(1) - ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه 1 / 20 - 21.
(2) - ر.ک: محمّد صحّتی سردرودی، عاشورا پژوهی / 117 - 118، 422 - 424، 437 - 439، 454، 501 - 504.
(3) - محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار 45 / 339.
(4) - آیت اللّه محمّدآصف محسنی، مشرعة بحارالانوار 2 / 159.
(5) - برای تفصیل و شرح و توضیح بیشتر مراجعه شود به مقدمه کتاب سوگنامه چهارده معصوم علیهم السلام از نگارنده این سطور.
(6) - رجوع شود به کتاب جهاد در اسلام از نعمت اللّه صالحی نجف آبادی.
(7) - بیشه.
(8) - گدا.
(9) - سفیدی.
(10) - سیاهی.
(11) - مراد این است که مخالف سیاهروی علی(ع) از استار کعبه هم اگر لباس بپوشد، غیر از سیاهی از آن عاید او نخواهد شد.
(12) - تیره روزی او.
(13) - امام علی علیه السلام در شعر فارسی 2 / 259.
(14) - بهاءالدین خرمشاهی، زنده میری (مجموعه شعر) / 122.
(15) - محمّد علی خلیلی، زندگانی حضرت علی علیه السلام / 13.
(16) - طبرانی، معجم الاوسط 3/87 (2176)؛ مسند احمد 1/199 (1720).
(17) - ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی طالب / 143 (188).
(18) - ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه 1 / 20.
(19) - شیخ صدوق، الامالی / 61.
(20) - ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب 3 / 298.
(21) - ابن بکار، الاخبار الموفقیات / 343 (194)؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه 20 / 280.
(22) - ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی طالب / 140 (109)؛ زمخشری، ربیع الابرار 3 / 319.
(23) - راغب اصفهانی، المحاضرات 3 / 138.
(24) - ابشیهی، المستطرف 1 / 178 باب 41.
(25) - نهج البلاغه، خطبه 11.
(26) - نهج البلاغه، نامه 45.
(27) - همان.
(28) - کشفی ترمذی، مناقب مرتضوی / 33، 333، 395، 426؛ نور اللّه شوشتری؛ مجالس المؤمنین 2 / 608؛ رضا قلی خان هدایت، مجمع الفصاء / 950؛ شرح احوال و اشعار شاعرانِ بی دیوان / 400.
(29) - ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب 2 / 287 - 288.
(30) - فارغ گیلانی، کلیات فارغ گیلانی / 9.
(31) - شیخ مفید، الارشاد 1 / 127؛ صحیح مسلم 5 / 195.
(32) - تاریخ یعقوبی 1 / 397 - 398.
(33) - سوره بقره، آیه 207.
(34) - غدیریه های فارسی / 216.
(35) - کلیات دیوان شهریار 1 / 615.
(36) - متن شعری که مولا علی علیه السلام می خواند چنین ثبت شده است:لَیسَ اِلاَّ اللّه فَارْفَع ظَنَّکا / یکفیک رَبُّ النّاسِ ما أَهَمَّکا
(37) - راه را باز کنید، برای کسی که در راه خدا می کوشد و می جنگد، که من سوگند خورده ام جز خدای یکتا، کس یا چیزی را نپرستم.
(38) - شیخ طوسی، الامالی / 469 - 471.
(39) - ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب 3 / 119.
(40) - همان / 120.
(41) - ابن اعثم کوفی، الفتوح / 490، ترجمه محمّد بن احمد مستوفی هروی. و نیز بنگرید: نهج البلاغه، نامه 64؛ الغدیر 10 / 216.
(42) - سوره مائده / 82.
(43) - برخی کمتر از این نوشته اند و گفته اند که نهصد یا هزار مرد بودند.
(44) - مثنوی معنوی 1 / 229 - 243؛ 230 - 231؛ 4 / 535.
(45) - غزا: نبرد، جنگ.
(46) - خدو: آب دهن.
(47) - که: مخفّف کاه.
(48) - آز: طمع.
(49) - تحرّی: جُستن؛ جستجو کردن؛ انتخاب یا جستجو کردنِ بهترین.
(50) - حُرّم: آزادم؛ در قید و بند دنیا و مال و مقام نیستم.
(51) - نگاریده: آفریده شده؛ مخلوق؛ نقش و اثر.
(52) - زُجاجه: شیشه؛ جام یا ظرف شیشه ای.
(53) - پذْرفت: مخفف پذیرفت.
(54) - قشور: پوسته ها.
(55) - لباب: مغزها. یعنی یا علی! تو باب دانشت را به روی ما مبند تا بلکه ظاهرگرایان و ظاهربینان هم در سایه لطف تو از ظواهر و پوسته ها گذشته، به عمق و مغز معارف اسلامی برسند.
(56) - رقیت: بردگی؛ بندگی و اسارت.
(57) - شیخ مفید، الارشاد 1 / 107 - 109؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه 1 / 20؛ غروی یوسفی، موسوعة التاریخ 2 / 496؛ سیدجعفر مرتضی عاملی، الصحیح من السیرة 9 / 385.
(58) - سعدی شیرازی، کلیات سعدی / 273.
(59) - صحیح البخاری 5 / 171؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق 41 / 219 و 42 / 88 و صدها منبع و مأخذ دیگر.
(60) - عبدالمجید معادیخواه، تاریخ اسلام (عصر بعثت) / 682.
(61) - همان، ص 684.
(62) - شیخ مفید، الارشاد 1 / 127 - 128.
(63) - محمّد صالح کشفی، مناقب مرتضوی / 395.
(64) - اسم مکانی که فیلش بسیار تنومند و بزرگ بود. حال نه در واقع که در عالم شاعر؟!
(65) - محمد ابراهیم آیتی، تاریخ پیامبر اسلام / 581 - 591؛ شیخ مفید، الارشاد 1 / 140.
(66) - آیت اللّه سید رضا صدر، راه علی علیه السلام / 51 به نقل از شیخ مفید، الارشاد 1 / 158.
(67) - آمُدی، غُرُرُالحکم، 1/205.
(68) - احمد بن محمد عاصمی، زین الفتی 1 / 159 ذیل حدیث 58.
(69) - همان 1 / 158.
(70) - محمد ابراهیم آیتی، تاریخ پیامبر اسلام / 617.
(71) - شیخ مفید، الارشاد 1 / 151.
(72) - همان 1 / 153.
(73) - شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، 4/395 (5840).
(74) - نهج البلاغه، خطبه 5.
(75) - همان، خطبه سوّم.
(76) - همان.
(77) - گاله: دور.
(78) - حیدرنامه 183 - 202. و درباره جنگ جمل مراجعه شود به: شیخ مفید، کتاب الجمل همه صفحات؛ ابوحنیفه دنیوری، الاخبار الطوال / 144 - 152.
(79) - نصربن مزاحم منقری، وقعة صفّین / 558.
(80) - کلیات دیوان شهریار، 1/690، تحت عنوانِ «حقّ و باطل».
(81) - جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 2/183؛ صفایی حائری، تاریخ امام امیرالمؤمنین علیه السلام 2/354.
(82) - عبّاس بن ربیعه از عموزادگان حضرت علی علیه السلام بود که روضه خوانان این ماجرای وی را به اشتباه به نام ابوالفضل العبّاس - سقّای کربلا - می خوانند، غافل از این که حضور ابوالفضل علیه السلام در جنگ صفّین در هیچ مدرکی نقل نشده است و با عنایت به سن و سال او محال است.
(83) - سوره توبه / 14 و 15.
(84) - سوره توبه / 33.
(85) - سوره حجّ / 40.
(86) - سوره بقره / 194.
(87) - ابن قتیبه، عیون الاخبار 1/274 - 277 کتاب الحرب؛ به نقل از او ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه 5/219، در شرح خطبه 65.
(88) - نصر بن مزاحم منقری، وقعة صفّین / 272 - 273.
(89) - همان / 274 - 276.
(90) - همان / 307 - 308؛ جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 3/122 - 123.
(91) - سوره بقره / 194.
(92) - وقعة صفّین / 315 - 316؛ صفایی حائری، تاریخ امام امیرالمؤمنین علیه السلام 2/389؛ جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 3/128.
(93) - وقعة صفّین / 249؛ تاریخ طبری، 5/18 - 19 در حوادث سال 37؛ جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 3 / 84 - 85.
(94) - وقعة صفّین / 406 - 408 و 422؛ جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، 4/44.
(95) - همان، 3/243 در باب اخبار ترسویان و برخی از داستانهای لطیف ایشان.
(96) - وقعة صفّین / 457 - 462؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 8/94 - 97 در شرح خطبه 124؛ جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 4/72 - 74.
(97) - وقعة صفّین / 462 - 463؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 8/97 در شرح خطبه 124؛ جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 4/74 - 75.