1- تاكنون هزاران فيش تحقيقاتى از حدود 700 عنوان در يك هزار جلد، كتاب پيرامون حضرت امام على عليه السلام فراهم آمده است .
2-خطبه 175/ 6، نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لف
3- ينابيع المودّة ص 40
قالت فاطمه 3: نَظَرَ رَسُولَ اللّه صلى الله عليه و آله اِلى عَلِي عليه السلام و قال :
هذا وَ شِيعَتُهُ فِى الجَنَّة
4- نامه 45/5 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لف
5- خطبه 209/3 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لف
6- سكولاريسم Secularism
سكولر (Secular ,Seculaire) در زبان هاى انگليسى و فرانسوى بمعنى دنيوى (آنچه كه مربوط به اين جهان خاكى است ) و مشتق از كلمه لاتن سكولوم (Saeculum) است به معنى امور اين دنيا. و سكولاريسم يعنى دنياپرستى يا اعتقاد به اصالت امور دنيوى ورد آنچه كه غير از آن است . بنابراين شامل رد مذهب نيز مى شود و غالباً مرادف با سپ تيسم استعمال مى گردد. اين اصطلاح در انگلستان زياد بكار مى رود زيرا ابتدا در قرن 19 جمعى شكاك و آتئيست (منكرين خدا) در حدود يكهزار نفر جمع آمده تشكيلاتى تحت نظر هولى اوك (Holyoake Jacob George) مؤ سس ‍ اين فرقه كه شاگرد رابرت اوون (Owen Robert) بود به وجود آوردند. فكر ايشان آن بود كه از خصومت شديد كه هدف آن بحد افراد حمله به كليساها باشد اجتناب نموده و در آن نوع جمعيت ها شركت ننمايند بلكه هدف خود را هدفى مثبت معرفى كردند و آن توجه به امور اين جهان خاكى بود. اين فرقه در تحت رهبرى برادلا (Brallau) پيشرفت قابل توجهى نمود ولى در حال حاضر چندان پيشرفتى ندارد. اكنون عبارت از مجمعى است از خداناپرستان (آتئيست ها) و بيشتر اشخاصى مجذوب آن مى شوند كه ميل دارند انتقادى شديدتر و متجاوزانه تر به مذهب و كليساها بعمل آيد. (برگرفته از كتاب مكتب هاى سياسى نوشته پاسارگاد)
7- مثنوى معنوى ، نسخه رمضانى
8- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
- كتاب النهاية ج 1 ص 215 (ماده الثقلة ) : ابن اءثير شافعى (متوفاى 606 ه‍)
- منهاج البراعة ج 2 ص 15 : راوندى (متوفاى 573 ه‍)
- شرح نهج البلاغه ج 7 ص 285 : ابن ابى الحديد (متوفاى 656 ه‍)
- الغارات ج 2 ص 625 و626 : ابن هلال ثقفى (متوفاى 283 ه‍)
- انساب الاشراف ج 1 ص 423 : بلاذرى (متوفاى 279 ه‍)
- بحارالانوار ج 34 ص 96 : مجلسى (متوفاى 1110 ه‍)
- ارشاد ص 145 : شيخ مفيد (متوفاى 413 ه‍)
- تاريخ يعقوبى (ابن واضح ) ج 2 ص 173 : يعقوبى (متوفاى 292 ه‍)
9- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
- غررالحكم ج 5 ص 10 و 11 : آمدى (متوفاى 588 ه‍)
- بحارالانوار ج 34 ص 240 و239 ح 999 : مجلسى (متوفاى 1110ه‍)
- اصول كافى ج 1 ص 135 و 138 و 141 : كلينى (متوفاى 328 ه‍)
- فروع كافى ج 5 ص 373 : كلينى (متوفاى 328 ه‍)
- بحارالانوار ج 16 ص 381 ح 94 : مجلسى (متوفاى 1110ه‍)
- ربيع الابرار ج 1 ص 445 ح 2 ب 15 : زمخشرى معتزلى (متوفاى 538ه‍)
- توحيد ص 31 ح 1 ب 2 : شيخ صدوق (متوفاى 381ه‍)
10- انبياء 101
11- يوسف آيه 53
12- . چون انسان از نظر روان و فطرت خداجوست ، و در روانشناسى امروز نيز بُعد مذهبى را يكى از ابعاد وجودى روح آدمى پذيرفته اند، اگر موانعى نباشد، انسان از نظر روان و فطرت به سوى خدا گرايش دارد و خدا را در همه جا مى جويد.
13- خطبه 1 / 34 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لّف
14- اسناد و مدارك حكمت 73 به شرح زير است :
- كتاب مستطرف ج 1 ص 20 : ابشيهى (متوفاى 850 ه‍)
- منهاج البراعة ج 3 ص 281 : ابن راوندى (متوفاى 573 ه‍)
- اصول كافى ج 1 ص 335 : كلينى (متوفاى 328 ه‍)
- اعلام الدين ص 92 : ديلمى (متوفاى قرن 8 ه‍)
- بحارالانوار ج 2 ص 56 ب 11 ح 33 : مجلسى (متوفاى 1110ه‍)
- ربيع الابرار ج 4 ص 21 ح 38 : زمخشرى معتزلى (متوفاى 538 ه‍)
15- اسناد و مدارك خطبه 4 به شرح زير است :
- ارشاد ص 135 ج 1 ص 248 : شيخ مفيد (متوفاى 413 ه‍)
- المسترشد فى الامامة ص 408 ط جديد : طبرى شافعى (متوفاى 310 ه‍)
- منهاج البراعة ج 1 ص 135 : قطب راوندى (متوفاى 573 ه‍)
- كتاب صناعتين ص 257 : ابوهلال عسكرى (متوفاى 395 ه‍)
- بحارالانوار ج 32 ص 237 ح 189 ب 4 : مجلسى (متوفاى 1110 ه‍)
- غررالحكم ج 6 ص 55 و 234 : آمدى (متوفاى 588 ه‍)
- احتجاج ج 1 ص 95 : طبرسى (متوفاى 588 ه‍)
- ينابيع المودّة ص 27 ط قديم وج 1 ص 83 ب 3 : قندوزى حنفى (متوفاى 1294 ه‍)
- بحار الانوار ج 29 ص 561 و562 و563 : مجلسى (متوفاى 1110ه‍)
- الخصائص ص 107 : سيّد رضى (متوفاى 406 ه‍)
16- عميد، حسن ، فرهنگ فارسى عميد، جلد دوم ، انتشارات اميركبير تهران ، چاپ سوم ، 74،ص 953.
17- طلوعى ، محمود، فرهنگ جامع ميامى ، چاپ اول ، انتشارات سخن ، بى جا.
18- موسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى ، فلسفه سياست ،چاپ سوم ، چاپ اعتماد، قم ، ص 85.
19- شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد، ذيل خطبه 40، ج 2، ص 308.
20- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - كتاب الام : امام شافعى (متوفاى 204 هجرى )
2 - تاريخ طبرى ج 6 ص 41 : طبرى (متوفاى 310 هجرى )
3 - قوت القلوب ج 1 ص 530 : ابوطالب مكى (متوفاى 382 هجرى )
4 - تاريخ دمشق : ابن عساكر (متوفاى 573 هجرى )
5 - مجمع الزوائد ج 6 ص 242 : حافظ هيثمى (متوفاى 807 هجرى )
6 - تاريخ ج 2 ص 136 : ابن واضح (متوفاى 292 هجرى )
7 - اءنساب الاشراف ج 2 ص 352 و 114 : بلاذرى (متوفاى 279 هجرى )
8 - الكامل ج 2 ص 153 : مبرد (متوفاى 285 هجرى )
9 - تاريخ ج 1 ص 167 : يعقوبى (متوفاى 284 هجرى )
10 - كتاب صفين ص 266 : نصربن مزاحم (متوفاى 202 هجرى )
11 - عقدالفريد ج 1 ص 211 : ابن عبدربه (متوفاى 328 هجرى )
12 - تذكرة الخواص ص 99 : ابن الجوزى (متوفاى 567 هجرى )
13 - ذخائر العقبى ص 110 : محب الدين طبرى (متوفاى 694 هجرى )
14 - دعائم الاسلام ج 1 ص 458 : قاضى نعمان (متوفاى 363 هجرى )
15 - بحارالانوار ج 8 ص 604 كمپانى : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
21- موسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى ره ، فلسفه سياست ، چاپ اعتماد، قم ، ص 86.
22- دكتر بهشتى ، حكومت در اسلام ، قم انتشارات قدس ، ص 18 - 15
23- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - اخبار الطوال ص 134 : دينورى (متوفاى 282 هجرى )
2 - كتاب الفتوح ج 2 ص 37 : ابن اعثم كوفى (متوفاى 314 هجرى )
3 - تاريخ طبرى ج 4 ص 237 : طبرى (متوفاى 310 هجرى )
4 - ارشاد ص 120 / ج 1 ص 200 : شيخ مفيد (متوفاى 413 هجرى )
5 - منهاج البراعة ج 2 ص 67 : ابن راوندى (متوفاى 573 هجرى )
6 - نسخه خطى سال 499 هجرى ص 119 : نوشته ابن مؤ دب
7 - نسخه خطى سال 421 هجرى ص 116
8 - تجارب الامم ج 1 ص 419 : ابن مسكويه (متوفاى 421 هجرى )
9 - كتاب الفتوح : مدائنى (متوفاى 225 هجرى )
10 - بحارالانوار ج 40 ص 193 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
11 - بحارالانوار ج 8 ص 317 كمپانى : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
24- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - روضه كافى ج 8 ص 352 : مرحوم كلينى (متوفاى 328 هجرى )
2 - منهاج البراعة ج 2 ص 348:ابن راوندى (متوفاى 573 هجرى )
3 - نسخه خطى نهج البلاغه ص 184 : نوشته سال 421 هجرى
4 - دعائم الاسلام ج 2 ص 539:قاضى نعمان (متوفاى 363 هجرى )
5 - بحار الانوار ج 8 ص 707 و ج 27 ص 251 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
6 - بحار الانوار ج 17 ص 93 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
7 - بحار الانوارج 41 ص 360 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
25- امام خمينى ، ولايت فقيه ، حكومت اسلامى تهران ، انتشارات اميركبير، 1360، ص 28.
26- ابابكر در جمادى الاخر سال 13 هجرى و عُمَر در ذى الحجّه سال 23 هجرى از دنيا رفت .
27- سعد بن ابى وقاص كه يكى از شوراى شش نفره بود.
28- عبدالرحمن بن عوف ، شوهر خواهر عثمان ، كه حق وتو در شورا داشت . زيرا عمر دستور داد اگر اختلاف در شورا پديد آمد، ملاك ، راءى داماد عثمان است .
29- طلحه و زبير، كه از رذالت و پستى ، بر امام شورادند و جنگ جمل را به وجود آوردند.
30- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - كتاب الجمل ص 62 و 92 : شيخ مفيد (متوفاى 413 هجرى )
2 - الفهرست ص 92 : نجاشى (متوفاى 450 هجرى )
3 - الفهرست ص 224 : ابن نديم (متوفاى 438 هجرى )
4 - الانصاف فى الامامة : ابى جعفر ابن قبه رازى (متوفاى 319 هجرى )
5 - معانى الاخبار ص 343 : شيخ صدوق (متوفاى 380 هجرى )
6 - علل الشرايع ص 144 : شيخ صدوق (متوفاى 380 هجرى )
7 - عقد الفريد ج 4 : ابن عبدربه (متوفى 328 هجرى )
8 - بحارالانوار ج 8 ص 120 (كمپانى ) : مرحوم مجلسى (متوفاى 1037- 1110 ه‍)
9 - شرح نهج البلاغه : قطب راوندى (متوفاى 573 هجرى )
10 - المناقب : ابن جوزى (متوفاى 654 هجرى )
31- همان ماخذ.
32- يوسف / 55.
33- ص / 26.
34- بقره ، 247.
35- بقره ، 251.
36- حج ، 41.
37- پيام قرآن ، آيه الله مكارم شيرازى : ج .1، ص 27.
38- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - تاريخ طبرى ج 6 ص 136 و 3091 و 3093 : طبرى (متوفاى 310 هجرى )
2 - منهاج البراعة ج 2 ص 144 : ابن راوندى (متوفاى 573 هجرى )
3 - شرح ابى الحديد ج 9 ص 295 : ابى الحديد (متوفاى 656 هجرى )
4 - نسخه خطى نهج البلاغه ص 145 : نوشته سال 421 هجرى
5 - نسخه خطى نهج البلاغه ص 149 : نوشته ابن مؤ دب سال 499 هجرى
6 - كتاب صفين ص 119 : نصربن مزاحم (متوفاى 202 هجرى )
7 - بحارالانوار ج 32 ص 81 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
8 - بحارالانوار ج 8 ص 408 كمپانى : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
39- پيام قرآن ، آيه اللّه مكارم شيرازى ، ج 1، ص 29.
40- مدارك گذشته
41- الحاقه ، 44-46.
42- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - محاسن ج 1 ص 208 : علامه برقى (متوفاى 280 هجرى )
2 - اصول كافى ج 1 ص 54 : مرحوم كلينى (متوفاى 329 هجرى )
3 - روضه كافى ص 58 ج 3 : مرحوم كلينى (متوفاى 329 هجرى )
4 - تاريخ ج 2 ص 136 : ابن واضح (متوفاى 22 هجرى )
5 - بحارالانوار ج 1 ص 159 و ج 2 ص 290 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
6 - بحارالانوار ج 8 ص 705 و 665 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
7 - دستور معالم الحكم ص 132 : قاضى قضاعى (متوفاى 454 هجرى )
8 - البصائر و الذخائر ص 32 : توحيدى (متوفاى 380 هجرى )
9 - مشكاة الانوار ص 223 : طبرسى (متوفاى 548 هجرى )
10 - تاريخ ج 2 ص 197 : يعقوبى (متوفاى 284 هجرى )
11 - تيسير المطالب ص 191 : يحيى بن الحسين (متوفاى 424 هجرى )
43- بهشتى ، احمد، حكومت در قرآن بى جا، بى تا، انتشارات طريق القدس .
44- 1 - كتاب اليقين ص 196:سيد بن طاووس ‍ (متوفاى 664 هجرى )
2 - فروع كافى ج 4 ص 198 و 168 / ج 1
ص 219:مرحوم كلينى (متوفاى 328 هجرى )
3 - من لايحضره الفقيه ج 1 ص 152:شيخ صدوق (متوفاى 380 هجرى )
4 - ربيع الابرار ص 113 ج 1:زمخشرى (متوفاى 538 هجرى )
5 - اعلام النبوة ص 97:ماوردى (متوفاى 450 هجرى )
6 - بحار الانوار ج 13 ص 141 و ج 60
ص 214:مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
7 - منهاج البراعة ج 2 ص 206:ابن راوندى (متوفاى 573 هجرى )
8 - نسخه خطى نهج البلاغه ص 180:نوشته سال 421
9 - نسخه خطى نهج البلاغه ص 216:نوشته ابن مؤ دب سال 499 هجرى
10 - دلائل النبوة :بيهقى (متوفاى 569 هجرى )
11 - كتاب السيرة والمغازى :ابن يسار
12 - كتاب خصال ج 1 ص 163 حديث
45- حكمت 160 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لّف 46- سوره حشر آيه 59
47- سوره بقره آيه 29
48- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - اءنساب الاشراف ج 5 ص 60 : بلاذرى (متوفاى 279 هجرى )
2 - تاريخ طبرى ج 5 ص 96 : طبرى (متوفاى 310 هجرى )
3 - تاريخ طبرى ج 6 ص 2938 : طبرى (متوفاى 310 هجرى )
4 - عقدالفريد ج 4 ص 308 : ابن عبدربه (متوفاى 328 هجرى )
5 - عقدالفريد ج 2 ص 273 : ابن عبدربه (متوفاى 328 هجرى )
6 - كتاب الجمل ص 100 : شيخ مفيد (متوفاى 413 هجرى )
49- خطبه 33 / 2
50- قصص ، 4.
51- زخرف ، 54.
52- همان ماءخذ.
53- مدرك گذشته
54- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - تذكرة الخواص ص 120 : ابن الجوزى (متوفاى 567 هجرى )
2 - دعائم الاسلام ص 531 ج 2 : قاضى نعمان (متوفاى 363 هجرى )
3 - كتاب النهاية ج 3 ص 154 : ابن اءثير (متوفاى 606 هجرى )
4 - كتاب النهاية ج 5 ص 270 : ابن اءثير (متوفاى 606 هجرى )
5 - كتاب مناقب : ابن الجوزى (متوفاى 567 هجرى )
6 - بحارالانوار ج 17 ص 111 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
7 - بحارالانوار ج 25 ص 167 و ج 8 ص 692 كمپانى : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
55- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - كتاب ارشاد ص 142 : شيخ مفيد (متوفاى 413 هجرى )
2 - كتاب النهاية ج 3 ص 467 : ابن اءثير (متوفاى 606 هجرى )
3 - منهاج البراعة ج 2 ص 55 : ابن راوندى (متوفاى 573 هجرى )
4 - شرح ابى الحديد ج 8 ص 31 : ابى الحديد (متوفاى 656 هجرى )
5 - شرح ابن ميثم بحرانى ج 3 ص 164 : بحرانى (متوفاى 679 هجرى )
6 - نسخه خطى نهج البلاغه مربوط به سال 421 هجرى ص ‍ 110
7 - نسخه خطى نهج البلاغه مربوط به سال 499 هجرى ص 113 نوشته ابن مؤ دب
8 - مجمع البحرين (ماده نوى ) : طريحى (متوفاى 1085 هجرى )
9 - مروج الذهب ج 3 ص 15 : مسعودى (متوفاى 346 هجرى )
10 - اخبار الطوال ص 141 : دينورى (متوفاى 282 هجرى )
11 - بحارالانوار ج 32 ص 49 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
12 - غررالحكم ج 5 ص 410 : مرحوم آمدى (متوفاى 588 هجرى )
56- اسناد و مدارك اين نامه به شرح زير است :
1 - الامامة والسياسة ج 1 ص 154 : ابن قتيبة (متوفاى 276 هجرى )
2 - الغارات ج 1 ص 302 : ابن هلال ثقفى (متوفاى 283 هجرى )
3 - المسترشد ص 95 : طبرى (متوفاى 310 هجرى )
4 - كشف المحجة ص 173 : سيد بن طاووس (متوفاى 664 هجرى )
5 - رسائل : مرحوم كلينى (متوفاى 328 هجرى ) طبق نقل سيد ابن طاووس
6 - جمهرة رسائل العرب : احمد زكى صفوت
7 - عقد الفريد ج 2 ص 135 : ابن عبدربه (متوفاى 328 هجرى )
8 - مروج الذهب ج 2 ص 35 : مسعودى (متوفاى 346 هجرى )
9 - تاريخ طبرى ج 6 ص 48 : طبرى (متوفاى 310 هجرى )
10 - كتاب النهاية (باب الباء) : ابن اءثير (متوفاى 630 هجرى )
11 - كتاب محاسن ص 41 : بيهقى (متوفاى 569 هجرى )
12 - كتاب اءمالى : شيخ صدوق (متوفاى 380 هجرى )
13 - غرر الحكم ص 329 / ج 3 ص 84 و 393 : مرحوم آمدى (متوفاى 588 هجرى )
14 - معدن الجواهر ص 226 : كراجكى (متوفاى 449 هجرى )
15 - منهاج البراعة ج 2 ص 152 : ابن راوندى (متوفاى 573 هجرى )
16 - كتاب رسائل (طبق نقل سيد بن طاووس ) : مرحوم كلينى (متوفاى 328 هجرى )
17 - بحار الانوار ج 28 ص 310 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
57-)57 اسناد و مدارك اين نامه به شرح زير است :
1 - كتاب صفين جزء دوم ص 80 : نصر بن مزاحم (متوفاى 202 هجرى )
2 - تاريخ دمشق ج 56 ص 63 و 976 : ابن عساكر (متوفاى 573 هجرى )
3 - اءنساب الاشراف ص 279 : بلاذرى (متوفاى 279 هجرى )
4 - عقد الفريد ج 2 ص 33 : ابن عبدربه (متوفاى 328 هجرى )
5 - اختصاص ص 138/132 : شيخ مفيد (متوفاى 413 هجرى )
6 - بحارالانوارج 8 ص 587 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
58-)58 اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - كتاب الجمل ص 62 و 92 : شيخ مفيد (متوفاى 413 هجرى )
2 - الفهرست ص 92 : نجاشى (متوفاى 450 هجرى )
3 - الفهرست ص 224 : ابن نديم (متوفاى 438 هجرى )
4 - الانصاف فى الامامة : ابى جعفر ابن قبه رازى (متوفاى 319 ه‍)
5 - معانى الاخبار ص 343 : شيخ صدوق (متوفاى 380 هجرى )
6 - علل الشرايع ص 144 : شيخ صدوق (متوفاى 380 هجرى )
7 - عقد الفريد ج 4 : ابن عبدربه (متوفى 328 هجرى )
8 - بحارالانوار ج 8 ص 120 (كمپانى ) : مرحوم مجلسى (متوفاى 1037 - 1110 ه‍)
9 - شرح نهج البلاغه : قطب راوندى (متوفاى 573 هجرى )
10 - المناقب : ابن جوزى (متوفاى 654 هجرى )
11 - الغارات : ابن هلال ثقفى (متوفاى 283 هجرى )
12 - الفرقة الناجية : قطيفى (متوفاى 945 هجرى )
13 - ارشاد ص 135 ج 1 ص 284 و 286 : شيخ مفيد (متوفاى 413 هجرى )
14 - المغنى : قاضى عبدالجبار (متوفاى 415 هجرى )
15 - نثر الدرر : وزير ابوسعيد آبى (متوفاى 422 هجرى )
16 - نزهة الاديب : وزير ابوسعيد آبى (متوفاى 422 هجرى )
17 - الشافى ص 203 : سيد مرتضى (متوفاى 436 هجرى )
18 - الامالى : هلال بن محمدبن الحفار (متوفى 417 ه‍)
19 - الامالى : شيخ الطائفة طوسى (متوفاى 460-385 ه‍)
20 - تذكرة الخواص ص 133 : سبط ابن الجوزى (متوفاى 654 هجرى )
21 - تحف العقول ص 313 : ابن شعبه حرانى (متوفاى 380 هجرى )
22 - شرح الخطبة الشقشقية : سيد مرتضى (متوفاى 436 هجرى )
23 - الافصاح فى الامامة ص 17 : شيخ مفيد؛ (متوفاى 413 هجرى )
24 - الاحتجاج ص 281 و 191 ج 1 : طبرسى (متوفاى 588 هجرى )
25 - المحاسن و الادب : علامه برقى (متوفاى 280 هجرى )
26 - المستقصى ج 1 ص 393 : زمخشرى (متوفاى 538 هجرى )
27 - مجمع الامثال ج 1 ص 197 : ميدانى (متوفاى 518 هجرى )
28 - المجلى ص 393 : ابن ابى جمهور احسائى (متوفاى 909 ه‍)
29 - المواعظوالزواجر (نقل از كتاب الغدير ج 7 ص 82) : ابن سعيد عسكرى (متوفاى 291 ه‍)
30 - ابن خشاب مى گويد: به خدا قسم من اين خطبه را در كتابهايى ديدم كه 200 سال قبل از تولد سيد رضى نوشته شده اند... : (ماهو نهج البلاغه ص 98 شهرستانى )
31 - كتاب الانصاف : ابن كعبى بلخى (متوفاى 319 هجرى )
32 - الاوائل : ابن هلال عسكرى (متوفاى 395 هجرى )
33 - غررالحكم ج 3 ص 46 : مرحوم آمدى (متوفى 588 هجرى )
34 - غررالحكم ج 6 ص 232 و 256 : مرحوم آمدى (متوفى 588 هجرى )
35 - رسائل العشر ص 124 : شيخ طوسى (متوفاى 460 هجرى )
59- ابابكر در جمادى الاخر سال 13 هجرى و عُمَر در زى الحجّة سال 23 هجرى از دنيا رفت .
60- سعد بن ابى وقاص كه يكى از شوراى شش نفره بود.
61- عبدالرحمن بن عوف ، شوهر خواهر عثمان ، كه حق وتو در شورا داشت . زيرا عمر دستور داد اگر اختلافى در شورا پديد آمد، ملاك ، راءى داماد عثمان است .
62- طلحه و زبير، كه از رذالت و پستى ، بر امام شورادند و جنگ جمل را به وجود آوردند.
63- اسناد و مدارك اين نامه به شرح زير است :
1 - كتاب الغارات ص 235 و 249 : ابن هلال ثقفى (متوفاى 283 هجرى )
2 - تحف العقول ص 176 و 177 : ابن شعبه حرانى (متوفاى 380 هجرى )
3 - كتاب المجالس ص 137 : شيخ مفيد (متوفاى 413 هجرى )
4 - كتاب اءمالى ص 24 : شيخ طوسى (متوفاى 460 هجرى )
5 - بشارة المصطفى ص 52 : طبرى (متوفاى 553 هجرى )
6 - مجموعه ورام ص 62 و 489 : شيخ ورام (متوفاى 605 هجرى )
7 - جمهرة رسائل العرب ج 1 ص 487 : احمد زكى صفوت
8 - تاريخ طبرى ج 6 ص 3246 : طبرى (متوفاى 310 هجرى )
9 - كتاب اءمالى ص 152 و 153 : شيخ مفيد (متوفاى 413 هجرى )
10 - بحار الانوار ج 2 ص 110 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
11 - منية المريد (بنقل بحار) : شهيد ثانى (متوفاى 965 هجرى )
12 - بحار الانوار ج 8 ص 286 و 324 كمپانى : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
13 - ارشاد القلوب ص 108 : مرحوم ديلمى (متوفاى 771 هجرى )
14 - بحار الانوار ج 80 ص 23 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
15 - غرر الحكم ج 3 ص 47 و 60 : مرحوم آمدى (متوفاى 588 هجرى )
16 - غرر الحكم ج 2 ص 91 و 282 و 283 : مرحوم آمدى (متوفاى 588 هجرى )
64- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - اءنساب الاشراف ج 5 ص 60 : بلاذرى (متوفاى 279 هجرى )
2 - تاريخ طبرى ج 5 ص 96 : طبرى (متوفاى 310 هجرى )
3 - تاريخ طبرى ج 6 ص 2938 : طبرى (متوفاى 310 هجرى )
4 - عقدالفريد ج 4 ص 308 : ابن عبدربه (متوفاى 328 هجرى )
5 - عقدالفريد ج 2 ص 273 : ابن عبدربه (متوفاى 328 هجرى )
6 - كتاب الجمل ص 100 : شيخ مفيد (متوفاى 413 هجرى )
7 - تجارب الامم ج 1 ص 478 : ابن مسكويه (متوفاى 421 هجرى )
8 - جمل واقدى : واقدى (متوفاى 207 هجرى )
9 - عقدالفريد ج 3 ص 92 : ابن عبدربه (متوفاى 328 هجرى )
10 - بحارالانوار ج 8 ص 374 كمپانى : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
65- كَفتار، حيوانى كه فراوانى پَشم گردن او ضرب المثل بود، و اگر مى خواستند فراوانى چيزى را بگويند با نام موهاى يال كفتار مطرح مى كردند.
66- ناكثين (اصحاب جمل ) مانند: طلحه و زبير.
67- مارقين (خوارج ) به رهبرى حرقوص پسر زهير كه به ذو الثديه مشهور بود و جنگ نهروان را پديد آورد.
68- قاسطين ، معاويه و ياران او كه جنگ صفيّن را بر امام تحميل كردند.
69- قصص آيه 83
70- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - استيعاب ج 2 ص 211 : ابن عبدالبر (متوفاى 338 هجرى )
2 - اسد الغابة ج 2 ص 61 : ابن اءثير (متوفاى 630 هجرى )
3 - كتاب الجمل ص 143 : شيخ مفيد (متوفاى 413 هجرى )
4 - كتاب الجمل (طبق نقل شيخ مفيد) : واقدى (متوفاى 207 هجرى )
5 - كتاب النهاية ج 3 ص 318/ج 1 ص 171 : ابن اءثير (متوفاى 630 هجرى )
6 - الامامة والسياسة ج 1 ص 154 : ابن قتيبة (متوفاى 276 هجرى )
7 - الغارات ج 1 ص 302 : ابن هلال ثقفى (متوفاى 283 هجرى )
8 - كتاب مسترشد ص 95 : طبرى امامى (متوفاى 310 هجرى )
9 - كشف المحجة ص 173 : سيدبن طاووس (متوفاى 664 هجرى )
10 - جمهرة رسائل العرب : احمدزكى صفوت
11 - تاريخ طبرى ج 6 ص 3143 : طبرى (متوفاى 310 هجرى )
12 - كتاب ارشاد ص 118/ج 1 ص 238 و 245 و 255 : شيخ مفيد (متوفاى 413 ه‍)
13 - عقد الفريد ج 2 ص 135 : ابن عبد ربه (متوفاى 328 هجرى )
14 - مروج الذهب ج 2 ص 358 : مسعودى (متوفاى 346 هجرى )
15 - الاصابة ج 2 ص 213 و ج 1 ص 177 : عسقلانى (متوفاى 852 هجرى )
16 - بحارالانوار ج 8 ص 416 و ج 32 ص 83 و 462 و 51 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
17 - كتاب اءمالى ج 1 ص 172 : شيخ طوسى (متوفاى 460 هجرى )
18 - كتاب مناقب ص 117 : خوارزمى (متوفاى 993 هجرى )
19 - كتاب وافى 27 (كتاب الجهاد) : علامه فيض كاشانى
20 - فروع كافى ج 5 ص 53 : مرحوم كلينى (متوفاى 328 هجرى )
21 - كتاب الجمل ص 129 : شيخ طوسى (متوفاى 460 هجرى )
22 - ربيع الابرار باب 17 : زمخشرى (متوفاى 538 هجرى )
23 - احتجاج ج 1 ص 437/161 : مرحوم طبرسى (متوفاى 588 هجرى )
24 - رسائل (طبق نقل ابن طاووس ) : مرحوم كلينى (متوفاى 328 هجرى )
25 - كتاب اءمالى : شيخ صدوق (متوفاى 380 هجرى )
26 - معدن الجواهر 266 : كراجكى (متوفاى 449 هجرى )
71- ضَبُع ، يعنى كَفتار كه در اغفال شدن ضرب المثل بود، با سر وصداهايى كه شكارچيان به وجود مى آوردند سر در لانه فرو برده ، از خطرات پيرامون خود غافل مى شد و شكار مى گرديد و آنگاه ضرب المثل براى انسان بى اطلاع گرديد.
72- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - النهاية ج 3 ص 244 (مادّه عصب ) : ابن اءثير (متوفاى 630 هجرى )
2 - شرح قطب راوندى ج 1 ص 191 : ابن راوندى (متوفاى 573 هجرى )
3 - نسخه خطى ابن مؤ دب : سال 499 هجرى ص 20
4 - نسخه خطى نهج البلاغه : نوشته شده در سال 421 هجرى ص ‍ 22
5 - بحارالانوار ج 8 ص 154 (قديم ) : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
73- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
1 - كتاب اءمالى ص 134 : شيخ صدوق (متوفاى 380 هجرى )
2 - المحاسن والمساوى ج 1 ص 85 : بيهقى (متوفاى 458 هجرى )
3 - اعجازالقرآن ص 189 : باقلانى (متوفاى 372 هجرى )
4 - عقدالفريد ج 1 ص 207 : ابن عبدربه (متوفاى 328 هجرى )
5 - شرح قطب راوندى ج 1 ص 244 : ابن راوندى (متوفاى 573 هجرى )
6 - نسخه خطى نهج البلاغه : نوشته ابن مؤ دب سال 499 هجرى ص ‍ 31
7 - نسخه خطى نهج البلاغه : نوشته شده سال 421 هجرى ص ‍ 34
8 - بحارالانوار ج 39 ص 351 : مرحوم مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
74- ناسخ التواريخ اميرالمؤ منين عليه السلام ج 1 ص 191، و تاريخ طبرى ج 3 ص 524، و وسائل الشّيعه ج 11 ص 25، و شرح ابن ابى الحديد ج 1 ص 250.
75- مروج الذّهب ج 2 ص 371
76- كامل ابن اثير ج 3 ص 256
77- ارشاد شيخ صدوق ص 13
78- شب هاى پيشاور ص 782 - و - ديوان منسوب به اميرالمؤ منين عليه السلام ص 170 -و- منتهى الا مال ص 207
79- تارخ طبرى ج 3 ص 543، و مستدرك الوسائل ج 2 ص 251
80- تاريخ طبرى ج 4 ص 53
81- عبقريّة الامام ص 156
82- شرح ابن ابى الحديد ج 7 ص 38
83- ارشاد شيخ مفيد ص 72
84- منهاج البراعة ج 16 ص 363
85- شرح ابن ابى الحديد ج 4 ص 489
86- اثبات الهداة ج 4 ص 481
87- اثبات الهداة ج 4 ص 500 و 507 ، (در نقل ديگرى دارد كه در مسجد قبا با قدرت اعجاز، رسول خدا را به او نماياند و از زبان پيامبر حقائق را شنيد.)
88- نهج البلاغه المعجم المفهرس حكمت 190
89- حكمت 190 نهج البلاغه معجم المفهرس
90- تاريخ يعقوبى ج 2 ص 171، و بحارالانوار ج 18، و كامل ابن اءثير ج 3
91- ناسخ التواريخ اميرالمؤ منين عليه السلام ج 1 ص 249
92- كامل بهائى ص 251، و ناسخ اميرالمؤ منين عليه السلام ج 3
93- اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
- كتاب صفين ص 201 و 208 : نصربن مزاحم (متوفاى 212 ه‍)
- شرح نهج البلاغه ج 3 ص 325 : ابن ابى الحديد (متوفاى 656 ه‍)
- منهاج البراعة ج 1 ص 264 : ابن راوندى (متوفاى 573 ه‍)
- مروج الذهب ج 2 ص 377 : مسعودى (متوفاى 346 ه‍)
- بحارالانوار ج 32 ص 442 ح 394-387 : مجلسى (متوفاى 1110ه‍)
94- خطبه 51 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لّف
95- كتاب صفّين ، ابن مزاحم ، و شرح ابن ابى الحديد ج 1 ص 329
96- ناسخ التواريخ اميرالمؤ منين عليه السلام ج 1 ص 213
97- ناسخ التوارخ اميرالمؤ منين عليه السلام ج 1 ص 188 و 189، و مروج الذّهب ج 2 ص 379، و الجمل شيخ مفيد ص 221، و تاريخ طبرى ج 3 ص 547، و تذكرة الخواص ص 81
98- ناسخ التواريخ اميرالمؤ منين عليه السلام ج 1 ص 221
99- كوكب درّى ج 1 ص 139
100- خطبه 229 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لّف ، اسناد و مدراك اين خطبه به شرح زير است :
- استيعاب ج 2 ص 78 ش 777 وص 318 ش 1289 : ابن عبدالبر مالكى (متوفاى 338 ه‍)
- اسد الغابة ج 2 ص 61 (ترجمه طلحه ) : ابن اءثير شافعى (متوفاى 606 ه‍)
- كتاب الجمل ص 267 خطبه على عليه السلام بذى قار : شيخ مفيد (متوفاى 413 ه‍)
- كتاب الجمل (طبق نقل شيخ مفيد) : واقدى (متوفاى 207 ه‍)
- كتاب النهاية ج 3 ص 318/ج 1 ص 171 : ابن اءثير شافعى (متوفاى 606 ه‍)
- الامامة والسياسة ج 1 ص 154 : ابن قتيبة (متوفاى 276 ه‍)
- كشف المحجة : سيدبن طاووس (متوفاى 664 ه‍)
- تاريخ طبرى ج 6 ص 3143 : طبرى شافعى (متوفاى 310 ه‍)
- كتاب ارشاد ص 134 ج 1 ص 238 و245 و255 : شيخ مفيد (متوفاى 413 ه‍)
- عقد الفريد ج 2 ص 135 : ابن عبد ربه مالكى (متوفاى 328 ه‍)
- مروج الذهب ج 2 ص 358 : مسعودى (متوفاى 346 ه‍)
- الاصابة ج 2 ص 213 و ج 1 ص 177 : عسقلانى شافعى (متوفاى 852 ه‍)
- بحارالانوار ج 8 ص 416وج 32 ص 52 وص 116 : مجلسى (متوفاى 1110 ه‍)
- كتاب اءمالى ج 1 ص 172 : شيخ طوسى (متوفاى 460 ه‍)
- كتاب مناقب ص 117 : خوارزمى حنفى (متوفاى 568 ه‍)
- كتاب وافى (كتاب الجهاد) : علامه فيض كاشانى
- فروع كافى ج 5 ص 53 : كلينى (متوفاى 328 ه‍)
- كتاب الجمل ص 129 : شيخ طوسى (متوفاى 460 ه‍)
- ربيع الابرار باب 17 : زمخشرى معتزلى (متوفاى 538 ه‍)
- احتجاج ج 1 ص 437/161 : طبرسى (متوفاى 588 ه‍)
- رسائل (طبق نقل ابن طاووس ) : كلينى (متوفاى 328 ه‍)
- كتاب اءمالى : شيخ صدوق (متوفاى 381 ه‍)
- معدن الجواهر : كراجكى (متوفاى 449 ه‍)
101- همين عبداللّه بن عمر كه با على عليه السلام بيعت نكرد، پس از حاكميّت حجّاج به كوفه رفت ، و گفت : از پيامبر شنيدم كه هركس ‍ بميرد و امام خود را نشناسد، مسلمان نمرده است . حجّاج گفت : اى احمق !پس چرا با على بيعت نكردى ؟ تو را چوبه دار به اينجا آورده است .سفينة البحار ج 2 ص 136.
102- ناسخ التواريخ اميرالمؤ منين عليه السلام ج 1 ص 15- 16
103- بحارالانوار ج 41 ص 90 و 73
104- مناقب آل ابيطالب ج 3 ص 138
105- بحارالانوار ج 41 ص 90 و 73
106- نامه 54 نهج البلاغه معجم المفهرس
107- الغدير ج 19 ص 244
108- اسناد و مدارك حكمت 311 به شرح زير است :
- كتاب مسترشد ص 674 ح 346 : طبرى امامى (متوفاى 310 ه‍)
- كتاب المعارف ص 580 : ابن قتيبة (متوفاى 276 ه‍)
- كتاب خصال ج 1 ص 219 ح 44 باب الاربعه : شيخ صدوق (متوفاى 381 ه‍)
- كتاب ارشاد ص 165 ص 185 قديم : شيخ مفيد (متوفاى 413 ه‍)
- حلية الاولياء ج 5 ص 26 ذيل روايت 293 : ابونعيم اصفهانى (متوفاى 402 ه‍)
- بحار الانوار ج 32 ص 96 ح 66 : مجلسى (متوفاى 1110 ه‍)
- اءمالى ص 106 ح 1 م 26 : شيخ صدوق (متوفاى 381ه‍)
- ربيع الابرار ج 2 ص 372 ح 144 ب 29 : زمخشرى معتزلى (متوفاى 538ه‍)
109- ارشاد شيخ مفيد ص 352 ج 1
110- نگاهى به زندگانى دوازده امام على عليه السلام ص 111: علاّمه حلّى ترجمه محمّدى اشتهاردى
111- سوره زمر، آيه 65
112- سوره اعراف آيه 204
113- سوره روم ،آيه 60
114- شرح ابن ابى الحديد ج 2، ص 311
115- حكمت 420 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لّف ، اسناد و مدارك اين حكمت به شرح زير است :
- كتاب خصال ص 627 : شيخ صدوق (متوفاى 381 ه‍)
- تحف العقول ص 125 : ابن شعبه حرانى (متوفاى 380 ه‍)
- منهاج البراعة ج 3 ص 423 : ابن راوندى (متوفاى 573 ه‍)
- غرر الحكم ج 4 ص 585 و ج 2 ص 604 : آمدى (متوفاى 588 ه‍)
- بحار الانوار ج 101 ص 39 ح 42 ب 91 ب 26 : مجلسى (متوفاى 1110 ه‍)
- بحارالانوار ج 33 ص 434 ح 643 : مجلسى (متوفاى 1110ه‍)
- نثرالدّر ج 1 ص 326 : وزير ابى سعد آبى (متوفاى 421ه‍)
116- عقاب الاعمال ص 320 - و - خطبه 200 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لّف ، اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است :
- اصول كافى ج 2 ص 338 ح 8 : كلينى (متوفاى 328 ه‍)
- منهاج البراعة ج 2 ص 306 : ابن راوندى (متوفاى 573 ه‍)
- كتاب ارشادص 141 : شيخ مفيد (متوفاى 413 ه‍)
- كتاب صفين ص 204 : نصر بن مزاحم (متوفاى 212 ه‍)
- اءنساب الاشراف ص 186 / 174 : بلاذرى (متوفاى 279 ه‍)
- بحار الانوار ج 40 ص 193 وج 41 ص 129 : مجلسى (متوفاى 1110 ه‍)
- بحار الانوار ج 72 ص 290 ح 14 : مجلسى (متوفاى 1110 ه‍)
- روضه كافى ج 8 ص 24 ح 4 : كلينى (متوفاى 328 ه‍)
- سنن ج 4 ص 122 ب 28 ح 1581 : ترمذى (متوفاى 297ه‍)
- كتاب الوافى ج 5 ص 923 : فيض كاشانى (متوفاى 1091ه‍)
- بحارالانوار ج 33 ص 197 و483 ب 17 : مجلسى (متوفاى 1110ه‍)
- ينابيع المودّة ص 177 ب 51 وج 1 ص 454 : قندوزى حنفى (متوفاى 1294ه‍)
117- مناقب ابن شهر آشوب ج 1 ص 322
118- نامه 62 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لّف
119- روضه كافى ص 58 و 63، و تاريخ الخلفاء سيوطى 136
120- خطبه 3 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لّف ، و الانصاف ، نوشته ابن قبّة (كه قبل ار سيّد رضى فوت كرده بود.)
121- تاريخ كامل ابن اثير، و نهج البلاغه خطبه 130
122- نهج البلاغه خطبه 130، و روضه كافى ص 206، و شرح ابن ابى الحديد ج 2 ص 375، و تاريخ يعقوبى ج 2 ص 120
123- مناقب خوارزمى ص 52، و حكومت در اسلام ص 324
124- الغدير ج 8 ص 300، من لايحضره الفقيه ج 2 ص 256
125- اسناد اين وصيّت نورانى به شرح زير است :
1 - ارشاد القلوب ديلمى (بنقل كوكب الدرّى ص 263) : ديلمى (متوفاى 771 هجرى )
2 - مجمع النّورين ص 147 : ابولحسن مرندى
3 - بيت الاحزان ص 113 (قسمتى از خطبه ) : شيخ عباس قمى (متوفاى 1359 هجرى )
4 - بحارالانوار ج 43 ص 204 و 207 (قسمتى از حديث را آورد) : علامه مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
5 - كشف الغمة ج 1 ص 494 : مرحوم اربلى (متوفاى 692 هجرى )
6 - علل الشرايع ج 1 ص 176 : شيخ صدوق (متوفاى 381 هجرى )
126-عن على بن احمد عن ابى العباس احمدبن بن يحيى عن عمرو ابن ابى المقدام و زياد بن عبيداللّه قالا عن اباعبداللّه 7
127- اسناد اين كلام نورانى به شرح زير است :
1 - بحارالانوار ج 43 ص 209 و ج 78 ص 253 و 256 و ج 28 ص 304: علامه مجلسى (متوفاى 1110 هجرى )
2 - علل الشرائع ج 1 ص 188 : شيخ صدوق (متوفاى 381 هجرى )
3 - اعيان الشيعه ص 321 جلد 1 : سيد امين عاملى (متوفاى 1371 هجرى )
4 - احتجاج ص 59 : طبرسى (متوفاى 588 هجرى )
5 - اعلام الورى ص 149 : طبرسى (متوفاى 588 هجرى )
6 - طبقات ابن سعد ج 7 ص 79 : ابن سعد واقدى (متوفاى 230 هجرى )
7 - مجمع الزوائد ج 9 ص 210 : حافظ هيثمى (متوفاى 807 هجرى )
8 - الاصابة ج 4 ص 367 : ابن حجر عسقلانى شافعى (متوفاى 852 هجرى )
9 - عوالم ج 11 ص 607 : علامه بحرانى اصفهانى
128- شرح نهج البلاغه خوئى ج 13 ص 21
129- اصول كافى ج 2 ص 336
130- خطبه 3 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لّف
131- بحارالانوار ج 32 ص 61
132- نامه 62 نهج البلاغه
133- كنزالعمّال ج 5 ص 724 حديث 14243
134- شرح ابن ابى الحديد ج 20 ص 326
135- شرح ابن ابى الحديد ج 9 ص 16
136- تاريخ طبرى ج 1/ 2138
137- انساب الاشراف ج 5 ص 19
138- نامه 1 نهج البلاغه معجم المفهرس
139- مباى حكومت اسلامى ص 219، آية اللّه سبحانى
140- خطبه 229/1 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لّف
141- تاريخ طبرى ج 4 ص 565، -و- كامل ابن اءثير ج 3 ص 582، -و- شرح ابن ابى الحديد ج 1 ص 291
142- نهج البلاغه المعجم المفهرس ، خطبه 229/2
143- نورالثّقلين ج 3 ص 329
144- خطبه 84 نهج البلاغه معجم المفهرس
145- نابغه : زن معروفه ، آلوده دامن ، كه اسم مادر عمر و عاص بود، زن اسيرى بود كه عبداللّه بن جدعان او را خريد چون فاسد و بى پروا بود او را رها كرد، وقتى عمر و عاص متولّد شد، ابولهب ، اميّة بن خلف ، هشام بن مغيره ، ابوسفيان ، عاص بن وائل ، هر كدام ادّعا داشتند كه عمرو، فرزند اوست : ربيع الابرار، زمخشرى .
146- عمرو عاص در اين فكر بود كه در ميدان صفيّن روزى خودى نشان دهد، تا آن كه سوار نقاب دارى از سپاه امام على عليه السلام به ميدان آمد، عمرو فكر كرد حريف اوست ، با سرعت در مقابل سرباز نقاب دار ايستاد و گرد و خاك كرد، وقتى حمله آغاز شد دانست كه آن نقاب دار، على عليه السلام است ، درمانده شد چه كند؟ مقاومت كند كشته مى شود، فرار كند آبرويش ‍ مى رود، هنوز انتخاب نكرده بود كه حمله سريع و ناگهانى حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام به او مهلت نداد،
از روى اسب سرنگون شد، مرگ را با چشم خود ديد، ناگاه زشت ترين حيله را به كار گرفت ، كه عورت خود را آشكار كرد، و امام على عليه السلام او را در پستى و رسواييش واگذارد، عمرو عاص با سرعت فرار كرد و خود را نجات داد، و در ميان دو لشگر آن روز ، و در تاريخ بشريّت آبروى خود را بُرد.
147- نامه 17/3 نهج البلاغه معجم المفهرس
148- خطبه 135 نهج البلاغه معجم المفهرس
149- اءخنس پدر مغيره از مشركين بود كه در روز فتح مكّه بظاهر مسلمان شد، برادر او ابوالحكم در جنگ اُحُد به دست حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام كشته شد، كه همواره كينه امام على عليه السلام را در دل داشت ، حال در حكومت عثمان نفوذ كرده و به پول و مقام رسيده و تا آنجا دل گرم شد كه در برابر حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام ايستاد و جسارت كرد.
150- خطبه 19 نهج البلاغه معجم المفهرس
151- حائِك : يعنى پارچه باف ، چون دور از مردم درانزواى كامل به پارچه بافى مشغول بودند تبديل به انسان هاى متكبّر و مغرور مى شدند كه پيام ضرب المثل در ترجمه آمد.
152- خبّاب : پدرش از بهترين صحابه پيامبر بود.
در بدر حضور يافت و از كسانى است كه در اوّل اسلام در مكّه به خاطر خدا شكنجه و عذاب ديد. او از بنى سعد بن مَناة بن تميم است . اسارت نصيب او گرديد. او را در مكّه به اُمُّ اُثمار خُزاعى فروختند.
و اُمّ اءثمار مادر ابى نيار سِباع بن عبد عزّاى خُزاعى غُشانى هم پيمان بنى زُهره است . اُمُّ اءثمار او را آزاد ساخت .
مادر سباع در مكّه ، ختنه مى كرد و حمزه در روز اُحُد به فرزندش سباع گفت :
اى فرزند ختنه كننده ، بيا جلو، چون با يكديگر مصاف نمودند، حمزه او را ضربه زد و كشت .
153- كامل ابن اءثير جلد 3 ص 316
154- كامل ابن اءثير جلد 3 ص 317
155- خطبه 121 نهج البلاغه معجم المفهرس
156- خطبه 122 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤ لّف
157- مروج الذّهب ج 2 ص 372
158- انساب الاشراف ج 2 ص 271، و، الامام على ج 4
159- مروج الذّهب ج 3 ص 372، و ناسخ كتاب صفّين ص ‍ 92، و وقعه صفّين ص 3
160- رِحبَه (به فتح راء يا بضم آن و سكون حاء و فتح باء) يكى از محلّه هاى كوفه است .(معجم البلدان ج 2 ص 763).
161- ناسخ كتاب صفّين ص 93
162- ارشاد شيخ مفيد ج 1 ص 249، و، ناسخ كتاب صفّين ص 93،و وقعه صفّين ص 4
163- خطبه 41 نهج البلاغه معجم المفهرس
164- خطبه 200 نهج البلاغه ، معجم المفهرس
165- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 10 ص 213
166- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 10 ص 9 228.
167- فلسفه سياست ص 46.
168- رضا داورى ، مقاله عقل سياسى ، مجلّه مشكوة شماره 11 پائيز 1361 ص 63 .
169- سوره احزاب آيه 6
170- علىُّ و بنوه ص 40
171-. يوسف آيه 53 .
172- نساء آيه 59
173- صف آيه 3
174- عبدالرحمن بن عوف ، شوهر خواهر عثمان ، كه حق وتو در شورا داشت . زيرا عمر دستور داد اگر اختلاف در شورا پديد آمد، ملاك ، راءى داماد عثمان است .
175- شِقشِقة هَدَرَت : ضرب االمثل است . (شقشقه ، چيزى شبيه بادكنك كه به هنگام خشم شتر، از زير گلوى او بيرون مى زند و پس از آرام گرفتن ناپديد مى گردد) پيام اين ضرب االمثل همان است كه در ترجمه آورديم .