختر حُرّ برد، اما آن زن گفت : آيا مال فرزند دختر رسول خدا را به خانه ام مى آورى ؟ اين را از جلو چشمم دور كـن . سـرانـجـام خـداونـد بـه دسـت مـخـتـار از وى انـتـقـام گـرفـت و دل مؤ منان را التيام بخشيد. چون وى را نزد مختار آوردند، دستور داد آتشى بزرگ برافروختند و دست و پايش را يكى پس از ديگرى بريدند و در آتش انداختند تا مُرد. ر. ك . انساب الاشراف ، ج 5، ص 239. تاريخ طبرى ، ج 6، ص 57.

335 - ابـوالفـرج در ذيـل زنـدگـيـنـامـه وى نـوشـتـه اسـت كـه مـادرش دخـتـر سـليـل بـن عـبدالله برادر جرير بن عبدالله بجلى بود؛ و گفته شده است كه مادرش كنيز بود (مقاتل الطالبيين ، ص 89). نيز ر. ك . انساب الاشراف : ج 1، ص 247، نسخه خطى . البدايه والنهايه ، ج 8، ص 190. الدر النظيم ، يوسف بن حاتم شامى ، ص 171.

336 - ر. ك . الارشاد، ص 242؛ تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 232.

337 - ر. ك . اخـبـار الطـوال ، ص 208؛ انـسـاب الاشـراف : ج 3، ص 203، چـاپ بيروت ؛ مقتل خوارزمى : ج 2، ص 35.

338 - امالى ، صدوق ، ص 85، مجلس 31.

339 - چه پاسخ خواهيد داد، اگر پيامبر از شما بپرسد كه چگونه رفتار كرديد اى آخرين امت ها.

بـا خـانـدان و اهـل بـيـت مـن پـس از درگـذشـت مـن ؟ بـرخـى اسير شدند و برخى به خون خويش غلتيدند.

اين مزد و پاداش نصايح من نبود كه با فرزندانم پس از من چنين بد رفتارى كنيد.

340 ـ ابـن عـسـاكـر پـس از نـقـل ايـن ابـيـات بـه نـقـل از زبـيـر مـى گـويـد كـه سـرايـنـده ايـن ابـيـات زيـنـب صـغـرى ، دخـتـر عـقـيـل بـن ابـى طـالب بـوده اسـت . بـه اعـتـقـاد خـوارزمـى تـنـهـا دو بـيـت اول از زينب دختر على است . (مقتل ، ج 2، ص 81) و شيخ طبرسى اين ابيات را با اضافاتى در پايان خطبه حضرت زينب در كوفه نقل كرده است (الاحتجاج ، ج 2، ص 29).

341 - ر. ك . انساب الاشراف : ج 3، ص 204.

342 - ترجمة الامام الحسين (ع)، ابن عساكر، 263 ؛ البدايه و النهايه ، ج 8، ص 200.

343 - ايـن سـخـن را كـسان بسيارى نقل كرده اند. براى نمونه ر. ك . طبقات الكبرى ، ج 8، ص 45 / ب ، مناقب اميرالمؤ منين ، ابن مغازى ، چاپ دوم ، ص 78، المعجم الكبير، ج 1، ص 127 / ب . ترجمة الامام الحسين (ع)، ابن عساكر، 262.

344 - مروج الذهب ، چاپ بيروت ، ج 3، ص 62.

345 - تاريخ طبرى ، ج 5، ص 455.

346 - بـراى آگـاهـى دربـاره ضـربـه هـايـى كـه بـه امـام حـسـيـن (ع) زده شـد. ر. ك . دلائل الامـامـه ، طـبـرى امـامـى ،مـحـمـد بـن جـريـر، ص 71. طبقات الكبرى ، ج 8، ص 60. انساب الاشراف ، ج 3، ص 203.

347 - مروج الذهب ، چاپ بيروت ، ج 3، ص 62.

348 - تاريخ طبرى .

349 - مقاتل الطالبيين ، ص 118.

350 - امالى صدوق ، ص 77.

351 - الطبقات الكبرى ، ج 8، ص 70 / اء.

352 - المـحـاسـن والمـسـاوى ، بـيـهـقـى ، ص 86، دار احـيـاءالعـلوم ، بـيـروت ، اول 1408 ق .

353 - انـسـاب الاشـراف ، ج 3، ص 118. نـيـز ر. ك . مقتل الحسين ، ج 2، ص 88. تاريخ دمشق ، 12 / 143 .

354 - دلائل الامامه ، ص 71؛ نيز ر. ك . طبقات الكبرى ، ج 8، ص 60 / ب .

355 - امالى صدوق ، ص 83، مجلس 31.

356 - ر. ك . انساب الاشراف ، ج 3، ص 204.

357 - امالى صدوق ، ص 84، مجلس (31). بحارالانوار، ج 45، ص 83.

358 - مرآة الزمان ، نسخه خطى ، ص 95 .

359 - ايـن بـخـش چـهـارم قـصـيـده اى اسـت كـه شـاعـر در رثـاى مـسـلم بـن عـقـيـل و هـانـى بـن عـروه سـروده اسـت (ر. ك . تـاريخ الطبرى ، ج 5، ص 380). بخشهاى نخست قصيده چنين است

(فــ)ان كـنـت لا تـدريـن مـَا المـوت فـانـظـرى إ لى هـانـى ء فـى السـوق وابـن عقيل

إ لى بـطـل قـد هـشـم السـيـف وجـهـه و آخـر يـهـوى مـن طـمـار قتيل

360 - سـلام بـر تـو اى فـرزنـد رسـول خـدا(ص)، سلام بر تو اى فرزند امير مؤ منان ، سـلام بـر تـو اى فـرزنـد صـديقه طاهره و سرور زنان جهان ، اى اباعبدالله ، سلام و رحمت و بركات خداوند بر تو باد.

گـواهى مى دهم كه تو نماز را بپا داشته اى و زكات را پرداخته اى و امر به معروف و نهى از مـنـكـر كـرده اى و كـتـاب خـدا را چـنـان كـه شـايسته است تلاوت كرده اى و در راه خدا آن چنان كه بـايـسـتـه اسـت جـهـاد كـرده اى و بر رنجهاى فراوانى كه در راه خدا ديده اى خيرخواهانه صبر ورزيدى تا آن كه به شهادت رسيدى .

و گواهى مى دهم ، آنان كه با تو مخالفت ورزيدند و عليه تو جنگيدند و آن كسانى كه تو را رهـا كـردنـد و تـو را بـه قـتل رساندند، بر زبان پيامبر امّى لعنت شده اند و هر كس كه افترا بندد، نوميد مى گردد.

خداوند كسانى را كه بر شما ستم كرده اند، از اولين و آخرين ، لعنت كند؛ و عذاب دردناك را بر آنـان چـند برابر گرداند. اى فرزند رسول خدا، من براى زيارت تو آمده ام ، در حالى كه به حـق تـو آگـاهم ، دوستانت را دوست مى دارم و با دشمنانت دشمنم و از هدايتى كه تو بر آن هستى نور مى گيرم و بر گمراهى مخالفان تو آگاهم ، پس ، از من نزد پروردگارت شفاعت كن .

361 - سـلام بـر تـو اى اوليـن كـشـتـه از نـسـل بـهـتـريـن نـسـلهـا، از سـلاله پاك ابراهيم خـليـل . درود خـداونـد بر تو و بر پدرت ، آنگاه كه درباره ات فرمود: خدا بكشد مردمى را كه تو را كشتند، پسرم ، چقدر اينان نسبت به خداى رحمان و شكستن حرمت پيامبر جسورند پس از تو خـاك بـر سـر دنـيـا. گـويـى نزد او ايستاده اى و مى شنوم كه به كافران مى گويى : من على فـرزنـد حـسـيـن بـن عـلى هـسـتـم ، بـه كـعـبـه سـوگـنـد كـه مـا بـه رسول خدا(ص)(از ديگران ) نزديك تريم . آنقدر بر شما زخم نيزه مى زنم كه خم گردد؛ و در حـمـايت از پدرم شما را از دم شمشير مى گذرانم . ضربه هاى من ضربه نوجوانى هاشمى نسب اسـت ، بـه خـدا سـوگـنـد كـه حـكومت فرومايه زاده را نمى پذيرم . و آنقدر با دشمنان خدا جهاد كردى تا به شهادت رسيدى و پروردگارت را ديدار كردى .

گواهى مى دهم كه تو به خدا و پيامبرش نزديك ترى و تو فرزند پيامبر او و فرزند حجت و امـين اويى . خداوند عليه مرة بن منقذ بن نعمان بن عبد حكم كند و او را لعنت كند و رسوا گرداند. و او را هر كسى را كه در كشتن تو با او شريك بود، عذاب جهنم را بچشاند كه آن بد جايگاهى اسـت . خـداونـد ما را از ديدار كنندگان با تو و از همراهان جد تو و پدرت و عمويت و برادرت و مـادر مـظـلومه ات قرار دهد. من از دشمنان شما و منكران دين خدا نزد پروردگار برائت مى جويم . درود و رحمت و بركات خداوند بر شما باد.

362 - سـلام بـر طـفـل شـيـرخـواره عـبداللّه بن حسين كه با تير، شهيد و خون آلود شده كه خـونش به آسمان بالا رفت و در دامان پدرش سر بريده شد. خداوند زننده تير يعنى حرملة بن كـاهـل اسـدى و هـمـدسـتـانـش را لعـنـت كـنـد. (بـراسـاس شـمـارش رسـاله فضيل بن زبير، وى نهمين شهيد است ).

363 - سـلام بـر عـبـدالله بن اميرالمؤ منين ، كه در گرفتارى هاى كربلا شركت جست و مردم را بـه دوسـتـى اهـل بـيـت دعـوت كـرد. آن شـهـيدى كه از پيش رو و پشت سر ضربت خورد. خداوند، قـاتـل او، هـانـى بـن ثـبـيـت حـضـرمـى را لعـنـت كـنـد. (در زيـارت رجـبـيـه و رسـاله فضيل بن زبير ازدى به عنوان چهارمين شهيد ياد شده است ).

4 ـ سـلام بر ابى الفضل العباس فرزند اميرالمؤ منين كه از جانش با برادرش مواسات كرد و در دنـيـا بـراى فـرداى قـيامتش توشه برگرفت . جانش را فداى برادر كرد. كسى كه در راه آوردن آب دسـتـانـش قـطـع شـد. خـداونـد قـاتـل وى ، زيـد بـن رُقـاء جـَنـْبـى و حـَكـيـم بـن طُفيل طايى ، را لعنت كند (طبق شمارش رساله فضيل بن زبير وى دومين كسى است كه همراه حسين به شهادت رسيد).

5 ـ سـلام بـر جـعـفـر بـن امير المؤ منين . كسى كه با شكيبايى تمام جانفشانى كرد و از خانه و كـاشانه اش دور شد و تن به جنگ داد و به جنگ پهلوانان رفت و در حلقه محاصره دشمن افتاد. خـدا قـاتـل او، هـانـى بـن ثـُبـيـت حـضـرمـى ، را بـكـشـد (طـبـق زيـارت رجـبـيـه و رسـاله فضيل بن زبير وى سومين شهيد كربلاست ).

6 ـ سـلام بـر عـثـمـان بـن امـيـرالمـؤ منين ، موسوم به عثمان بن مظعون ، خداوند خولِىَ بن يزيد اصـبـحـى ايـادى دارمـى را لعـنـت كـنـد كـه او را بـا تـيـر زد (طـبـق شـمـارش رسـاله فضيل بن زبير وى هفتمين شهيد كربلاست ).

7 ـ سـلام بـر مـحـمـد بـن امـيـرالمؤ منين كه به دست اءبانى دارى ملعون كشته شد. خداوند عذاب دردنـاك قـاتـل او را زيـاد كـنـد. درود بـر تـو اى مـحـمد و بر خاندان شكيبايى تو. (طبق رساله فضيل بن زبير وى پنجمين شهيد اهل بيت است ).

8 ـ سـلام بـر ابـى بـكر بن حسن بن على پاكيزه ؛ كسى كه با تير به شهادت رسيد. خداوند قـاتـل او، عـبـدالله عـقـبـه غـَنـَوى ، را لعـنـت كـنـد (طـبـق شـمـارش رسـاله فضيل بن زبير وى دهمين شهيد كربلا و مادرش كنيز بود).

364 - سـلام بـر عـبـدالله بـن حـسـن پـاكـيـزه . خـداونـد حـرمـلة بـن كاهل اسدى را لعنت كند كه او را با تير زد و كشت .

10 ـ سلام بر قاسم بن حسن بن على ، آن شهيدى كه با شمشير بر سرش زدند و زرهش را به غارت بردند، آنگاه كه عمويش را صدا زد و او چونان باز شكارى بر سرش حاضر شده در اين حال او پاهايش را به زمين مى كشيد و حسين (ع)مى گفت : از رحمت خداوند دور باد قومى كه تو را كـشـتـنـد و در روز قـيامت سر و كارشان با پدر و جد توست . به خدا سوگند بر عمويت دشوار اسـت كه تو او را بخوانى و او نتواند به فريادت برسد، يا به فريادت برسد، اما تو را كشته و به خود پيچيده ببيند. به خدا سوگند امروز روزى است كه دشمنان ما بسيارند و ياوران ما اندك .

خـداونـد در روزى كـه شـمـا را گـرد مـى آورد مـرا بـا شـمـا قـرار دهـد و در جـاى شـمـا مـنـزل دهـد. خـداوند قاتل تو، عمر بن سعد بن نُفيل اءزْدى ، را لعنت كند و در آتش دوزخ افكند و بـرايـش عـذابـى دردنـاك آمـاده سـازد (بـه حـسـب شـمـارش فضيل بن زبير، وى دوازدهمين شهيد كربلا؛ و مادرش كنيز بود).

11 ـ سـلام بـر عون بن عبدالله بن جعفر (پرواز كننده در بهشت )، هم پيمان ايمان ، مرد جنگ با هـمـاوردان ، نـصـيـحـت كـنـنـده ، بـراى خـداى رحـمـان قـارى حـمـد و قـرآن ، خـداونـد قـاتـل او، عـبـدالله بـن قـطـبـه نـَبـهـانـى ، را لعـنـت كـنـد (طـبـق زيـارت رجـبـيـه و رسـاله فضيل بن زبير، وى سيزدهمين شهيد كربلاست ).

-365-12 ـ سـلام بـر مـحـمـد بـن عـبدالله بن جعفر كه به جاى پدرش حاضر بود و همتاى بـرادرش كـه بـا جـان از او حـمـايـت مـى كـرد. خـداونـد قـاتـل او، عـامـر بـن نـهـشـل تـَيـْمـى ، را لعـنـت كند (طبق زيارت رجبيه وى هشتمين شهيد كربلا و براساس رساله فضيل بن زبير چهاردهمين شهيد است ).

13 ـ سـلام بـر جعفر بن عقيل ، خداوند قاتل او و كسى كه او را با تير زد يعنى بُشر بن حوط همدانى را لعنت كند (طبق زيارت رجبيه كه در بحارالانوار، ج 98، ص 339، ط بيروت آمده است ، وى نهمين شهيد كربلا و طبق رساله فضيل بن زبير پانزدهمين شهيد بوده است ).

14 ـ سـلام بـر عبدالرحمن بن عقيل خداوند عثمان بن خالد بن اسير جُهنى را لعنت كند كه او را با تـيـر زد و كـشـت (طـبـق زيـارت رجـبـيـه وى دهـمـيـن شـهـيـد اهـل بـيـت و طـبـق رسـاله فضيل بن زبير شهيد شانزدهم است ).

15 ـ سـلام بـر كـشـتـه پـسـر كـشـتـه (شـهـيـد فـرزنـد شـهـيـد) عـبـدالله بـن مـسـلم بـن عـقـيـل ، خـداونـد عـامر بن صعصعه را لعنت كند كه او را با تير زد و كشت (طبق زيارت رجبيه وى يازدهمين شهيد كربلاست .)

16 ـ سـلام بـر عبدالله بن عقيل و خداوند لعنت كند عمرو بن صبيح صيداوى را كه او را با تير زد و كشت (طبق رساله ابن فضيل وى هفدهمين شهيد كربلاست ).

17 ـ سـلام بـر محمد بن ابى سعيد بن عقيل و لعنت خداوند بر كشنده او، لقيط بن ياسر جهنى . (به حسب شمارش فضيل بن زبير وى نوزدهمين شهيد بوده است ).

18 ـ سـلام بـر سـليـمـان ، غـلام حـسـيـن بـن امـيـرالمـؤ مـنـيـن و لعـنـت خـداونـد بـر قـاتـل او سـليـمـان بـن عـوف حـضـرمـى (بـر طـبـق شـمـارش فضيل بن زبير وى بيست و يكمين شهيد كربلاست )

-366-ـ سلام بر مسلم بن عوسجه اسدى كه چون حسين (ع) به او اجازه بازگشت داد گفت : آيا ما تو را تنها بگذاريم ؟ آنگاه به چه وسيله در نزد خداوند از اداى حق تو پوزش بخواهيم ؟ نه بـه خـدا سـوگند، من آنقدر با اينان مى جنگم تا نيزه ام را در سينه هاى اينان بشكنم و تا آنگاه كـه قـبـضـه شـمـشـيـر در دست من باقى است آنان را ضربت بزنم ولى از تو جدا نشوم و اگر سلاحى نداشته باشم آنها را سنگباران كنم و تا دم مرگ از تو جدا نگردم .

تو اولين كسى هستى كه جانش را با خدا معامله كرد و نخستين گواهى هستى كه براى خدا گواهى داد و در ايـن راه جـان بـاخـت و به خداى كعبه سوگند كه تو رستگار شدى . خداوند فراخوانى تـو را و مـسـاوات بـا امـامت را ارج مى نهد، آنگاه كه امام تو بر سرت آمد و گفت : خداوند تو را رحـمت كند اى مسلم بن عوسجه و اين آيه را خواند: برخى مرگشان فرا رسيد و برخى ديگر در انتظار شهادتند و هيچ تغييرى در اراده شان ندادند (احزاب (23): 32) خداوند عبدالله ضبابى و عـبـدالله بـن ابـى خـشـكـاره بـجـلى و مـسـلم بـن عـبـدالله ضـبـابـى را كـه در قتل تو شركت جستند بكشد (طبق رساله فضيل بن زبير وى سى امين شهيد كربلا بود).

-367-ـ سـلام بـر سـعـد بن عبدالله حنفى كه هنگام اجازه بازگشت دادنِ حسين گفت : نه به خدا سـوگـنـد، تـو را رهـا نـمـى كـنـيـم تـا خـداونـد بـدانـد كـه در غـيـبـت رسول خدا حُرمت او را درباره تو پاس داشته ايم . به خدا سوگند اگر بدانم كه مرا هفتاد بار مـى كـشند و زنده مى كنند، از تو جدا نمى شوم تا آن كه در ركابت بميرم ؛ و چگونه اين كار را انـجـام نـدهم ، در حالى تنها يك قتل و يك مرگ است و پس از آن به كرامتى دست مى يابم كه تا ابد پايان ندارد.

بـه تـحـقـيـق كـه تو در راه حسين جان دادى و با امام خويش با مواسات رفتار كردى و در سراى جـاويـد از خـداونـد كـرامـت ديـدى . خـداونـد مـا را در زمره شما شهيدان محشور كند و در بالاترين جـايـگـاه هـاى بـهـشـت دوسـتـى و هـمـنـشـيـنـى بـا شـمـا را روزى مـا فـرمـايـد (در رسـاله فضيل بن زبير از وى به عنوان هفتادمين شهيد نام برده شده است ).

23 ـ سـلام بر بشير بن عمرو حضرمى ، خداوند اين گفتارت را به حسين ـ هنگام اجازه بازگشت دادن بـه تـو ـ قـبـول كـنـد: سـگان مرا زنده زنده بخورند، اگر از تو جدا شوم و از تو رخصت بـخـواهـم و بـا وجـود انـدك بـودن شـمـار يارانت تو را ترك كنم ، هرگز چنين نخواهد بود (در رساله فضيل بن زبير، نام وى در شمار آخرين شهيدان آمده است ).

24 ـ سـلام بـر بـرير بن خضير همدانى مشرقى كه با شمشير مُشْرِفى به شهادت رسيد (در رساله فضيل بن زبير نام وى نيز در شمار آخرين شهدا آمده است ).

25 ـ سـلام بـر عـمـر بـن كـعـب انـصـارى (در رسـاله فضيل بن زبير وى شهيد پنجاه و سوم است ).

26 ـ سـلام بـر نـعـيـم بـن عـجـلان انـصـارى (وى و عـمـران بـن كـعـب ، در رسـاله فضيل بن زبير شهداى 52 و 53 هستند).

27 ـ سـلام بـر زهـيـر بـن قـيـن بـجلى كه چون حسين به او اجازه بازگشت داد گفت : نه به خدا سـوگـنـد هـرگـز چـنـيـن چـيـزى نـخـواهـد شـد كـه مـن فـرزنـد رسـول خـدا را در دسـت دشـمـن اسير بگذارم و خودم نجات پيدا كنم ، خداوند چنين روزى را به من نشان ندهد.

-368-ـ سـلام بـر عـمـرو بـن قـُرظـه انـصـارى (در رسـاله فضيل بن زبير از وى به عنوان پنجاهمين شهيد نام برده شده است ).

29 ـ سـلام بـر حـبيب بن مظاهر اسدى (وى در ميان ياران امام حسين (ع) مانند سلمان در ميان ياران پيامبر(ص) است ).

30 ـ سلام بر حر بن يزيد رياحى

31 ـ سـلام بر عبدالله بن عمير كلبى (وى نخستين كسى بود كه به سپاه عمر سعد حمله كرد و در رساله فضيل بن زبير وى هفتاد و هفتمين شهيد است ).

32 ـ سـلام بـر نـافـع بـن هـلال بـن نـافـع بـجـلى مـرادى (فضيل بن زبير وى را از ياران اميرالمؤ منين (ع)دانسته از او به عنوان شصت و هشتمين شهيد نام برده است ).

33 ـ سـلام بـر انـس بـن كـاهـل اسـدى (بـسـيـارى از مـقـتـل نـويـسـان وى را از يـاران رسول خدا(ص)دانسته اند).

34 ـ سـلام بـر قـيـس بـن مـُسهر صيداوى (وى از سوى حسين (ع) به كوفه رفت اما به وسيله جاسوس هاى ابن زياد دستگير گرديد و از بالاى دارالاماره به زير افكنده شد).

35، 36 ـ سلام بر عبدالله و عبدالرحمن ، فرزندان عروة بن حراق غفارى .

37 ـ سـلام بـر جـون بـن حـوى ، غـلام ابـى ذر غـفـارى (طـبـق شـمـارش فضيل بن زبير وى سى و سومين شهيد است ).

38 ـ سـلام بـر شـبـيـب بـن عـبـدالله نـهـشـلى (شـهـيـد سـى و پـنـجـم در رسـاله فضيل بن زبير).

39 ـ سـلام بـر حـجـاج بـن زيـد سـعـدى (شـهـيـد سـى و شـشـم در رسـاله فضيل بن زبير).

40 و 41 ـ سـلام بـر قـاسـط و كـَردَوس فـرزنـدان ظهير تغلبى (شهيدان 37 و 38 در رساله فضيل بن زبير).

-369-ـ سلام بر كنانة بن عتيق .

43 ـ سـلام بـر ضـرغـامـة بـن مـالك (وى و كـنـانـة بـن عـتـيـق شـمـاره هـاى 41 و 42 رسـاله فضيل بن زبير را به خود اختصاص داده اند).

44 ـ سلام بر حُوَىِّ بن مالك ضبعى .

45 ـ سلام بر عمرو بن ضبيعه .

46 ـ سـلام بـر يـزيـد بـن ثـبيط قيسى (وى و دو فرزندش در مكه به حسين (ع)پيوستند و تا رسيدن به شهادت از وى جدا نشدند).

47 و 48 ـ سلام بر عبدالله و عبيدالله ، فرزندان يزيد بن ثبيط قيسى .

49 ـ سـلام بـر عـامـر بـن مـسـلم (وى و غـلامـش سـالم در رسـاله فضيل بن زبير ذيل شماره هاى 46 و 47 آمده اند).

50 ـ سلام بر قعنب بن عمرو النمرى .

51 ـ سلام بر سالم ، غلام عامر بن مسلم .

52 ـ سـلام بـر سـيـف بـن مـالك (طـبـق رسـاله فـضـيـل بـن زبـيـر وى چهل و هشتمين شهيد است ).

53 ـ سلام بر زهير بن بشر خثعمى .

54 ـ سلام بر زيد بن معقل جعفى .

55 ـ سلام بر حجاج بن مسروق جعفى (وى از بزرگ ترين ياران امام حسين (ع)بود. بلاذرى وى را در شـمـار آخـريـن كـسـانـى كـه در ركـاب آن حـضـرت شهيد شده اند آورده است . ر. ك . انساب الاشراف ، ج 3، ص 199).

-370-و 57 ـ سـلام بـر مـسـعـود بـن حـجـاج و پـسـرش (ايـن دو در رسـاله فضيل بن زبير در رديف هاى 62 و 63 هستند).

58 ـ سـلام بـر مـجـمـع بـن عـبـدالله عـائذى (وى و فـرزنـدش عـائذ در رسـاله فضيل بن زبير در رديف هاى 64 و 65 هستند).

59 ـ سلام بر عمار بن حسان بن شريح طائى .

60 ـ سلام بر حباب بن حارث سلمانى اَزْدى .

61 ـ سـلام بـر جـنـدب بـن حـجـر خـولانـى (وى و فـرزنـدش حـجـيـر در رسـاله فضيل بن زبير در رديفهاى 73 و 74 هستند).

62 ـ سلام بر عمرو بن خالد صيداوى (وى از مشاهير ياران حسين (ع)است كه همراه چند تن ديگر در (غريب هيجانات ) به امام (ع) پيوستند.)

63 ـ سلام بر غلامش سعيد (طبق رساله فضيل بن زبير وى هفتاد و ششمين شهيد است ).

64 ـ سـلام بـر يـزيـد بـن زيـاد بـن مـهـاصـر كـنـدى (نـفـر هـشـتـادم در رسـاله فضيل بن زبير).

65 ـ سـلام بـر زاهـر، غـلام عـمـرو بـن حـمـق خـزاعـى (نـفـر هـشـتـاد و يـكـم در رسـاله فضيل بن زبير).

66 ـ سـلام بـر جـبـلة بـن عـلى شـيـبـانـى (نـفـر هـفـتـاد و يـكـم در رسـاله فضيل بن زبير).

67 ـ سلام بر سالم ، غلام بنى مدينه كلبى .

68 ـ سـلام بـر اسـلم بـن كـثـيـر ازدى اعـرج (نـفـر نـودام در رسـاله فضيل بن زبير).

69 ـ سلام بر زهير بن سليم اَزْدى .

70 ـ سلام بر قاسم بن حبيب ازدى .

71 ـ سـلام بـر عـمـر بـن جـنـدب حـضـرمـى (نـفـر صـد و پـنـجـم در رسـاله فضيل بن زبير).

72 ـ سلام بر ابى ثمامه ، عمرو بن عبدالله صاعدى .

-371-ـ سـلام بـر حـنـظـلة بـن اسـعـد شـبـامـى (نـام وى در رسـاله فضيل بن زبير ذيل شماره 96 آمده است ).

74 ـ سلام بر عبدالرحمن بن عبدالله كَدْن اَرحبى (در برخى ماءخذ (ابن كدر) آمده است . در رساله فضيل بن زبير از وى به عنوان عبدالله كَدن و نود و هفتمين شهيد نام برده شده است ).

75 ـ سلام بر عمار بن ابى سلامه همدانى (دالانى ).

76 ـ سـلام بـر عـابـس بـن ابـى شبيب شاكرى (بنوشاكر يكى از تيره هاى قبيله هَمْدان است كه اميرالمؤ منين (ع)درباره آنها فرموده است : (اگر شمار آنها به هزار برسد، خداوند، آنچنان كه بايد عبادت مى شود.)

77 ـ سـلام بـر شـوذب غـلام شـاكـر (فـضـيـل بـن زبـيـر وى و عـابـس را ذيل شماره هاى 99 و 100 آورده است (.

78 ـ سلام بر سيف بن حارث بن سريع . (وى و مالك بن عبد در پسر عمو و برادر از يك مادرند و در رساله ابن فضيل نامشان ذيل شماره هاى 101 و 102 آمده است ).

79 ـ سلام بر مالك بن عبد بن سريع .

80 ـ سلام بر زخمى اسير، سوار بن ابى عمير فهمى همدانى .

81 ـ سلام بر زخمى شده همراه او، عمرو بن عبدالله جَنْدُعى .

سلام بر شما اى بهترين ياران . سلام بر شما به خاطر شكيبايى تان و چه نيك سرايى است سراى آخرت . خداوند شما را با نيكان جاى دهد. شهادت مى دهم كه خداوند پرده ها را براى شما كـنـار زد و بـسـتر را براى شما آماده ساخت و به شما پاداش فراوان داد و شما در راه حق سستى نـكـرديد. از ما پيشى گرفتيد و ما در سراى جاويد با شما دوست و همنشين خواهيم بود، و درود و رحمت و بركت خداوند بر شما باد.

-372-التـاريـخ الكـبـيـر، بـخـارى ، ج 4، ص 129. توجه به روايت هايى كه از اين پس نـقـل مـى شـود نـشـان مـى دهـد كـه چـگـونـه بـخـارى بـه پـيـروى از حـريـر حـمـيـصـى از نقل واقعيات مربوط به فضايل امام حسين (ع) ناتوان است .

-373-ر.ك . يـنـابـيـع المـودة ، قـنـدوزى ، سـليـمـان ، 320 مـطـبـعـه اخـتـر، اسـتـانـبـول ، 1302 ق .، سـبـط بـن جـوزى نـيـز در كـتـاب مـرآة الزمان (ص 102) اين روايت را نـقـل كـرده اسـت ؛ و سـپـس بـه ذكـر چـهـار نـشـانـه ديـگـر مـى پـردازد و بـه نـقـل ابـن سـيـريـن مـى نـويـسـد:( پـيـش از شـهـادت امـام حـسـيـن (ع)، قـبـل از طـلوع و پـس از غـروب خـورشـيـد در آسـمان سرخى ديده نمى شد). نيز ر.ك . ابونعيم ، دلائل النبوة .

-374-ايـن روايـات را محب الطبرى در اواخر عنوان (ذكر كرامات له (ع) و آيات ظهرت لمقتله رضـى اللّه عـنـه ) نـقـل كـرده

-375-د-مـه پـاورقـى از صـفـحـه قـبـل : اسـت نـظـيـر ايـن روايـت هـا در كـتـاب هـاى زيـر نـيـز نـقـل شـده اسـت : (جـواهر العقدين ) سمهودى ، بخش دوم . (ينابيع المودة ) ج 2، ص 356، (بغية الطالب )، ج 6، ص 94-98.

1 ـ ر.ك . الملاحم و الفتن ، ص 143.

-376-دخـان (44)، آيـه 29؛ نـه آسـمان بر آنها گريست و نه زمين و نه به آنها مهلت داده شد.

-377-ر.ك . المـعجم الكبير، ج 3، ص 127. مجمع الزوائد، ج 9، ص 169. ينابيع الموده ، ج 1، ص 330.

-378-ورس : اسپرك و آن گياهى است شبيه سمسم (كنجد) و منبت (جاى روييدن ) آن بلاد يمن اسـت و آن را بـسـيـار مـى كـارنـد و تا بيسيت سال باقى باشد (منتهى الارب از اقرب الموارد)، گـيـاهـى اسـت زرد رنـگ . گـويـنـد چـون يـك سـال بـكـارنـد ده سـال بـاقى ماند و درخت آن شبيه به درخت كنجد باشد، و جامه اى كه از آن رنگ كنند پوشيدنش قوت بسيار دهد و آن را به عربى خُص خوانند. (لغتنامه ، دهخدا، على اكبر، 14/20478 .

-379-روشن نيست كه چگونه حسن بن حسن از مرگ رهيد ولى در يكى از كتاب هايى كه اينك نـامـش را بـه خاطر ندارم ، آمده بود كه پس از مجروح شدن حسن بن حسن ، مردم قصد كشتن وى را كـردند، ولى يكى از خويشاوندانش كه در سپاه عمر سعد حضور داشت ، او را زير حمايت گرفت و از كـشـتـن وى جلوگيرى كرد. ر.ك . انساب الاشراف ، ج 3، ص 193. البدايه و النهايه : ج 8، ص 188. روايـت هـاى ديـگـر حـاكـى اسـت كه وى در واقعه كربلا هنوز به دنيا نيامده بود و كسى كه در آنجا حضور داشته پدرش در خردسالى بوده است . ر. ك . تاريخ طبرى ، ج 5، ص 462.

-380-طبقات ابن سعد، ج 8، ص 62.

-381-انساب الاشراف ، ج 3، ص 205، نيز ر.ك . تاريخ طبرى ، ج 5، ص 456.

-382-المـعـجـم الكـبـير، ج 3، چاپ نخست ، ص 132. مناقب على (ع)، ابن مغازلى ص 388، حديث 443.

-383-آيا امتى كه حسين را كشته است ، در روز قيامت به شفاعت جدش اميد دارد؟

-384-ر.ك . انساب الاشراف ، ج 3، ص 206، البدايه و النهايه ، ج 8، ص 190.

-385-المـلاحـم و الفتن ، سيد بن طاووس ، ص 142، المعجم الكبير، چاپ نخست ، ج 1، ص 119.

-386-تاريخ حلب ، ابن العديم ، چاپ نخست ، ج 6، ص 2637.

-387-در روايـت ديـگرى از انس بن مالك نقل شده است كه چون سر امام حسين را نزد عبيدالله آوردند. آن را درون تشتى پيش روى خود نهاد و با چوب به صورتش مى زد و مى گفت : تاكنون چـهـره اى به اين زيبايى نديده ام ، گفتم : او به پيامبر شبيه بود. ر.ك . انساب الاشراف ، ج 3، ص 22، المـعـجـم الكـبـيـر، ج 3، ص 134، تـاريـخ دمـشـق ، ص 257، مقتل خوارزمى ، ج 2، ص 44.

-388-انساب الاشراف ، ج 3، ص 208.

-389-ر.ك : مرآة الزمان ، ص 97.

-390-سـوگـنـد مـى خـورم كـه اگـر چشمانم به من اجازه مى دادند، شما نمى توانستيد چنين آسان بر من دست يابيد.

-391-بلاذرى ، انساب الاشراف ، ج 3، ص 210.

-392-از زيـد بـن ارقم نقل شده است كه گفت : در اتاقكم نشسته بودم و ديدم كه سر حسين را بر نيزه از كنار من عبور دادند.همين كه در برابرم قرار گرفت اين آيه شريفه را خواند: (اَمْ حـَسِبْتَ اَنَّ اَصْحابَ الْكَهْفِ وَ الرَّقيمِ كانوُا مِنْ آياتِنا عَجَبا) (كهف ،(18) آيه 9) (آيا پنداشته اى كـه اصـحـاب كـهف و رقيم از آيه هاى شگفت ما بوده اند؟) به خدا سوگند مو بر بدنم راست شد و فرياد زدم : سر تو اى فرزند رسول خدا!

-393-كهف (18)، آيه 13.

-394-شعرا(26)، آيه 227.

-395-كهف (18)، آيه 9.

-396-اين گفتار دروغگوى متكبرى است كه به منظور تقرب جستن به طاغوت و رسيدن به آنچه از حقوق مستمندان غصب كرده اند، خدا و قيامت و بلكه انسانيت را فراموش كرده است .

بـراى اثـبـات دروغ بـودن گـفـتـه هـاى ايـن نـگـون بـخـت شـواهـد و دلايل بسيارى در دست است .

از آن جمله ، سخنانى است كه بر زبان يكى از ياران خود همين بيچاره به نام عبدالله بن عماره مـارقى كه براى جنگ با حسين (ع) همراه عمر سعد به كربلا رفته بود جارى شده است . او مى گويد: شكست خورده اى را كه فرزندان وخاندان و يارانش كشته شده باشند و مانند حسين آرام و اسـتـوار و پـيـشگام باشد نديده ام . به خدا سوگند كه پيش از او و پس از او كسى را همانندش نديده ام .

نـگـون بـخـت ديـگـرى از هـمـدسـتـان زحـر بـن قـيـس بـن نـام كـعـب بـن جـابـر، قـاتل قارى شهيد، برير بن خضير همدانى ، چون از كربلا بازگشت زنش ـ يادخترش ـ به نام نوار، دختر جابر به او گفت : آيا به جنگ حسين رفتى و سرور قاريان را به شهادت رساندى ؟ كـارى بـس نـادرسـت انـجام داده اى به خدا سوگند كه از اين پس يك كلام با تو سخن نخواهم گـفـت ! كـعـب در پـاسخ شعرى به اين مضمون سرود: مرا بى جهت نكوهش مكن زيرا در شرايطى قـرار گـرفته بودم كه چاره اى جز مبارزه و دفاع از خود نداشتم . چشم روزگار تا كنون چنان مبارزانى نديده است . آنان تا آخرين لحظه در برابر ما مبارزه كردند و همه زخم هاى شمشيرها و نيزه ها را به جان خويش خريدند، اما سودمند نيفتاد.

قهرمان خوار شده ، عبيدالله بن حر جعفى نيز درباره وفادارى و شجاعت امام و يارانش شعرى با اين مضمون سرده است :

خـداونـد روح كـسانى را كه در يارى فرزند پيامبرشان پايدارى كند شاد كند و بر آنان رحمت فرستد. وقتى بر آرامگاه هاشان ايستادم ، اشكم بى اختيار سرازير شد. آنها جنگجويانى دشمن شـكار بودند كه تا پاى جان از فرزند پيامبرشان دفاع كردند. در برابر حمله آنها همه رنگ ها مى پريد و رزم آوران زمين گير مى شدند. هيچ كس تا كنون رادمردانى در هنگام نبرد مانند آنها نديده است .

هـمـچـنين ابن ابى الحديد سخن يكى ديگر از دوستان زحر بن قيس را كه با عمر سعد در كربلا حضور داشته است نقل مى كند كه چون او را مورد توبيخ و سرزنش قرار دادند و گفتند واى بر تـو! فـرزندان پيامبر خدا را كشتيد؟ در پاسخ گفت : اگر تو هم آنچه را ما ديديم ، مى ديدى ، هـمـين كار ما را مى كردى ! گروهى به جنگ ما آمدند كه دست هاشان در قبضه شمشير چونان شير ژيـان بـود. سـواران را از چـپ و راسـت درو مـى كـردنـد. آنـان دل بـه مـرگ داده بـودنـد، نـه امـان مـى پـذيـرفـتـنـد و نـه در مـال رغبتى داشتند. هيچ چيز مانع ورودشان به درياى مرگ و يا استيلاى بر ما نمى شد. اگر ما از آنها دست بر مى داشتيم همه لشكر را از پا در مى آوردند! اى مادر مرده در چنين شرايطى بايد چه مى كرديم !

شـايـد هـمه منافقان و گمراهان همين سخن را مى گويند و اين تجاهلى بيش نيست . زيرا بر آنان واجب بود كه حسين و يارانش را كمك و يارى دهند تا به حقى كه بر سر آن مى جنگيدند برسند. دسـت كـشيدن از يارى حسين بر آنها حرام بود تا چه رسد به اينكه بخواهند با او بجنگند. اين سركش ، بزرگترين چيزى را كه بر او واجب بود يعنى دفاع از اولياى خدا را ترك گفت و با ريختن خون اولياى خدا و كمك به بزرگ ترين ، گمراه ترين مردم بزرگ ترين گناه را

مرتكب گرديد.

بـه پـنـدار ايـن گـمراه ناگزير بايد همه كسانى كه با طاغوت ها كمك كرده اند و پيامبران و يـارانـشـان را كـشـتـه انـد مـعـذور بـاشـنـد. بـنـابـرايـن يـارى دهـنـدگـان بـه ابـوجـهـل و ابـوسـفـيـان در جـنـگ بـا رسول خدا(ص) يارانش معذور بودند. زيرا پيامبر(ص) و يـارانـش از كافران جز برگشتن از كفر ورود به اسلام چيزى نمى خواستند، و چنانچه كافران بـه كـفـرشـان ادامه مى دادند، چاره اى جز اين باقى نمى ماند كه كافران را نابود و ريشه كن سـازنـد. آنـان نـه مالى مى خواستند و نه مزدى و اگر كفار با آنها نمى جنگيديند، خود به جنگ شان مى رفتند و به زندگى شان پايان مى دادند.

بـنـابـرايـن ، هـمـه يـاران پـيـامـبـران از كـسانى چون نمرود و فرعون جز به پذيرش فرمان پـيـامـبـرشـان رضـايـت نـمـى دادنـد و از كـافـران و طـاغـوت هـا مال يا چيز ديگرى هم نمى پذيرفتند.

بـنـابـرايـن هـمان طور كه ياران پيامبران كه جانشان را در راه دين خويش فدا كردند، بر حقند، دشـمـنـان پـيـامـبـران و آنـهـايـى كـه طـاغـوت هـارا يـارى مـى دادنـد بـر باطل بودند و هيچ عذر و فديه اى از آنها پذيرفته نيست .

براى كسانى مانند اين گمراه (زحر بن قيس ) كه منافقان را يارى دادند و فرزندان پيامبر(ص) را بـه قـتـل مـى رسـانـدند، پوزش خواستن سودى ندارد، نه در نزد آزادگان جهان و نه در آن روزى كه ستمكار دست خويش را گاز مى گيرد و مى گويد: (اى كاش با اولياى خدا راه هدايت را مى پيمودم و گمراهان را همكار و دوست نمى گرفتم . بنابراين پوزش خواهى آنان پذيرفته نمى شود و مورد رضايت واقع نخواهند ش

-397-ابـن عديم پس از ذكراين واقعه در ذيل زندگينامه زحر بن قيس سركش (تاريخ بغية الطـلب ، ج 8، ص 784) دلايـلى را كه ابن حنبل و ديگران درموثق جلوه دادن و تبرئه وى آورده اند، نقل مى كند و سپس مى گويد:

به اعتقاد من كسى كه سر امام حسين (ع) را نزد يزيد برد. كسى غير از زحر بن قيس جعفى بود. زيـرا كه وى در جنگ صفين همراه على (ع) بود و آن حضرت فرماندهى چهارصد تن از عراقى ها را به وى داد. پس از آن نيز فرمانده بود و به فرمان امام حسن ، براى آن حضرت بيعت گرفت . احـمـد بـن عـبـدالله عـجـلى نيز درباره وى گفته است : (او از تابعان بزرگ وثقه بود و نزد قبيله اش احترام داشت .

به اعتقاد من بسيار بعيد است كه او به جنگ حسين (ع) رفته و سرش را نزد يزيد برده باشد.

احتمالاً شخص ديگرى به همين اسم و رسم چنين كارى را كرده است .

در پاسخ بايد گفت : آنچه موجب شده است كه ابن عديم بردن سر امام حسين و بشارت پيروزى را بـه وسـيـله زحـر بـراى يـزيـد نـادرسـت بـشمرد، حضور وى در صفين با اميرالمؤ منين (ع) و فـرمـانـدهـى چـهارصد تن و اين كه امام حسن (ع) وى را براى گرفتن بيعت فرستاد مى باشد. احـمـد بـن حـنـبـل و عـجـلى نـيـز بـه هـمـيـن دو دليـل او را ثـِقـِه ، شـمـرده اند. در حالى كه اين دو عـامـل او را تـبـرئه نـمـى كـنـد، زيـرا هـيـچ كدام شان نمى دهد كه او بر همين رويه مانده باشد. بسيارى از كسان ديگر هم چنين بوده اند، اما به گذشته برگشتند و با امام حسين (ع) جنگيدند، مـثـل شمر بن ذى الجوشن و شبث بن ربعى و ديگران كه با اميرالمؤ منين (ع) در صفين و نهروان شركت داشتند، اما پس از آن با امام حسين (ع) جنگيدند و او را به شهادت رساندند.

مـوثـق شـمرده شدن زحر به وسيله احمد بن حنبل و عجلى نيز ادعاى ابن عديم را اثبات نمى كند، زيرا اين دو بسيارى از گمراهان مانند حريز حمصى و مشايخ و شاگردان او را نيز ثقه دانسته اند و در مقابل ، بسيارى از نيكان و حافظان حديث را ضعيف دانسته اند.

مراجعه به كتاب رجال وى خواننده باهوش را كفايت مى كند.

-398-زنـان بـنـى زيـاد شـيـون كـردنـد چه شيونى ، همانند شيون زنان ما در بامداد اءرنب يادآورى : ارنب نام جنگى است از عمرو بن معديكرب است . ر. ك . تاريخ طبرى ، ج 4، ص 356 و چـاپ جـديـد، ج 5 ص 465. - 399-چـه مـى گـويـيـد اگر پيامبر به شما بگويد: شما كه آخـريـن امت بوديد چگونه پس از من با خاندان و فرزندانم رفتار كرديد؟ برخى اسير شدند و برخى در خون خويش علتيدند!. ر.ك . تاريخ طبرى ، ج 5، ص 466.

-400-نيز ر. ك .، تاريخ طبرى ، ج 5، ص 455. - 401-مـسـعـودى نـيـز روايـتـى را قـريـب بـه هـمـيـن مـضـمـون نقل كرده (مروج الذهب ، ج 3، ص 63) و گفته است كه ساكنان غاضريه حسين و يارانش را پس از يك روز به خاك سپردند.

اما من (نويسنده ) خاكسپارى شهيدان در روز يازدهم محرم را بسيار بعيد مى دانم . زيرا عمر سعيد پـليـد در عـصـر ايـن روز كـربـلا را تـرك گـفـت و مـردم از ابن زياد و دار و دسته اش در ترس بـودنـد. بـنـابر اين همان طور كه ميان مردم روزگار ما مشهور است درست اين است كه شهيدان را سه روز پس از شهادت دفن كردند.

-402-نيز ر.ك . طبقات الكبرى ، ج 8، ص 64/ اء.

-403-اشاره است به آيه 153 از سوره نحل .

-404-اشاره است به آيات از 91 و 92 سوره مريم .

-405-پـيـران آنـهـا بـهـتـريـن پـيـران و فـرزنـدانـشـان در بـرابـر هـيـچ نـسـلى خـوار و ذليل نمى شوند.

-406-ر.ك . امـالى شـيـخ صـدوق ، ص 320، وامـالى شـيخ طوسى ، بخش سوم ، ج 1، ص 56. ايـن خـطـبـه از زبـان ام كـلثـوم و فـاطـمـه ، دخـتـران عـلى (ع) نـيـز نقل شده است .

-407-بـرادرم را مـظـلومـانـه كشتيد. واى بر مادرهاتان كه به زودى آتشى فروزان را به پاداش خواهيد گرفت .

شما خون هايى را ريختيد كه خداوند و محمد(ص) و قرآن ريختن آنها را حرام كرده اند.

بـدانـيـد و يـكـديـگـر را بـه عـذاب بشارت دهيد. زيرا كه فردا به طور قطع در جهنم جاودانه خواهيد شد.

تازنده ام بر برادرم مى گريم ، بر بهترين كسى كه پس از پيامبر ولادت يافته است .

با اشكى فراوان و ريزان كه پيوسته بر گونه هاى من جارى است و خشك نمى شود.

-408-اشاره است به آيه هاى 22 و 23 سوره حديد (57).

-409-ما على و فرزندان على را با شمشيرها و نيزه هاى هندى كشتيم

و زنانشان را مانند ترك ها اسير گرفتيم و به آنها شاخ زديم چه شاخى !

-410-ما چه گناهى كرده ايم كه روزگار اين همه بر ما ستم روا مى دارد. و درياى تو چنان آرام است كه كرمى را هم نمى پوشاند.

-411-ر.ك . ارد عـلى المـتـعـصـب العـنـيد، ابن جوزى ، عبدالرحمن بن على ، 43، تحقيق : محمد كاظم محمودى ، 1403 ق . ج 8 / 63 / ب .

-412-زمر(39)، آيه 42؛ خدا جان ها را به هنگام مردنشان مى گيرد.

-413-( ـ امالى ، صدوق ، ص 84 . )

-414-ر.ك . مـقـتـل خـوارزمى ، ج 2، ص 49؛ امالى صدوق ، ص 37؛ بحارالانوار، ج 5، ص 100 ـ 107.

اگـر چـنـيـن روايـتـى درسـت بـاشـد بـايـد گـفـت كـه ايـن دو جـوان از نـسـل جـعـفـر طـيـار بـوده انـد، نـه فـرزنـدان صـلبـى او، زيـرا جـعـفـر در جـنـگ مـوتـه بـه سـال هـشـتـم هـجـرى شـهـيـد شـد و مـمـكـن نـيـسـت فـرزنـدان صـلبـى او در كـربـلا خردسال بوده باشند.

بـه گـمـان مـن (نـويـسـنـده ) ايـن دو طـفـل از فـرزنـدان عـقـيـل بـودنـد كـه بـه خـاطـر رهايى از قـتـل و به طمع ملاحظه خويشاوندى جعفر، خود را به او نسبت دادند. زيرا مرتبه والاى جعفر نزد همه مسلمانان روشن بود. به خلاف عقيل كه مرتبه جعفر را نداشت .

-415-بريد: قاصد، نامه بر.

-416-براى آگاهى درباره زندگى اين سركش ر.ك . (تاريخ دمشق )

-417-تاريخ طبرى ، ج 4، ص 354. نيز ر.ك . طبقات الكبرى ، ج 8، ورق 64 / ب .

-418-كـشـتـن حـسين جاى شگفتى ندارد، زيرا پدرش كه از او بهتر و با كرامت تر بود نيز كشته شد.

اى اهل كوفه از آنچه به حسين رسيد شادمان نباشيد، زيرا مصيبت او بزرگتر است .

كشته بر ساحل فرات كه جانم فدايش باد، كيفر آن كس كه او را كشت آتش جهنم است .

ر.ك . الاحتجاج ، ج 2، ص 31 و اللهوف ، ص 139.

-419-ابـراهـيـم (14)، آيـه 42، و مـپـنـداريـد كـه خـداونـد از كـردار سـتـمـكـاران غافل است .

-420-شـعـرا(26) آيـه 227، و ستمكاران به زودى خواهند دانست كه به چه مكانى باز مى گردند.

-421-ر.ك . ثـمـرات الاسـفـار، عـلامـه امـيـنـى ، دسـتـخـط شـريف خودشان ، ج 2، ص 229، الصواعق المحرقة ، هيثمى ، احمد بن حجر، ص 119، تذكرة الخواص ، 273.

-422-ر. ك . الدر النظيم ، يوسف بن حاتم شامى ، نسخه خطى ، ص 173.

-423-مقتل خوارزمى ، ج 3، ص 87.

-424-بـگـو بـراى ايـن رسـالت مـزدى از شـمـا، جـز دوسـت داشـتن خويشاوندان نمى خواهم (شورى (42)، آيه 23)

-425-حق خويشاوندان را ادا كن ( اسراء (17)، آيه 26)

-426-ـ بـدانـيـد كـه هـر گـاه چـيـزى بـه غـنـيـمـت گـرفـتـيـد، خـمس آن از آن خدا و پيامبر و خويشاوندان است .(انفال (8)،آيه 41).

-427-احـزاب (33)، آيـه 33؛ هـمـانـا خـداونـد مـى خـواهـد كـه پـليـدى را از شـمـا اهل بيت بزدايد و شما را آن چنان كه بايد پاك گرداند.

-428-شترم را از طلا يا نقره بار كن ، كه من آقاى محجوب را كشته ام .

كـسـى را كشته ام كه پدر و مادرش پاكيزه ترين مردمانند و آن گاه كه نسب ها را بازگويند از همه بهترند.

-429-كسى كه جنگ را بچشد، طعم آن را تلخ مى يابد و در رزمگاه آن را رها مى كند.

-430-آل عمران (3)، آيه 26؛ به هر كه خواهى ملك مى دهى و از هر كه بخواهى مى ستانى ، آن را كه بخواهى عزت مى بخشى و آن را كه بخواهى خوار مى كنى .

-431-تارك مردانى را مى شكافند كه ما دوست شان مى داريم . در حالى كه آنها نافرمان و ستمگرند.

-432-طبقات ابن سعد، ج 8، ورق 65 / ب .

-433-مردم ما از انصاف دادن به ما خوددارى ورزيدند، و آنگاه چوب دستى هاى خون چكان ما داد ما را ستاندند.

تـارك مـردانـى را مـى شـكـافـنـد كـه مـا دوسـت شـان مـى داريـم . در حـالى كـه آنان نافرمان و ستمگرند.

-434-انساب الاشراف ، ج 1، ص 249.

-435-اى جغد بد نوا هر چه خواهى بگو كه تو بر كارى انجام شده سوگوارى مى كنى ،

هر پادشاهى اى و نعمتى زوال پذير است و مصايب همه را به بازيچه مى گيرند،

اى كاش پدرانم كه در بدر كشته شدند ناله كشتگان از دم شمشير خزرج را مى شنيدند.

وشـادى مـى كـردنـد و ديـگـران را در شـاديـشـان شـركـت مى دادند و سپس مى گفتند: يزيد! دست مريزاد!

من از خندف نباشم اگر از رفتار فرزندان احمد انتقام نگيرم .!

هاشم پادشاهى را به بازى گرفت و گرنه ، نه خبرى رسيد و نه وحيى فرود آمد!

ما انتقام خويش را از على گرفتيم و سوار چونان شير ژيان را كشتيم ،

و سروران و بزرگانشان را كشتيم و اين ، با كشتگان ما در بدر برابر شد.

-436-دانشمند دينى يهود، اُسقف .

-437-مقتل خوارزمى ، ج 2، ص 71.

-438-تذكرة الخواص ، ص 273، نيز ر.ك . جواهر العقدين ، ج 2، ص 376 / ب ؛ اللهوف ، ص 170.

-439-ر.ك . تهذيب التهذيب ، ج 7، ص 362.

-440-روم (30)، آيـه 10؛ آنـگاه فرجام كسانى كه بدى كردند(بسى ) بدتر بود. (چرا) كه آيات خدا را تكذيب كردند و آنها را به ريشخند مى گرفتند.

-441-آل عـمران (3)، آيه 178؛ و البته نبايد كسانى كه كافر شده اند تصور كنند، اين كه به ايشان مهلت مى دهيم براى آنان نيكوست ، ما فقط به ايشان مهلت مى دهيم تا بر گناه ( خود ) بيافزايند و آنگاه عذابى خفّت آور خواهند داشت .

-442-آل عـمـران (3)، آيـه 169؛ هـرگـز كـسـانـى را كـه در راه خـدا كـشـتـه شـده اند، مرده مپنداريد، بلكه زنده اند كه نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند.

-443-اشـاره اسـت به بخش اخير آيه پنجاهم سوره كهف (88)، آيه 181، (بِئْسَ لِلظّالِمينَ بَدَلاً).



444-اشـاره اسـت بـه بـخش اخير آيه هفتاد و پنجم سوره مريم (19)، آيه 19: قُلْ مَنْ كانَ فـي الضـلالَةِ فـَلْيـَمـْدُدْ لَهُ الرَّحـْمـنُ مـَداً حـَتـّى إِذارَ اءَوْ مـا يـُوعـَدُونَ إِمَّا الْعـَذابَ وَ إِمَّا السـّاعـَةَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرُّ مَّكاناً وَ اءَضْعَفُ جُنْداً).

445-ر. ك . مـقـتـل خوارزمى ، ج 2، ص 63؛ الاحتجاج ، ج 1، ص 157؛ نثر الدر، ابو سعيد منصور بن حسين آبى ، (متوفاى سال 1421). ج 4، ص 26.

446-صـحـابـيـانـى از ايـن دسـت ، در مـيـان شـيـعـيـان آل ابوسفيان بسيار بودند.

447-ر. ك . البدايه و النهايه ، ج 8، ص 204؛ تاريخ الاسلام ، ذهبى ، ج 3، ص 12.

448-يـزيـد پـليـد ايـن معنى را از دوستش ، شيطان ، گرفته است كه گمراهى اش را به خداوند نسبت داد و گفت : (پروردگارا چون مرا گمراه كردى ، راه مستقيم تو را بر اينان مى بندم ). همه پليدهاى بنى اميه نيز براى تهديد مردم و تشويق پيروان خود رفتارهاى زشت و جرمهاى نابخشودنى شان را به خداوند نسبت مى دادند.

449-تاريخ دمشق ، آخرين مجلد زندگينامه زنان ، زندگينامه (ريّا)، شماره 25، ص 101، صـاحـب كـتـاب الاتـحـاف بـحـب الاشـراف (ص 18) داسـتـان را ايـن گـونـه نقل كرده است :

(ريّا) دايه يزيد گفت : هنگامى كه يزيد سر امام حسين را بوييد و خوشش نيامد، من نزديك رفتم و ديدم كه بوى بهشت مى دهد مانند مشك تيز بوى و بلكه پاكيزه تر از آن ، به خدايى كه جان او را گرفت و مى تواند گناهانم را ببخشايد سوگند كه ديدم يزيد با چوبدستى بر لب و دندان او مى زد و اين اشعار را مى خواند:

يا غرُابُ اُلبَيْن ما شِئْتَ فَقُلْ إِنَّما تَنْدِبُ اَمْراً قَدْ حَصَلْ...

آنگاه افزود: خدا با اين اشعار خوارش كند كه اگر درست باشد، با انكار رسالت ، كافر شده است .

450-با عونى گويد: چون از كياالهرسى (ابوالحسن على بن محمد بن على طبرى شافعى ، مـتـولد 450، و مـتـوفـاى 504 ه‍. ر. ك . و فـيـات الاعـيـان ، ج 3، ص 283، زندگينامه شماره 430) دربـاره لعـنـت بـر يزيد بن معاويه پرسيدند. گفت : يزيد از صحابه نبود، او در زمان عـمـر بـن خطاب به دنيا آمد و گناهان بزرگى مرتكب شد، آنگاه افزود: گذشتگان درباره وى گـفـتـارهـاى گـونـاگـونـى دارد: احمد دو قول دارد يكى كنايى و ديگرى صريح ، مالك نيز دو قـول دارد: كـنـايى و صريح . اما من تنها درباره او يك نظر دارم ؛ و افزود چرا نشود او را لعنت كـرد در حـالى كـه او نـرد مـى بـاخـت ، بـا يوز پلنگ به شكار مى رفت ، تارك نماز بود دايم الخمر بود؛ خاندان پيامبر را به قتل رساند و در شعرش به كفر روشن تصريح دارفوطى در تـاريـخ خود مى نويسد: او بوزينه اى با خود داشت كه آن را ابى قيس لقب داده بود، ته مانده جـامـــش را بـه او مـى نـوشـانـيـد و مـى گـفـت : ايـن يـكـى از بـزرگـان بـنـى اسرائيل بود كه بر اثر گناه مسخ شد. يزيد اين بوزينه را بر گورخر مخصوص خودش مى نـشـاند و همراه اسبان به مسابقه مى فرستاد. از برنده شدن بوزينه در يكى از روزها بسيار شادمان شد و اين شعر را سرود:

(تَمَسَّكْ اءَبا قَيْسِ بِفَضْلِ زَمامِها

فَلَيْسَ عَلَيْها اِنْ سَقَطْتَ ضَمانٌ)

( ابا قيس ، مهارش محكم بگير كه اگر بيفتى او ضامن نيست )

سرانجام يك روز كه بوزينه را به مسابقه فرستاده بود، حيوان بر اثر شدت باد زمين خورد و مرد. يزيد از مرگ او بسيار اندوهناك شد و دستور داد او را كفن كنند و به خاك بسپارند و به شاميان فرمان داد كه به وى تسليت بگويند: و خود در ماتمش چنين سرود:

(كَمْ قَوْمٍ كِرامٍ ذُو مُحافِظَةٍ

إِلا اءَتانا يُعَزّى فِى اَبِى قَيْسِ

شَيْخُ اُلعَشيرَةِ اَمْضاها وَ اَجْمَلَها

اِلَى الْمَسْعى عَلَى الرُّقُوسِ وَ الرَّمْسِ

لا يَبْعَدُ اللّهُ قَبراً اءَنْتَ ساكِنُهُ

فِيه جَمالٌ وَ فيهِ لِحْيَةُ التَّيْسِ)

(چه بزرگانى كه با خدم و حشم نزد ما مى آيند و در عزاى ابا قيس به ما تسليت مى گويند.

بزرگ قبيله با تمام جلال و شكوه خويش براى خاكسپارى تو مى آيد.

خـداونـد قبرى را كه تو در آن آرام گرفته اى دور نگرداند، قبرى زيبا كه ريـش بز نر در آن نصب است !)

451-بـه بـه ! چـه سـرمـايـى بـه دستان مى بخشى و چه گونه هاى سرخ رنگى دارى گويى ميان دو جامه بلند آرميده اى .

در روايـتـى ديـگـر آمده است كه چون سر امام حسين (ع) را در مدينه نزد مروان آوردند، آن را روى دست گرفت و شعر ياد شده را خواند. سپس سر را به سوى قبر پيامبر(ص) افكند و گفت : يا محمد! روزى به جاى روز بدر! (امروز به جاى روز بدر!)

ابـن ابـى الحـديـد در شرح نهج البلاغه (ج 4، ص 71) مى نويسد: درست اين است مروان در آن روز حـاكـم مـديـنـه نـبـود،

452-د-مـه پـاروقـى از صـفـحـه قـبل : بلكه حكمران شهر عمر و بن سعيد بن عاص بود، و سر را هم نزد مروان نياوردند، بلكه عـبـيداللّه زياد طى نامه اى خبر قتل حسين (ع) را به او مژده داد، و سپس عمر و بن سعيد نامه ابن زيـاد را بـر مـنـبر خواند و رجز ياد شده را انشاد كرد و با اشاره به قبر گفت : روزى به جاى روز بـدر. گـروهى از انصار كه در آنجا حضور داشتند اين گفته سعيد را زشت شمردند. اين را ابو عبيده (معمر بن المثنى البصرى متوفاى سال 209 يا 211 در كتاب المثالب ) نوشته است .

اما مؤ لف بر اين باور است كه در گفتار ابن ابى الحديد، مبنى بر اين كه هنگام آوردن سر امام حـسـيـن (ع) بـه مـدينيه مروان فرماندار نبوده است ، جاى هيچ ترديدى نيست ، ولى اين اعتقاد هيچ مـنـافـاتـى ، بـا ايـن كـه مـروان آن شعر را سروده باشد ندارد، همانطور كه با منبر رفتن او و خواندن خطبه و افكندن سر شريف به سوى قبر پيامبر و گفتن اين كه (يا محمد روزى به جاى روز بـدر) نـيـز مـنـافـات نـدارد. زيـرا مـروان بـا سـعـيـد بن عاص و ديگر طاغوت هاى اموى در گـمـراهـى ، و خـوشحالى در مصايب اهل بيت نبوت شريك بود. گر چه او، خود از هه طاغوت هاى اموى ناپاك تر بود.

نيز اين گفتار ابن ابى الحديد كه (عمرو بن سعيد بن عاص نام دوستش ابن مرجانه را بر منبر خـوانـد و شـعـر يـاد شـده را انـشاد كرد و با اشاره به قبر پيامبر گفت كه روزى به جاى روز بـدر) بـا ايـن كـه ، هـنـگـام رسـيـدن سـر امام حسين (ع) از سوى يزيد نزد وى نيز همين شعر را خـوانـده بـاشـد مـنـافـاتى ندارد. چنانكه در روايت ابن سعد و بلاذرى آمده است كه ابن عاص رو سياه ، در قتل امام حسين (ع) شعرى سرود و شادمانى كرد. اينان پليدى هايى هستند كه چون باد بـوزد بـوى گـنـدشـان هـمـه جا را مى گيرد و آن چه راويان از خباثت ها و انگيزه هاى پست آنان نـوشـتـه انـد، مـشـتـى اسـت از خـروار كـه مـورخـان و مـحـمـد ثـانـى كـه بـه دليـل تـرس از طـاغـوت هـا و سـتـمـكـاران خود را با بنى اميه تطبيق داده اند و بدى ها و گناهان ظـالمان را نديده گرفته اند بيان كرده اند؛ همان طور كه بر كتمان افتخارات امامان معصوم در جامعه اسلامى اصرار ورزيده اند. و سيعلم الذين ظلموا اى منقلب ينقلبون .

453-زمان بنى زياد شيون كردند شيونى ! همانند شيون زمان مادر با مداد جنگ ارنب .

454-آن كـه در زبـانـش شـكـسـتـگـى بـاشد، يعنى حرف (س ) را (ث ) و يا (ر) را (ع) يا حرفى را به جاى حرف ديگر تلفظ كند. (لغت نامه دهخدا)

455-ر. ك . الطـبـقـات الكـبـرى ، ج 8 / ص 66 اب ؛ مرآة الزمان ، نسخه خطى ، ص 101؛ تذكرة الخواص ، ص 275، انساب الاشراف ، ج 3، ص 217.

456-منا: موضعى است در مكه معظمه كه مقام بازار است و حاجيان در آنجا قربانى كنند.

457-زمزم : چاهى است نزديك خانه كعبه شرفها اللّه .

458-صفا: مكان بلندى است از كوه ابوقبيس ، بين آن و مسجد الحرام عرض وادى است كه راه و بازار است .

459-سعى : دويدن ميان صفا و مروه .

460-طواف : به طرز خاص گرد خانه كعبه گشتن .

461-تلبيه : لبيك گفتن در حج ، لبيك گفتن حاجيان .

462-بـراق : مـركـبـى كه حضرت رسالت پناه (ع) در شب معراج بر آن سوار شدند و آن كلان تر از خرو فروتراز شتر بود.

463-كسانى كه از جنگ صفين در صف معاويه بودند.

464-كسانى كه در جنگ جمل شركت داشتند.

465-مراد، اصحاب نهروان است .

466-مناقب آل ابى طالب ، ج 4، ص 168؛ الاحتجاج ، ج 2، ص 159؛ بحارالانوار، ج 45، ص 137 به نقل از كتاب المناقب .

467-ر. ك . مـقـتل الحسين ، ج 2، ص 72. برخى روايت ها حاكى است كه امام (ع) اين سخنان را هـنـگـامـى كـه بـالاى مـنـبـر بـود، در پـاسخ منهال اظهار كرد. روايت ديگرى حاكى است كه آن حـضـرت ايـن سـخـنـان را در پـاسـخ حـارث بن جارود تميمى و در بازار مدينه بيان داشته اند. البته منافاتى هم ندارد كه امام (ع) در هر دو جا اين سخنان را گفته باشند.



468-

469-

470-از امـثـال چـنـيـن روايـت هـاى اسـتـفـاده مى شود، ناصبى هايى كه از عزادارى حسين (ع) جـلوگـيـرى مـى كـنـنـد و بـه تـحـريـم ((ادامـه پـاورقـى از صـفـحـه قبل )): خواندن مقتل وى فتوا مى دهند، از يزيد و زنان و دختران معاويه هم كافر ترند در اينجا، يزيد از برادرش شيطان پيروى كرد، آنجا كه همراهى اش را به خداى متعالى نسبت داد: (قـالَ رَبِّ بِما اءَغويتنى لاَُزَيِّنَنَّ لَهُمْ في الاَرْض ...) (حجر(15)، آيه 39)

471-اى مردم مدينه ديگر اين شهر جاى ماندن نيست ، زيرا حسين كشته شده است و بايد اشك فراوان بباريد،

پيكر او در كربلا خون آلود شد و سرش را بر نيزه كردند.

472-

473-

پيك مرگ خبر مصيبت آقايم را داد، چه دردناك بوده قاصد مرگ مرثيه اى سرود و چه دردناك بود؛ پس اى ديدگان من در ريختن اشك ها بخشنده باشيد و پس از اشك هـايـتـان دوبـاره اشـك بـريـزيـد، بـر آن كـسـى كـه مـصـيـبـتـش عـرش جـليـل را تـكـان داد و اين مجد و اين دين شكست خورد، و بر پسر پيغمبر خدا و پسر وصى او، هر چند منزل او از ما بسيار دور بود!

474-سيد مهدى بحرالعلوم اين مضمون را به شعر درآورده و چنين سروده است :

لَو اَنَّهم اُمِرُوا بِالْبُغْضِ ماصَنَعُوا فَوْقَ الَّذى صَنَعُوا لَوْجُدَّ جِدُّهُمْ

اگـر به ايشان فرمان داده مى شد كه دشمنى بورزند، اگر همه تلاش شان را هم به كار مى بستند، كارى بيش از اين نمى كردند.

475-اللهوف ، ص 177.

476-آنـگـاه كـه پـيـامـبـر خـدا از شـمـا بـپـرسـد: شـمـا كـه آخرين امت بوديد. با خاندان و اهـل بـيـت مـن پس از من چگونه رفتار كرديد؟ شمارى را به اسارت برديد و شمارى ديگر را در خون غلتان كرديد.

اين مزد خير خواهى و پيامبرى من نبود، كه با فرزندانم چنين بد رفتارى كنيد؟!

477-تـرجـمـة الامـام الحـسـيـن (ع)، ابـن عـسـاكـر، 252؛ نـيـز ر. ك . المـحاسن و المساوى ، ذيل عنوان (مساوى ) قتلة الحسين بن على (ع))، ص 68.

478-تـرجـمـة الامـام الحـسـيـن (ع)، ابـن عـسـاكـر، 252؛ نـيـز ر. ك . المـحاسن و المساوى ، ذيل عنوان (مساوى ) قتلة الحسين بن على (ع))، ص 68.

479-هـمـان ، 251؛ و نـيـز ر. ك . (كـتـاب الفـضـائل )، ابـن حنبل ، بخش فضايل اميرالمؤ منين (ع)، ص 62؛ المعجم الكبير، ج 1، ص 227 / ب .

480-همان ، ص 237؛ تاريخ طبرى ، ج 5، ص 449.

481-ر. ك . مناقب اميرالمؤ منين ، حديث 460، ص 405.

482-مقتل خوارزمى ، ج 2، ص 103.

483-المـنـاقـب ، تـرمـذى ، بـاب مـنـاقـب الحـسـيـن ، حـديـث 13، ذيل شماره 3780 و 3869 و نيز الجامع الصحيح (سنن ترمذى )، ج 5، ص 325.

484-الطبقات الكبرى ، ج 8، ص 69 / ب .

485-المعجم الكبير، ج 3، ص 127.

486-المعجم الكبير، ج 3، ص 137.

487-طبقات الكبرى ، ج 8، ص 69 / اء.

488-همان ، ص 68.

489-همان .

490-انساب الاشراف ، ج 3، ص 227؛ تيسير المطالب ، ص 98.

491-مرآة الزمان ، ص 103.

492-المعجم الكبير، ج 3،ص 132.

493-مرآة الزمان ، ج 10،ص 103.

494-المعجم الكبير، ج 3،ص 119.

495-همان ،ص 118،تاريخ دمشق ، ص 189،تاريخ طبرى ، ج 4، ص 276.

496-عقد الفريد 4/351

497-صـحـيـفـة الرضـا(ع)، ص 122 تـمـيـيز الطيّب من الخبيث عبدالرحمن بن على شيبانى شافعى ، ص 132.

498-نـويـسـنـده مـحـتـرم ايـن مـوضـوع را در پـاورقـى آورده اسـت كـه بـه دليل اهميت آن ، در ترجمه به متن انتقال يافت .

499-هـاشـم ، مـلك را بـه بـازى گـرفـت و گـرنـه ، نـه خـبـرى آمـد و نـه وحـيـى نازل شد، من از خندف نيستم اگر از رفتار فرزندان احمد انتقام نگيرم .

500-عقد الفريد، 4/357.

501-مـحـمـد(47)، آيه 22: (پس (اى منافقان ) آيا اميد بستيد كه چون از خدا برگشتيد (يا سرپرست مردم شديد) در (روى ) زمين فساد كنيد و خويشاوندى هاى خود را از هم بگسليد؟)

آيه بعد مى فرمايد: اينان همان كسانند كه خداوند آنها را لعنت نموده و... .

502-اشاره به آيه 5 از سوره كهف (18).

503-او از لعنت من هم بزرگ تر است و من پيوسته او را لعن مى كنم