 |
|
شرح صد كلمه قصار از امام على عليه السلام مرحوم آيه الله حاج شيخ عباس قمى(ره) - ۱ -
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين بارى الخلائق اجمعين والصلوة على من ارسل رحمة للعالمين و بعث لتتميم مكارم اخلاق المومنين و على اهل بيته الطاهرين الطيبين. و بعد، چنين گويد اين فقير بىبضاعت عباس بن محمد رضا القمى ختم الله لهما بالحسنى و السعادة: كه شكى نيست كه بهترين جواهرات كه آدمى آنرا در خزانه دل پنهان و در گوش خود آن را معلق و آويزان نمايد كلمه جامعه و حكم بالغه و در رباهره و جواهر فاخره كه از معدن بلاغت و مشرع فصاحت اكبر آيات الهى و باب مدينه علم جناب رسالت پناهى سيدنا و مولانا الأمام اميرالمؤمنين عليه من التسليمات و التحيات عدداً لا يتناهى أخذ و التقاط شده باشد لأن كلامة عليه السلام الكلام الذى عليه مسحة من العلم الألهى و فيه عبقة من الكلام النبوى صلى الله عليه و اله1 و من در چند سال قبل بيشتر كلمات قصار آنحضرت را كه در باب آخر نهجالبلاغه است جمع كردم بترتيب حروف تهجى و مختصر شرحى باندازه بضاعت خود بر آن نوشتم تا در اين ايام كه بفيض زيارت يكى از دوستان قديمى خود نائل شدم بخاطرم رسيد كه صد كلمه از آن كلمات شريفه انتخاب كنم و آنرا هديه آنجناب نمايم. فقد روى عن النبى صلى الله عليه و آله ما اهدى المسلم لا خيه هدية افضل من كلمة حكمة تزيده هدى او ترده عن ردى2 لاجرم اين صد كلمه را جمع نمودم و به فارسى مختصر شرحى بر آن نمودم و غالباً در ذيل كلمات يكى دو كلام از كلمات حكميه نافعه كه غالب آنها از خود آن حضرت است ذكر نمودم و هر جا بمناسبتى يكى دو سه شعر از اشعار عربيه يا فارسيه نگاشتم تا همه كس از آن انتفاع ببرد اميد كه فيضش عام و ذخيره اين مجرم كثيرالآثام گردد.3 فخذها فانها حكمة بالغة و ماة كلمة جامعة و ما توفيقى الا بالله عليه توكلت و اليه انيب. قال صلوات الله عليه متن حديث : آلة الرياسة سعة الصدر4 ترجمه : آلت رياست گشادگى سينه است. بدانكه رئيس محتاج است به چند امر: يكى جود، ديگرى شجاعت و سيم كه اهم امور است سعه صدر است و آن فضيلتى است مندرج در تحت شجاعت كه آن قوه تجلد و متوحش نشدن نزد ورود احداث مهمه و شدايد عظيمه باشد. متن حديث : احبب حبيبك هوناً ما عسى ان يكون بغيضك يوماً ما و ابغض بغيضك هوناً ما عسى ان يكون حبيبك يوماً ما.5 ترجمه : دوستدار دوست خود را دوست داشتنى بنرمى و مدارا - مراد آنكه افراط در محبت او مكن و او را بر جميع اسرار خود مطلع مگردان - شايد آنكه گردد دشمن تو روزى از روزها و دشمنى كن با دشمن خود دشمنى به رفق و ملايمت - حاصل آنكه جاى صلح باقى بگذار نه آنكه انواع دشمنى را با او بكار برى و از هر گونه فحش و بدگوئى بميان آورى - شايد كه او بگردد دوست تو روزى از روزها و آن موجب شرمندگى و ندامت تو شود؛ پس در حب و بغض از حد اعتدال بيرون مرو، و از جاده خير الأمور اوسطها پاى بيرون منه. قال مولانا الصادق (ع) لبعض الصحابه لا تطلع صديقك من سرك الا على ما لواطلع عليه عدوك لم يضرك فان الصديق قديكون عدواً يوماًما.6 يعنى حضرت صادق(ع) فرمود ببعض اصحاب خود كه: مطلع مگردان دوست خود را بر سر خود مگر بر آن سرى كه اگر مطلع شود بر آن دشمن تو ضرر نرساند به تو؛ چه آنكه گاه شود كه دوست دشمن گردد روزى؛ و از اينجا اخذ كرده سعدى كه گفته: هر آن سرى كه دارى با دوستان در ميان منه چه دانى كه وقتى دشمن گردند، و هر بدى كه توانى با دشمنان مكن باشد كه روزى دوست گردند. متن حديث : احسنوا فى عقب غيركم تحفظوا فى عقبكم7 ترجمه : نيكوئى كنيد در عقب و نسل ديگران تا مراعات شما شود در نسل شما. بدان اى عزيز من كه اكثر آنچه در دنيا است بعنوان قرض و مكافات چه بسيار مشاهده و عيان شده كه كسانيكه ظلم كردند بمردمان ظلم و ستم كردند به اعقاب ايشان كسى كه خراب كرد خانههاى مردم را خراب كردند خانه او را و هكذا بعكس.
احصد الشر من صدر غيرك بقلعه من صدرك8 ترجمه : قطع و درو كن شر و بدى را از سينه غير خودت بكندن آن از سينه خودت. اين كلمه شريفه دو معنى دارد يكى آنكه در دل خود قصد بدى بر مردمان مكن تا آنها نيز براى تو نيت بد نكنند چه آنكه دل به دل راه دارد؛ دوم آنكه اگر خواستى نهى از منكر تو در مردم تأثير كند و دست از شر و عمل بد خود بردارند اول خود را ملاحظه كن اگر آن عمل در تو مىباشد از خود دور كن تا موعظه تو تأثير كند و مردمان كار بد را ترك كنند. فان الموعظه اذا خرجت من القلب فى القلب و اذا من مجرد اللسان لم يتجاوز الاذان: يعنى همين كه موعظه از دل بيرون شد داخل در دل شود و در آن اثر كند و هر گاه از مجرد زبان باشد از گوشها تجاوز نكند حاصل آنكه:
اذا ارذل الله عبداً حظر عليه العلم9 ترجمه : چون رذل و پست سازد خداى تعالى بنده را در ميان خلقان بواسطه عدم سلوك او در طريق فرمان، حرام كند بر او علم را و از اين نعمت عظمى او را محروم فرمايد.10
اذا تم العقل نقص الكلام11 ترجمه : چون تمام و كامل شد عقل مرد نقصمان يافت كلام او زيرا كه كمال عقل به سبب ضبط قواى بدنيه و استعمال آنها است بمقتضى آراء محموده و موزون كردن فعل و قول خود است بميزان اعتبار و چون در اين كار كلفت و شرايط بسيار است لاجرم كلامش كم شود به خلاف آنكه اگر نسجيده سخن گويد، نظامى گفته:
و فى الحديث: سلامة الأنسان فى حفظ اللسان14 يعنى سلامت آدمى در نگه داشتن زبان او است.
اذا قدرت على عدوك فاجعل العفو عنه شكراً للقدرة عليه.15 ترجمه : هر گاه قدرت يافتى بر دشمن خود عفو كن و از تقصير او و قرار بده عفو از او را شكرانه آنكه بر او تسلط يافتى. قال الله تعالى: و ان تعفوا اقرب للتقوى16 يعنى حقتعالى فرمود كه عفو و بخشيدن شما نزديكتر است بپرهيزكارى. و روايتشده كه عفو و گذشت زياد نمىكند مگر عزت را پس گذشت كنيد تا خداوند شما را عزيز گرداند.17 و حكما گفتهاند كه گناه هر چند بزرگتر است فضيلت عفو كننده بيشتر است. ونيز اميرالمؤمنين (ع) فرموده: اولى الناس بالعفو اقدرهم على العقوبة.18 يعنى سزاوارترين مردمان بعفو آن كس است كه قدرتش بر عقوبت كردن بيشتر باشد.
اذا وصلت اليكم اظراف النعم فلا تنفروا اقصاها بقلة الشكر.20 ترجمه : چون رسيد بشما ظرفهاى21 نعمتهاى الهى پس مرمانيد يعنى منقطع نسازيد پايان آن نعمتها را بكمى شكرگذارى و كفران آن. بدانكه: كفران نعمت (يعنى نشناختن نعم منعم و شاد نبودن به آن و صرف نكردن آنرا در مصرفى كه منعم به آن راضى باشد) از صفات خبيثه و باعث شقاوت آدمى است در عقبى و موجب حرمان و سلب نعمت است در دنيا. قال الله تعالى: لئن شكرتم لازيدنكم و لئن كفرتم ان عذابىلشديد.22 اگر شكرگذاريد هر آينه زياد ميدهم البته شما را و اگر كفران ورزيد و ناسپاسى كنيد همانا عذاب من سخت است.
اذا هبت امراً فقع فيه فان شدة توقيه اعظم مما تخاف منه.23 ترجمه : چون ميترسى از كارى پس واقع شو در آن كار همانا سختى حذر كردن و خود را نگاه داشتن از آن امر مخوف بزرگتر است از آنچه ميترسى از آن زيرا كه بيم بلا و فكر در خلاصى از آن اصعب است از وقوع در آن بسبب طول زمان خوف و مستغرق شدن فكر در تدبيرات و امثال آن و اين نسبت بامورات دنيويه است والا بلاهاى عقبى وقوع آن بر اضعاف آنچيزيست كه متوقع است.24 متن حديث : استنزلوا الرزق بالصدقة و من ايقن بالخلف جاد بالعطية.25 ترجمه : طلب كنيد فرود آمدن روزى را بصدقه دادن. كما قال الله تعالى: و من قدر عليه رزقه فلينفق مما اتيه الله.26 و كسيكه يقين كند كه عوض آنچه مىدهد جايش مىآيد جوانمردى خواهد كرد در عطا كردن زيرا كه ميداند بدل اين عطا باو ميرسد در دنيا و عقبى. و اليه اشار (ع) فى قوله تنزل المعونة على قدر المؤنة.27 يعنى بهمين معنى نيز اشاره نموده آنحضرت كه فرموده فرود ميآيد يارى دادن بقدر مؤنه و گرانى بار. و هم فرموده اذا املقتم فتاجروا الله باصدقة.28 چون درويش و فقير گشتيد تجارت كنيد با خداى تعالى بدادن صدقه. فان الله يجزى المتصدقين.29 متن حديث : اشرف الغنى ترك المنى.30 ترجمه : شريفترين اقسام غنى و توانگرى ترك تمنى و آرزوها است زيرا كه آن لازم قناعت است و قناعت مستلزم غنى بدليل القناعة كنزلا يفنى: قناعت گنجى است كه تمام نميشود. متن حديث : اضاعة الفرصة غصة.31 ترجمه : ضايع كردن اوقات فرصت و فراغت را به بيكارى و كسالت باعث غصه و اندوه است در آن وقتى كه فرصت از دسته رفته و كار گذشته است پس عاقل آنست كه اوقات فراغ خود را غنيمت شمرد و نگذارد كه بيخود از دستش برود. و فى المثل: انتهزوا الفرص فانها تمرمر السحاب. يعنى در مثل است كه غنيمت بشمريد فرصتها را چه آنكه زمان فرصت مىگذرد مانند گذشتن ابر.32
الأعجاب يمنع من الأزدياد.35 ترجمه : عجب و خودپسندى منع ميكند از زياده كردن هنر چه آنكه كسيكه تصور كرد كمال هنرى را در خود و آنكه بغايت قصواى آن هنر رسيده ديگر در پى ازدياد و تكميل آن برنمى آيد و به آنحال مىماند و بهمين معنى است نيز كلام آنحضرت: عجب المرء بنفسه احد حساد عقله36 يعنى عجب آدمى بنفس خود يكى از دشمنان عقل او است.37
چه خوب گفته شيخ سعدى در اين مقام:
اعجز الناس من عجز عن اكتساب الاخوان و اعجز منه من ضيع من ظفربه منهم.39 ترجمه : عاجزترين مردم كسى است كه عاجز باشد از به دست آوردن برادران و عاجزتر از اين كس آن كسى است كه ضايع كرد و از دست داد آندوست و برادرى را كه بدست داشت. روايت است كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله از قتل جعفر بن ابى طالب بگريست و فرمود: المرء كثير باخيه.40 يكى از دانايان گفته كه هرگاه خبر موت يكى از برادران من بمن ميرسد گويا كه عضوى از من ساقط ميگردد. قال الشاعر:
قال اميرالمؤمنين (ع): مودة الابآء قرابة بين الابنآء.44 و عن النبى صلى الله عليه و آله ثلث يطفين نور العبد: من قطع اوداء ابيه و غير شيبه و رفع بصره فى الحجرات من غير ان يؤذن له.45 يعنى رسول خدا فرمود سه چيز است كه خاموش مينمايد نور آدميرا آنكه شخص قطع كند دوستان پدرش را يعنى دوستى با ايشانرا ببرد و ديگر آنكه تغيير دهد سفيدى موى خود را از پيرى سيم آنكه بلند كند چشم خود را و نظر افكند در حجرهها و خانهها بدون آنكه مأذون باشد. و روايت است كه حضرت صادق عليه السلام فضيل بن يسار را دوست مىداشت و مىفرمود فضيل از اصحاب پدر من است و من دوست ميدارم كه شخص اصحاب پدرش را دوست بدارد.46 متن حديث : اعقلوا الخبر اذا سمعتوه عقل رعاية لا عقل رواية فان رواة العلم كثير و رعاته قليل.47 ترجمه : دريابيد خبر را چون بشنويد آنرا دريافت رعايت48 كه آن تدبر در فهم معنى آن است نه دريافتن روايت كه مجرد نقل لفظ باشد بدون تدبر معنى آن مانند قرائت قرآن اكثر مردمان، همانا راويان عمل بسيارند و مراعات كنندگان آن كم. فرمودهاند: حديث تدريه خير من الف ترويه49 يعنى يك حديث كه بفهمى و بدانى معنى آنرا بهتر است از هزار حديث كه روايت آن كنى و معنى آنرا ندانى. متن حديث : اغض على الأذى و الا لم ترض ابداً.50 ترجمه : چشم بپوش بر خار كنايه از آنكه از مكاره و رنج و بلاى دنيا و ناملايمات از دوستان بىوفا چشم بپوش و تحمل آن كن و اگر نه خوشنود نشوى هرگز و هميشه بحالت خشم و تلخى زندگى كنى زيرا كه طبيعت دنيا مشوبست به مكاره. و من ذالذى ترضى سجاياه كلها. كيست آنچنان كسى كه بپسندى تو تمام خوى و طبيعت او را.
افضل الاعمال ما اكرهت نفسك عليه.51 ترجمه : بهترين عملها آن عملى است كه نفس بآن ميل نداشته باشد و باكراه و اجبار بدارى او را بر آن مانند قيام ليل در هواى سرد و روزه در هواى گرم. و هكذا بهمين معنى است افضل الأعمال احمزها.52 يعنى افضل عملها آن عملى است كه مشقش بر نفس زيادتر باشد. سعدى گفته: بزرگى را پرسيدم از معنى اين حديث: اعدى عدوك نفسك التى بين جنبيك53 گفت به حكم آنكه هر آن دشمنى را كه بروى احسان كنى دوست گردد مگر نفس را كه هر چند مدارا بيش كنى مخالفت زياده كند.
افضل الزهد اخفاء الزهد.54 ترجمه : فاضلترين زهد كه اعراض است از متاع دنيا پنهان داشتن آنست از اطلاع مردم تا دور باشد از مخالطه سمعه و ريا چه آنكه جهر به عبادت و زهادت كم است كه از ريا سالم بماند. گويند منصور مردى را ديد واقف بباب خود در حاليكه در ميان پيشانيش آثار سجده است گفت تو بطمع مال بر در خانه من ايستادهاى با آنكه در ميان جبهه تو چنين درهمى است ربيع حاجب گفت بلى چنين است لكن سكه درهمش قلب است.
متن حديث : اكبر العيب ان تعيب ما فيك مثله.55 ترجمه : بزرگتر عيب تو آنست كه عيب كنى مردم را بچيزيكه مثل آن در تو باشد. اى عزيز من كه عيبجوئى مردم كردن از علامات خباثت نفس و دنائت طبع و عيبناك بودن است چه هر عيبدار طالب اظهار عيوب مردم است. و در حديث نبوى است كه هر كه ظاهر كند عمل ناشايست كسى را مثل آنست كه خود بجا آورده.56 و بتجربه ثابت است كه هر كه بناى عيبجوئى مردم نهاد ايشانرا رسوا كرد و خود را بىاعتماد.57 پس احمق آن كسى است كه خود به هزار عيبآلوده و سرتاپاى او را معصيت فرو گرفته چشم از عيوب خود پوشيده و زبان بعيوب مردم گشوده.
يعنى اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود كه هر كه نظر كند در عيبهاى ديگران و زشت شمرد و نپسندد از ايشان ولكن از خودش آن عيبها را بپسندد چنين كس عين احمق است. و قال رسول الله صلى الله عليه و آله: اذا اراد الله بعبد خيراً الهاه عين محاسنه و جعل مساوية بين عينيه و كرهه مجالسة المعرضين عن ذكر الله.60
الاوان من البلاء الفاقة و اشد من الفاقة مرض البدن و اشد من مرض البدن مرض القلب الاوان من النعم سعة المال و افضل من سعة المال صحةالبدن و افضل من صحة البدن تقوى القلب.61 ترجمه : همانا از جمله بلا و محن، فقيرى و بىچيزيست و سختتر از فقيرى بيمارى بدنست و سختتر از بيمارى بدن بيمارى دل است و همانا از جمله نعمتها فراخى مال است و بهتر از فراخى مال صحت بدن و افضل از صحت بدن پرهيزكارى دل است از رذائل. قال تعالى: يوم لا ينفع و لا بنون الا من اتى الله بقلب سليم.62 متن حديث : ان لله ملكاً ينادى فى كل اليوم لدو اللموت وابنوا للخراب و اجمعوا للفناء.63 ترجمه : همانا از براى خداست فرشتهاى كه ندا مىكند در هر روزى كه بزائيد از براى مردن و بنا كنيد از براى خراب گشتن و جمع كنيد از براى فانى شدن يعنى عاقبت از زائيدن و بنا كردن و جمع نمودن مردن و خرابشدن و فانى گشتن است. و قد اخذ الشاعر فى قوله:
متن حديث : ان لم تكن حليماً فتحلم فانه قل من تشبه بقوم الا و اوشك منهم.65 ترجمه : اگر نبوده باشى حليم و بردبار پس بتكلف خود را بر بردبارى بدار پس بدرستيكه كمست كسى كه شبيه سازد خود را بگروهى مگر آنكه نزديك شود كه باشد از ايشان. و اين مطلب موافق تجربه و عيان است كه هر كه متخلف باخلاق قومى شود و از آداب ايشان اخذ كند كم كم از ايشان شود چنانچه مشاهده شد كه اعراب ساكن باديه و مردمان قروى و بيابان نشين مدتى كه ساكن در شهر و بلد شدند و مخالطه با اهل شهر كردند بعد از زمانى شبيه بساكنين بلد شوند و طبيعت ايشان برگردد بلكه بالاتر از اين مشاهده ميشود كه حيوانات وحشى مانند باز و تازى بواسطه رياضت و انس با آدمى طبيعت قديم خود را فراموش ميكنند و طبيعت ديگر پيدا مينمايند حتى آنكه نقلشده كه عضدالدوله ديلمى ره شيرهائى داشت كه آنها را تعليم كرده بودند كه مثل تازى با آنها صيد ميكرد و اين از عجايب است زيرا كه شير ابعد حيوانات است از انس با انسان. متن حديث : ان مع كل انسان ملكين يحفظانه فاذا جآء القدر خليا بينه و بينه و ان الاجل جنة حصينة.66 ترجمه : همانا با هر انسانى دو ملك موكل است كه نگهدارى مىكنند آن را پس چون بيايد تقدير او بگذارند او را با تقدير او و ديگر نگهدارى از او ننمايند و بدرستيكه اجل يعنى مدتيكه براى انسان تعيين شده كه بايد تا آن مدت، باقى باشد سپريست استوار و بهمين معنى است قول آن جناب: كفى بالاجل حارساً.67 و روايت است كه بر درع آن حضرت نقش بود:
اوضع العلم ما وقف على اللسان و ارفعه ما ظهر فى الجوارح و الاركان.69 ترجمه : پستترين علم آن علم است كه بايستد بر زبان و مؤدى نشود بعمل و بالاترين علم آنست كه ظاهر شود آثار آن در جوارح و اركان. حاصل آنكه علم با عمل قيمت دارد و خوبست و اما علمى كه مجرد لقلقه لسان باشد و عملى با آن نباشد ناقص است بلكه گاه شود سبب اغوان جاهلان گردد بسبب آنكه گويند اين حرفها كه اين عالم ميگويد اگر واقع دارد چرا خودش بآن عمل نمينمايد.
يعنى على عليه السلام فرمود كه علم پيوسته است با عمل پس هر كه علم پيدا كرد عمل هم بكند و علم آواز ميكند عمل را پس اگر جواب داد علم ميماند و اگر نه كوچ و رحلت مىكند.
اول عوض الحليم من حلمه ان الناس انصاره على الجاهل.72 ترجمه : اول عوضى كه حاصل مىشود شخص بردبار را بسبب حلمش آن است كه مردمان يارى كننده اويند بر نادانان و آن كسى كه بر او سفاهت و بيخردى كرده و اين مطلب موافق تجربه است بهمين معنى است قول آنجناب: و بالحلم عن السفيه يكثر الانصار عليه.73 يعنى بسبب حلم كردن از نادان بسيار ميكند براى خود يارى كنندگان بر آنرا.74 گويند انوشيروان از بوذر جمهر پرسيد كه حلم چيست گفت حلم نمك خوان اخلاق است كه چون حروف آن را برگردانند ملح شود چنانكه هيچ طعامى بدون ملح مزه ندهد خلقى بىحلم جمال ننمايد.
يعنى اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه حلم پوشش ستر كننده است و عقل شمشير برنده است پس بپوشان رخنه خلق خود را بحلم و قتال كن با هوى و هوس خود بشمشير عقل خود.
پىنوشتها:
1) اين جمله از مرحوم سيد رضى در مقدمه نهج البلاغه است.
4) نهج البلاغه چاپ فيض الاسلام ص 1169. 5) نهج البلاغهع ص 1216. 6) بحار الانوار ج 78 ص 291 با كمى تفاوت. 7) نهج البلاغه ص 1215. 8) نهج البلاغه ص 1170. 9) نهج البلاغه ص 1235. 10) قال عليه السلام: ليث شعرى اى شيىء ادرك من فاته العلم بل اى شيىء فات من ادرك العلم. كاش مىدانستم كسى كه علم ندارد چه دارد و كسى كه علم دارد چه ندارد. شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد ج 20 ص 289. 11) نهج البلاغه ص 1116. 12) بيهوده گويان. 13) بحار 71/286. 14) بحار ج 71/286. 15) نهج البلاغه ص 1092. 16) سوربه بقره آيه 237. 17) كافى 2/108. 18) نهج البلاغه ص 1112. 19) لازم است يادآور شويم كه عفو از خطاكار، پسنديده است در صورتى كه براى دين و جامعه خطر نداشته باشد و گر نه ترحم بر پلنگ تيزدندان و ستم بر ديگران است. 20) نهج البلاغه ص 1093. 21) اطراف بطاء مهمله جمع طرف به كسر طاء يا ضم آن است و آن مال نو باشد. و جمع ظرف ظروف آيد نه اظراف. (شعرانى). در نهج البلاغه چاپ فيض الاسلام هم اطراف بى نقطه است. 22) سوره ابراهيم آيه 7. 23) نهج البلاغه ص 1169. 24) قال عليه السلام: استهينوا بالموت فان مرارته فى خوفة. حقير و سبك بشماريد مرگ را زيرا تلخى آن در ترس از آن است. شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد ج 20 ص 317 حكمت 637. 25) نهج البلاغه ص 1152. 26) كسيكه تنگ گرفته شد بر او روزى كه پس بايد انفاق كند از آنچه داده او را خدا. نقل است كه جناب اميرالمؤمنين (ع) سقايت نخلى فرمود در عوض يك مد از جو، پس آن را برايش دستاس نمودند و نان پختند چون خواست بر آن افطار فرمايد كه سائلى بر در خانه آمد آنحضرت نانش را بسائل داد و شب گرسنه خوابيد شاعر عرب گفته و چه خوب گفته:
27) نهج البلاغه ص 1153. 28) نهج البلاغه ص 1200. 29) سوره يوسف آيه 88. 30) نهج البلاغه ص 1103. 31) نهج البلاغه ص 1141. 32) قال عليه السلام: العمر اقصر من ان تعلم كل ما يحسن بك علمه فتعلم الاهم فالاهم. عمر كوتاهتر از آنست كه هر چه دانستنش نيكو است بياموزى پس بياموز آنچه اهميتش بيشتر است. شرح نهج البلاغه ابن ابىالحديد 20/262. 33) بحار الانوار ج 77 ص 164 و 378 با مختصر تفاوت و قال عليه السلام: يابن آدم انما انت ايام مجموعه فاذا مضى يوم مضى بعضك: شرح نهج البلاغه 20/319. 34) يعنى وقت مهمانى است كه مىگذرد. قال عليه السلام: الفرصة سريعة الفوت بطئية العود؛ فرصت زود گذر است و دير بر مىگردد. شرح غررالحكم آقا جمال 2/113. 35) نهج البلاغه ص 1167. 36) نهج البلاغه ص 1182. 37) قال عليه السلام: المتواضع كالوهده يجتمع فيها قطرها و قطر غيرها و المتكبر كالربوة لا يقر عليها قطرها و لا قطر غيرها؛ يعنى متواضع چون گودالى است كه قطرههاى باران در آن جمع مىشود و چه از خودش و چه از اطرافش و متكبر چون بلندى است كه آب بر او قرار نمىگيرد نه از خودش و نه از اطرافش. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 20 ص 288 حكمت 291. 38) قال عليه السلام اياك و صدر المجلس فانه مجلس قلعة. شرح نهج البلاغه 20/285 حكمت 264. 39) نهج البلاغه ص 1093. 40) بحار 21/57. 41) بتصحيح قياسى و در طبع سابق (حاجة) صحيح نيست (شعرانى). 42) كسى كه برادر ندارد مانند كسى است كه بىاسلحه به جنگ مىرود و بدان كه پسر عموى هر قوم بال آنها است و آيا باز بدون بال مىتواند پرواز كند. 43) و قال عليه السلام: تحتاج القرابة الى المودة و لا تحتاج المودة الى فرابة. شرح نهج البلاغه 20/305. 44) نهج البلاغه ص 1233 و قال عليه السلام: من كرم المرء بكاؤه على ما مضى من زمانه و حنينه الى اوطانه و حفظ قديم اخوانه. شرح نهج البلاغه 20/274. 45) بحار الانوار 74/264. 46) سفينة البحار 2/370. 47) نهج البلاغه ص 1130. 48) و ممكن است معنى بستن و نگهداشتن، از عقل نمودن و مناسب است. اين حاشيه شايد از مرحوم آقاى شعرانى باشد. 49) 50) نهج البلاغه ص 1183. 51) نهج البلاغه ص 1196. 52) حديث نبوى است. 53) بحار الانوار ج 70 ص 64 دشمنترين دشمن تو نفس تواست. 54) نهج البلاغه ص 1098. 55) نهج البلاغه ص 1252. 56) بحارالانوار 70/385. 57) قال عليه السلام: ابصر الناس لعور الناس المعور: شرح نهج البلاغه 20/291. 58) تعنت: عيب جويى و بدگويى، 59) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد طبع يبروت 4/399 و نهج البلاغه ص 1250 با كمى تفاوت. 60) سفينة البحار 1/361 و قال اميرالمؤمنين عليهالسلام: الاشرار يتبعون مساوى الناس و يتركون محاسنهم كما يتبع الذباب المواضع الفاسدة من الجسد و يترك الصحيح. ترجمه حديث متن: هر گاه خدا براى بندهاى خير بخواهد او را از خوبىهايش غافل مىكند و بدىهايش را هميشه برابر چشمش قرار مىدهد و همنشينى با كسانى را كه از ياد خدا روى گرداند مورد كراهت او مىسازد. ترجمه حديث پاورقى: مردمان بد از بدىهاى مردم پى جويى مىكنند و خوبىهايشان را وا مىگذراند مانند مگس كه دنبال جاهاى زخم بدن است و جاهاى سالم را رها مىكند. و قال عليه السلام: من عاب سفلة فقد رفعه و من عاب كريماً فقد وضع نفسه شرح نهج البلاغه 20/329 حكمت 773. هر كس شخص پستى را عيب كند او را بالا برده و هر كه كريمى را عيب كند خود را پست كرده است. و قال عليه السلام: لا تسبن ابليس فى العلانيه و انت صديقه فى السر شرح نهج البلاغه 20/3229، حكمت 767 ترجمه: در آشكارا به شيطان دشنام مده در حالى كه در پنهانى با او دوستى. 61) نهج البلاغه ص 1270. 62) سوره شعراء آيه 89. 63) نهج البلاغه ص 1150 با كمى تفاوت. 64) بحار الانوار 70/295. 65) نهج البلاغه ص 1180 و شرج نهج البلاغه طبع بيروت 4/335 با كمى تفاوت. 66) نهج البلاغه ص 1178 حكمت 192. 67) نهج البلاغه ص 1242. 68) يعنى كدام يك از دو روز خودم از مرگ فرار كنم روزى كه مرگ من مقدر نشده يا روزى كه مرگ منمقدر شده؟ روزى كه مرگ من مقدر نشده باشد از كار زار باكى ندارم و روزى كه مرگ من مقدر شده ترس و فرار نتيجهاى ندارد. 69) نهج البلاغه ص 1127 حكمت 88. و قال عليه السلام: خيرالمقال ما صدقه الفعال. بهترين گفتار آن است كه كردار گوينده آن را تصديق كند و با آن برابر باشد. شرح نهج البلاغه ج 20 ص 271 حكمت 135. 70) اگر علم بدون تقوى شرافت داشت شيطان شريفترين مردم بود. 71) نهج البلاغه ص 1256 حكمت 358. 72) نهج البلاغه ص 1179 حكمت 197. 73) نهج البلاغه 1185 حكمت 215. 74) قال عليه السلام: رب كلمة يجترعها مخافة ما هوشر منها و كفى بالحلم ناصراً / يعنى چه بسا كلمهاى را شخص بردبار فرو مىخورد از ترس بدتر از آن و بردبارى بس است از حيث يارى كردن. شرح نهج البلاغه ص 20/264 حكمت 87. 75) نهج البلاغه ص 1285 حكمت 416 و در اين چاپ حسام قاطع است.
|
