درس چهل و چهارم : حقّ رعيّت بر والى بسط عدالت است ؛ و حقّ والى بر رعيّت سمع و طاعت

أعُوذُ بِاللَهِ مِنَ الشّيْطَانِ الرّجِيمِ

بِسْمِ اللَهِ الرّحْمَنِ الرّحِيمِ

وَ صَلّى اللَهُ عَلَى سَيّدِنَا مُحَمّدٍ وَ ءَالِهِ الطّيّبِينَ الطّاهِرِينَ

وَ لَعْنَةُ اللَهِ عَلَى أعْدَآئِهِمْ أجْمَعِينَ مِنَ الآنَ إلَى قِيَامِ يَوْمِ الدّينِ

وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوّةَ إلّا بِاللَهِ الْعَلِىّ الْعَظِيمِ

از جمله مسائلى كه أميرالمؤمنين عليه السّلام در نامه خود به مالك أشتر در مورد اُمور ولائى ذكر نمودند اينست كه : بايد خود شخصاً در أعمال عُمّال نظاره كنى ؛ و همچنين خود به كارها و اُمور قضات رسيدگى نمائى !

اين دستور از اينجهت است كه مبادا والى بواسطه اطمينانى كه بر مسؤولين و أفرادى كه از طرف او منصوبند دارد ، از انحرافات آنان چشم پوشى كند ؛ و يا بواسطه اعتماد و اطمينان بصحّت أعمال آنها ـ ولو استصحاباً ـ أصلاً خلاف آنها را خلاف ندانسته ، با حسن ظنّ نسبت به رفتار آنان با آنها برخورد كند و آنها را شخص أمين و عادل و متخصّص در كار خود بشناسد ؛ در حالتى كه ممكن است نه تنها اشتباهاً ، بلكه تعمّداً خلافهائى از آنان سر زند كه بهيچ وجه قابل عفو و إغماض نباشد . و از آنطرف مردم هم كه خود مستقيماً با والى تماس ندارند تا حاجات خود را بيان كنند ، پس راه منحصر مى‏شود به همان قاضى و عاملى كه بر آنها گماشته شده است ؛ والى هم چون به آن متصدّيان اُمور اطمينان كامل دارد لذا احتمال خلاف درباره آنها نمى‏دهد .

أمّا چرا به آنها اطمينان كامل دارد ؟ براى اينكه آنها أفرادى نيستند كه خطاهاى خود را بازگو كنند ؛ يا رشوه‏اى كه گرفته‏اند و يا ظلمى كه كرده‏اند و يا فتوائى كه بر خلاف حقّ داده‏اند ، يا از بيت‏المال به أفراد مورد نظر خود بيش از حقّ آنها پرداخته‏اند براى والى بيان كنند ؛ بلكه هميشه وقتى با والى تماس مى‏گيرند با خنده و أدب و احترام و رعايت اُصول معارفه كه با تصديق و تأييد والى توأم باشد برخورد مى‏كنند . و حاكم هم كه عالم به غيب نيست ، بلكه با همين ظواهر عمل مى‏كند ؛ و اين ظواهر بسيار مُعجب و گول زننده مى‏باشند و باعث فريب إنسان مى‏شوند .

چه بسا بعضى از أفرادى كه با والى تماس دارند از فرزندان و يا منتسبين به او هستند ، و او أصلاً درباره آنها احتمال خلاف نمى‏دهد ، و كارهاى آنها را مثل كار خود صحيح و متقن به حساب مى‏آورد . و يا أفرادى كه نويسنده و كاتب والى ، و يا مأمور جمع‏آورى زكوات و وجوهات مردم هستند ، و يا صندوق‏دار او مى‏باشند و والى به آنها اطمينان كامل دارد ، نمى‏تواند جنايت آنها را در صورت تذكّر مردم بپذيرد ؛ و نمى‏تواند قبول كند كسى كه مثلاً بيش از سى‏سال با او سابقه آشنائى دارد ، فرد خلافكارى از آب در آيد .

و يا آنها در أوّل كار أفراد خوبى بودند و بر همين أساس والى ايشان را مأموريّت داده است ، ولى در ميان كار رفته رفته به مال اندوزى و ستم خو گرفته‏اند و والى خبر ندارد و با همان چشم أوّل به آنان مينگرد .

نظير اينها هم در ميان علماء و روحانيّت ديده مى‏شود . در ميان همين أفرادى كه در صراط مرجعيّت هستند بعضى از أفراد كم كم رخنه مى‏كنند (از فرزندان و أقرباء از أهالى و منتسبين به او) و حجابى بين او و مردم إيجاد مى‏نمايند و او را در محدوده‏اى از موانع و مقيّدات قرار مى‏دهند . به نحوى او را در چنبره نفوذ و سيطره مشيّت خود در مى‏آورند كه بهيچ وجه إمكان تخطّى از اين حلقه محاصره براى او متصوّر نخواهد بود . و تماسّ با عامّه مردم از او قطع مى‏گردد ، و تماسّ با اين فقيه منحصر در اين أفراد خاصّه خواهد شد . و أفراد خاصّه هم آن والى و حاكم را مانند انگشتر در انگشت به هر قسمى كه بخواهند طبق ميل و أفكار خود مى‏گردانند .

بالنّتيجه فقاهت آن فقيه و رأى او كه بايد در خارج سارى و جارى بشود از دريچه أفكار همين أطرافيان جارى مى‏شود ، و نتيجه هم هميشه تابع اخسّ مقدّمتين است ! بنابراين ، آنكه بر اُمّت مسلم حكومت ميكند فلان فقيه نيست ، بلكه رأى فلان شخص شناخته شده أطرافى اوست كه آراء و أفكار آن فقيه را به نظر خود ، و به جرح و تعديل خود به خارج سرايت مى‏دهد . و اين آفت بسيار بزرگ و خطرناكى است ! ⁽¹⁾

لذا هميشه بزرگان و أعلام از علماء متّقين ، أوّلاً أولاد و بستگان نزديك خود را خوب تربيت مى‏كردند ، و اگر أحياناً از آنها خطائى صادر مى‏شد طرد مى‏نمودند و به مجلس خود راه نمى‏دادند و باكى هم نداشتند . و ثانياً أفرادى كه در مجلس استفتاء آنها حاضر مى‏شدند ، حتماً بايد أفراد شناخته شده ، متعبّد ، متهجّد ، صادق و انگشت نما باشند . و مع ذلك هميشه كار را از روى مشورت انجام مى‏دادند . و از همه اينها گذشته هيچگاه تماسّشان با عامّه قطع نمى‏شد . تنها راه وصول به عامّه از طريق خاصّه نبود ، بلكه راه عامّه براى خود آنها باز بود و مى‏توانستند با خود او تماسّ بگيرند . و أحياناً اگر از بعضى از خواصّ خطائى سر مى‏زد تذكّر مى‏دادند و جلوى خطا را مى‏گرفتند ؛ و اگر قابل دفع نبود آن شخص را از مجلس استفتاء و يا از بيرونى و أمثال اينها طرد مى‏كردند و نمى‏گذاشتند خودشان دستخوش آراء و أهواء اينها قرار بگيرند .

اين هم فقط بواسطه حُسن ظنّى است كه إنسان بدون جهت درباره بعضى پيدا مى‏كند . بعضى از خواصّ إنسان ، از شاگردان و محبّين و قوم و خويشهاى او ، بواسطه ارتباطى كه با إنسان دارند رخنه مى‏كنند و كم كم فكر او را مى‏دزدند و به عقيده خودشان مى‏خواهند كار خوبى بكنند ، ميخواهند خدمت به جامعه كنند ، خدمت به مسلمين كنند ، و حال آنكه ممكن است خلاف اين باشد .

اين يك ظلمى است كه بر مردم پيدا مى‏شود بدون اينكه شخص فقيه بفهمد . اين خطر بسيار عظيمى است كه أميرالمؤمنين عليه السّلام در آن نامه به مالك أشتر تذكّر مى‏دهد و سرّش را بيان مى‏كند .

ابن أبى الحديد در «شرح نهج البلاغة» در شرح خطبه دويست و چهارده كه درباره حقّ والى بر رعيّت و رعيّت بر والى ذكر شد ، داستانى نقل مى‏كند كه : أهل كوفه نزد مأمون آمدند و از والى خود تظلّم كردند ؛ مأمون به آنها گفت :

ما عَلِمْتُ فى عُمّالى أعْدَلَ وَ لاأقْوَمَ بِأَمْرِ الرّعيّةِ ، وَ لاأعْوَدَ عَلَيْهِمْ بِالرّفْقِ مِنْهُ .

«من در ميان تمام عمّال خودم كه در بلاد مختلف گماشته‏ام ، كسى كه عادلتر باشد و در رسيدگى به اُمور رعيّت استوارتر باشد و از جهت رفق و مداراى او به رعيّت و رساندن ثمرات و منافع به رعيّت از همه پر بهره‏تر باشد ، مانند اين شخص سراغ ندارم ؛ اين از همه آنها بهتر است.»

فَقالَ لَهُ مِنْهُمْ واحِدٌ : فَلا أحَدَ أوْلَى مِنْكَ يا أَميرَالْمُؤْمِنينَ بِالْعَدْلِ وَ الْإنْصافِ ! وَ إذا كانَ بِهَذِهِ الصّفَةِ فَمِنْ عَدْلِ أميرِالْمُؤْمِنينَ أنْ يُوَلّيَهُ بَلَدًا بَلَدًا حَتّى يَلْحَقَ أهْلَ كُلّ بَلَدٍ مِنْ عَدْلِهِ مِثْلُ ما لَحِقْنا مِنْهُ ، وَ يَأْخُذوا بِقِسْطِهِمْ مِنْهُ كَما أخَذَ مِنْهُ سِواهُمْ ؛ وَ إذا فَعَلَ أميرُالْمُؤْمِنينَ ذَلِكَ لَمْ يُصِبِ الْكوفَةَ مِنْهُ أكْثَرَ مِنْ ثَلاثِ سِنينَ ! فَضَحِكَ وَ عَزَلَهُ . ⁽²⁾

«يكى از أفرادى كه در ميان شاكين بود به مأمون گفت : اى أميرالمؤمنين ! هيچ كس از تو سزاوارتر به عدل و إنصاف نيست ! چون أميرالمؤمنينى ، أمير اُمّتى، بايد إنصافت از همه بيشتر باشد . بنابراين وقتى كه تو مى‏گوئى مطلب از اين قرار است و اين شخص از همه ولات من عادلتر و به أمر رعيّت استوارتر و محبّتش بيشتر است ، لازمه عدالت تو اين است كه او را به تمام شهرها يك به يك بفرستى و ولايت همه شهرها را به او بدهى تا أهل هر شهرى از قسط و داد او أخذ كنند ، همانطور كه سواى آنها از او أخذ كردند ؛ و زمانى كه أمير مؤمنان مأمون اين كار را بجا بياورد ، سهميّه كوفه بيشتر از سه سالى كه تا بحال والى شما در آنجا إقامت كرده است نخواهد بود ! مأمون خنديد و آن والى را عزل كرد.»

اين داستان يك داستان فكاهى نيست ، يك واقعيّت است كه مأمون وقتى آن والى را نصب كرد شايد خودش هم نمى‏دانست كه واقعاً اين فرد يك آدم ظالمى خواهد بود ، بلكه خيال مى‏كرده است كه بسيار مرد خوب و عادل و با حميّتى است ؛ از آنطرف با مردمان كوفه هم كه تماسّ ندارد ، تا از كيفيّت أعمال او به وى خبر بدهند . اين والى هم شايد در ابتداى أمر شخص متديّن و عادلى بوده ، ولى أصل ولايت يك أمرى است كه إنسان را منحرف مى‏كند ، و آن حسّ شخصيّت طلبى و خودپسندى كه براى والى پيدا مى‏شود ، وى را به فرمانهاى باطل و أوامر و نواهى بيجا مى‏كشاند . لذا كارهاى خلاف حقّ از او سر مى‏زند و ظلم مى‏كند و بواسطه اطمينانى كه مأمون به او دارد احتمال خلاف درباره او نمى‏دهد . لذا خود مأمون مسؤول ستم و ظلمى است كه بر مردم كوفه وارد شده است . و سه سال هم مى‏گذرد ، و مردم بيچاره در آتش بيداد او مى‏سوزند و كسى هم راه ندارد كه اين مطلب را به آن شخص حاكم برساند . ⁽³⁾

جواب مردى كه اين قسم به مأمون پاسخ داد بسيار منطقى و صحيح بود ؛ زيرا در پوششى از كنايه و لفّافه براى او روشن كرد كه اگر اين شخص خيلى عادل و از همه استوارتر است و مقتضاى عدل شما هم اينست كه عدالت به همه رعيّت قسمت بشود ، بنابراين او را به همه‏جا بفرستيد ، تا ما هم از شرّش راحت بشويم ؛ زيرا سهم ما بيش از سه سال نيست !

اين مطلب ما را متوجّه مسؤوليّت خود خواهد نمود . و اشتباهاتى را كه تاكنون مرتكب مى‏شديم بايد بر طرف نمائيم و به دستورات أميرالمؤمنين عليه السّلام كه تا كنون بيان شده است عمل كنيم . و همانطور كه بزرگان از علماء متّقى ما بدان عمل مى‏نمودند ، عمل نمائيم و منهاج خود را عوض كنيم ؛ و إلّا بين أفعال ما و أفعال همچون مأمونى كه حاكم بر مسلمين بوده است از نقطه نظر محتوى و خارج تفاوتى نخواهد بود و نتيجه بسيار ناگوارى مترتّب خواهد شد . ⁽⁴⁾

أيضاً ابن أبى الحديد از فُضيل بن عِياض روايت مى‏كند كه درباره عمر بن

خطّاب مى‏گويد :

أعْطَىَ رَجُلاً عَطآءَهُ أرْبَعَةَ ءَالافِ دِرْهَمٍ ثُمّ زادَهُ ألْفًا ؛ فَقيلَ لَهُ : ألا تَزيدُ ابْنَكَ عَبْدَاللَهِ كَما تَزيدُ هَذا ؟! فَقالَ : إنّ هَذا ثَبَتَ أبوهُ يَوْمَ اُحُدٍ وَ إنّ عَبْدَاللَهِ فَرّ أبوهُ وَ لَمْ‏يَثْبُتْ . ⁽⁵⁾

ابن أبى الحديد اين قضيّه را به عنوان عدل عمر ذكر نموده است مى‏گويد : «عمر به مردى چهار هزار درهم عطا داد ؛ سپس گفت : هزار درهم إضافه به او بپردازيد . به عمر گفته شد ، آيا بفرزندت عبدالله هم هزار درهم إضافه نمى‏پردازى ؟! گفت : خير ! زيرا پدر اين شخص در جنگ اُحد ثابت قدم ماند و فرار ننمود ، ولى پدر عبدالله فرار نمود و ثابت نماند.» بنابراين ، عدالت عمر بواسطه اين إعطاء وعدم إعطاء به فرزند خود ثابت مى‏شود .

ناگفته نماند كه در اين گفتار نظر است :

أوّلاً : اين قضيّه روشن مى‏كند كه عمر در روز اُحد فرار نمود (وَ إنّ عَبْدَاللَهِ فَرّ أَبُوهُ وَلَمْ يَثْبُتْ) و پيغمبر را تنها بين مشركين رها كرد و جان خود را به سلامت برد . حال به كدام دليل آمده است و بر جاى پيغمبر نشسته و خود را خليفة المؤمنين ناميده است ، و دست به أعراض وأموال و نفوس مردم دراز كرده است ؟!

ثانياً : به چه مجوّزى بيت‏المال را بر أساس نظر خود قسمت مى‏كند ، در حاليكه پيغمبر فرموده است بايد بالسّويّه بين أفراد تقسيم شود ؟! مگر بيت‏المال جزء أموال شخصى إنسان است كه به هر قسم بخواهد در آن تصرّف كند . به شخصى كم بدهد و به ديگرى إضافه بپردازد ! هزار درهمى را كه اضافه به آن شخص پرداخته است متعلّق به ديگرى و تصرّف در حقّ ديگرى است ، و اين ظلم است .

اين مطلب بسيار جاى تأمّل و دقّت است و نبايد آنرا كوچك بشماريم ! تاكنون دنيا دارد در آتش تبعيض و تفريق مى‏سوزد ، و غيبت إمام زمان عليه السّلام برأساس همين نظرهاى شخصى و تفسيرهاى بيجاست . وقتى كه رسول‏خدا مى‏فرمايد : كسى كه مسلمان شد ، مسلمان است و از حقوق مساوى بر خوردار ؛ چه عجم باشد و چه عرب ، سابقه داشته باشد يا نداشته باشد ، كوچك باشد يا بزرگ ، فرقى نمى‏كند و خونش مانند سائر خونهاست . اگر كسى مسلمانى را بكشد بايد كشته شود و خونش هم ارزش با خون اوست ؛ چه قاتل سابقه در إسلام داشته باشد يا نداشته باشد ؛ آنها مسائلى است كه مربوط به درجات اُخروى است . مسلمان بودن ، شمشير زدن و جهاد كردن ، و در بَدر و اُحد حاضر شدن را نبايد وسيله وصول به دنيا قرار بدهد و باعث گردد كه از بيت‏المال به او حقّ بيشترى بدهد .

بيت‏المال بايد به طور مساوى بين مسلمين تقسيم گردد ؛ و هر كسى كه براى خدا كارى انجام دهد نتيجه اُخروى مى‏گيرد ؛ و اين دليل نمى‏شود كه غذايش چرب‏تر شود و آن كسانيكه سابقه ندارند در فقر و مسكنت و گرسنگى بسر برند . إسلام و عزّت و إيثار در راه خدا چه مناسبتى با زيادى مال دارد ؟!

و بسيار روشن است كه اينها آمدند بيت‏المال و إسلام را بر أساس همين اُمور مادّى و اعتبارى و سوابق غزوه بدر و اُحد و صحابى بودن و غيره قسمت كردند ، و اين بزرگترين ظلمى است كه بر إسلام وارد آوردند ، و آنوقت اين قضيّه را سمبل عدالت عمر معرّفى نمودند ، كه عمر مرد عادلى بود ، و إسلام دوست بود و چه و چه ! در حاليكه تمام اينها صحنه‏سازى و مغلطه و برگرداندن حكم أصلى إلهى از مجراى واقعى خود ميباشد . عدالت بزرگترين و نفيس‏ترين چيزى است كه شريعت و دنيا و قوام عالم بر أساس او مى‏گردد . عدالت به معنى اين نيست كه إنسان با تمام أفراد يكسان رفتار كند ؛ عدالت اين است كه حقّ هر كسى بايد به او داده شود . عدالت : وَضْعُ كُلّ شَىْ‏ءٍ فى مَوْضِعِه است . عدالت عين حقّ است . حقّ و عدالت دو معنى مختلف دارند ؛ يعنى به حمل أوّلى ذاتى با هم متفاوتند ، أمّا به حمل شايع با همديگر متساويند . در هر جا كه حقّ باشد آنجا عدالت است و هر جا كه در خارج عنوان عدالت بر او حمل شود و صدق بكند در آنجا حقّ صدق مى‏كند .

أميرالمؤمنين عليه‏السّلام كه فرمود عالم بر أساس حقّ است ، يعنى عالم بر أساس عدالت است . حقّ هر كس را بمقدار خود و به ميزان خود بايد به او سپرد . حقّ مرد ، حقّ زن ، حقّ بچّه ، تمام اينها حقوق مختلفى هستند و بر أساس آن اختلاف بايد حقّ آنها را داد ؛ نه اينكه معنى عدالت اينست كه إنسان با همه آنها يك قسم رفتار كند ؛ در اينصورت پيوسته خلاف عدالت صورت مى‏پذيرد .

اگر إنسان به بچّه شير خواره بخواهد غذاى يك جوان را بدهد ، و بگويد عدالت اقتضاى اين معنى را مى‏كند كه إنسان تساوى بين همه أفراد اُمّت إيجاد كند ، باعث هلاكت طفل خواهد شد . اگر جوانى قدرت دارد صد كيلو بار بلند كند ، شما نمى‏توانيد فلان زن يا فلان بچّه را مجبور به بلند نمودن اين مقدار بنمائيد ؛ چون آنها را از بين خواهيد برد .

پس عدالت به حمل شايع مساوق با حقّ است (إعْطآءُ كُلّ ذى حَقّ حَقّه) نه اينكه بمعنى تساوى از جهت مقدار است . تساوى از جهت مقدار عين ظلم است ، و چنانچه بخواهيم در جميع شؤون تساوى را مراعات بنمائيم ، همچنانكه در بسيارى از ممالك آنرا براى خود افتخار بحساب مى‏آورند ، قطعاً سر از ظلم در خواهد آورد و ثابت است كه اين حرف غلط است ؛ و اين عين ظلم است .

تساوى در اينجا عين عدم إرفاق ومراعات عدم تساوى است . أساس عالم بر عدالت است ، و عدالت حاكم بر نظام تكوين اقتضاء مى‏كند هر موجودى از نقطه نظر بهره‏گيرى از مواهب عالم مادّه با موجود ديگر تفاوت داشته باشد . مثلاً بهره‏گيرى درخت چنار از هوا ، نور ، آب و زمين با گياه نورسته متفاوت است ؛ همچنين از نظر قوّت و استحكام اختلاف فاحش است .

مرحوم پدر ما رحمة الله عليه در ابتداء طلبگى حقير روزى به من گفتند : سيّد محمّد حسين ، بيا اين جملات را بنويس و حفظ كن ! من نوشتم وحفظ كردم . جملات اينست :

الْعالَمُ حَديقَةٌ سِياجُها الشّريعَةُ ؛ وَ الشّريعَةُ سُلْطانٌ تَجِبُ لَهُ الطّاعَةُ ؛ وَ الطّاعَةُ سِياسَةٌ يَقومُ بِها الْمُلْكُ ؛ وَالْمُلْكُ نِظامٌ يَعْضُدُهُ الْجَيْشُ ؛ وَ الْجَيْشُ أعْوانٌ يَكْفُلُهُمُ الْمالُ ؛ وَ الْمالُ رِزْقٌ تَجْمَعُهُ الرّعيّةُ ؛ وَ الرّعيّةُ سَوادٌ يَسْتَعْبِدُهُمُ الْعَدْلُ ؛ وَ الْعَدْلُ أساسٌ بِهِ قِوامُ الْعالَمِ . فَبِالْعَدْلِ قِوامُ الْعالَمِ ، فَبِالْعَدْلِ قِوامُ الْعالَمِ ، فَبِالْعَدْلِ قِوامُ الْعالَم !

«عالم حكم يك باغ و بستانى را دارد كه ديوار اين باغ شريعت است ؛ شريعت ، ديوار حافظ اين عالم است . و شريعت سلطانى است ، يعنى قدرت و قوّتى است كه واجب است از او إطاعت كنند . و إطاعت ، روش و دستورى است كه بواسطه آن مُلك و حكومت و ولايت برپا و برقرار مى‏شود . مُلك و ولايت ، نظامى است كه جيش و لشكر آن را كمك مى‏كنند . جيش عبارت است از جمعيّتى كه با يكديگر همكارى و هميارى نموده ، و آنها را مال كفالت ميكند . مال ، روزى و رزقى است كه رعيّت آن را گرد مى‏آورند . رعيّت توده و عامّه مردم هستند كه داد و عدالت آنها را به فرمان بردارى و إطاعت در مى‏آورد . عدل ، أساسى است كه بواسطه آن قوام عالم است . پس به عدل قوام عالم است ، به عدل قوام عالم است ، به عدل قوام عالم است !»

و از آن زمان تا به حال كه شايد قريب پنجاه سال مى‏گذرد ، حقير به اين جملات و مصدر آن برخورد نكردم ، و ليكن هفت سال پيش شبى در حين مطالعه تفسير طنطاوى ⁽⁶⁾ به اين مطلب برخورد كردم كه بدين گونه نوشته شده بود :

يُقالُ : إنّ أرَسْطاطاليسَ أوْصَى أنْ يُدْفَنَ وَ يُبْنَى عَلَيْهِ بَيْتٌ مُثَمّنٌ ، يُكْتَبُ فى جِهاتِهِ ثَمانُ كَلِماتٍ جامِعاتٍ لِجَميعِ الْاُمورِ الّتى بِها مَصْلَحَةُ النّاسِ ؛ وَتِلْكَ الْكَلِماتُ الثّمانِ هىَ عَلَى هَذَا الْمِثالِ .

«گفته شده است كه : أرسطو وصيّت كرد كه وقتى مى‏ميرد او را دفن كنند و بر روى او يك خانه هشت ضلعى بنا كنند ، و در جهات هشت‏گانه او به ترتيب اين عبارات ، كه جامع اُمورى است كه مصلحت مردم در آن است را بنويسند (بعد شكل خانه را به صورت هشت ضلعى كشيده و عباراتى كه بايد در هر طرف طبق وصيّت أرسطو نوشته شود را آورده است).»

عبارات ، طبق شماره ضلعها اين است : (1) الْعالَمُ بُسْتانٌ سِياجُهُ الدّوْلَةُ . (2) الدّوْلَةُ سُلْطانٌ يَحْجُبُهُ السّنّةُ . (3) السّنّةُ سِياسَةٌ يَسوسُها الْمَلِكُ . (4) الْمَلِكُ راعٍ يَعْضُدُهُ الْجَيْشُ . (5) الْجَيْشُ أعْوانٌ يَكْفُلُهُمُ الْمالُ . (6) الْمالُ رِزْقٌ تَجْمَعُهُ الرّعيّةُ . (7) الرّعيّةُ عَبيدٌ يَمْلِكُهُمُ الْعَدْلُ . (8) الْعَدْلُ اُلْفَةٌ بِها صَلاحُ الْعالَمِ .

عبارت تقريباً به مفاد همان عبارتى است كه مرحوم والد ما گفتند ؛ و لابدّ ايشان از سند ديگرى نقل كردند كه شايد إن شآءالله بر آن عبارات هم اطّلاع حاصل شود . ⁽⁷⁾

مطلب اينست كه حقيقةً عالم حكم بستانى را دارد كه حفظ مجموع بستان و باغ و گياهان و همچنين أفرادى كه در اين بستان زندگى مى‏كنند ، تمام بواسطه عدل است ؛ اگر عدل نباشد هيچ فردى نمى‏تواند از استعدادهاى نهفته خود براى تمتّع از مواهب إلهيّه بهره‏مند گردد .

غزّالى از رسول خدا صلّى الله عليه و آله روايت كرده است كه فرمود : يَوْمٌ مِنْ وَالٍ عَادِلٍ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَةِ سَبْعِينَ سَنَةً ؛ ثُمّ قَالَ : أَلَا كُلّكُمْ رَاعٍ وَ كُلّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيّتِهِ . ⁽⁸⁾

أميرالمؤمنين عليه السّلام در همين خطبه‏اى كه درباره حقّ والى بر رعيّت ، و رعيّت بر والى است ، إجمالاً مى‏فرمايد : بايد بين والى و رعيّت عدل برقرار گردد ؛ چه ، أوّلين حقّى كه والى بر رعيّت و رعيّت بر والى دارد عدل است ، و بقيّه حقوق همه متفرّع بر اين است ؛ و لذا عدالت را در زمره حقوق والى بر بقيّه مسائل را جزو حقوق ذكر كرده‏اند .

عدالت أمرى است مفروغٌ عنه كه در حقيقت آنرا در زمره حقوق نبايد آورد . بواسطه عدالت در والى و در رعيّت است كه اُمور پياده مى‏شود . يعنى بدون عدالت أصلاً حقّى ثابت نيست ؛ و عدالت ما بِهِ يُنْظَر است ، نه ما فيهِ يُنْظَر . و چون حقّ مشتركه بين والى و رعيّت است لذا آن را نه از حقوق رعيّت مى‏شماريم و نه از حقوق والى .

حضرت مى‏فرمايد : فَإذَا أَدّتِ الرّعِيّهُ إلَى الْوَالِى حَقّهُ ، وَ أَدّى الْوَالِى إلَيْهَا حَقّهَا عَزّ الْحَقّ بَيْنَهُمْ ... وَ إذَا غَلَبَتِ الرّعِيّةُ وَالِيَهَا ، وَ أَجْحَفَ الْوَالِى بِرَعِيّتِهِ اخْتَلَفَتْ هُنَالِكَ الْكَلِمَةُ ... ⁽⁹⁾

يعنى زمانى كه حقّ و عدالت بر قرار بشود ، تمام جهات ديگر در سايه اوست ؛ و چنانچه اختلاف پيدا بشود و حقّ از بين برود ، تمام مفاسد از آنجا سرچشمه مى‏گيرد .

أميرالمؤمنين عليه السّلام در آخر خطبه‏اى كه مردم را أمر به حركت به سوى شام و جنگ با قاسطين مى‏كند ، مى‏فرمايد :

أَيّهَا النّاسُ ! إنّ لِى عَلَيْكُمْ حَقّا وَ لَكُمْ عَلَىّ حَقّ ! فَأمّا حَقّكُمْ عَلَىّ : فَالنّصِيحَةُ لَكُمْ ، وَ تَوْفِيرُ فَيْئِكُمْ عَلَيْكُمْ ، وَ تَعْلِيمُكُمْ كَيْلَا تَجْهَلُوا وَ تَأْدِيبُكُمْ كَيْمَا تَعْلَمُوا . وَ أَمّا حَقّى عَلَيْكُمْ : فَالْوَفَآءُ بِالْبَيْعَةِ ، وَ النّصِيحَةُ فِى الْمَشْهَدِ وَ الْمَغِيبِ ، وَ الإْجَابَةُ حِينَ أَدْعُوكُمْ وَ الطّاعَةُ حِينَ ءَامُرُكُمْ . ⁽¹⁰⁾

«اى مردم ! من بر شما حقّى دارم ، شما هم بر من حقّى داريد ! حقّ شما بر من اينست كه : شما را نصيحت كنم (نصيحت از مادّه نُصْح است ؛ يعنى خيرخواهى در همه اُمور ، و إرشاد و دلالت و راهنمائى و مساعدت و معاونت و آنچه در تحت عنوان نصيحت است . وقتى كسى براى كسى واقعاً خير خواه بود ، تمام جهات حُسن و خوبى را براى او در نظر مى‏گيرد ، و تمام جهاتى كه موجب ضعف و ذلّت و پستى و نكبت است از او بر مى‏دارد) نصيحت من حقّى است كه شما بر من داريد .

ديگر اينكه مال و خراج و فَى‏ء شما را همانطور كه حقّ شماست به شما برسانم ، و آنچه از بيت‏المال و فَى‏ء بدست من مى‏آيد از شما مضايقه نكنم (حيف و ميل و تعدّى نكنم ؛ به نحو كافى و وافى صحيحاً و سالماً آنها را بين شما قسمت كنم) .

ديگر اينكه شما را تعليم كنم تا از جهل بيرون بياييد ، و تأديب كنم براى اينكه بفهميد .

يعنى تنها حقّ شما بر من اين نيست كه فقط مالتان را زياد كنم ، و يا خانه شما را بسازم ، زراعت شما را آباد كنم ، برق و آب برايتان بياورم ، تنها اين نيست ! تَعْلِيمُكُمْ ، يعنى شما جاهليد و اُمّتيد و رعيّت و من والى شما هستم ، حقّ شما بر من اينست كه از تمام آن ثمرات فكرى كه دارم بر شما نثار كنم و شما را به إسلام و إيمان و إيقان دعوت كنم ، براى اينكه از جهل بيرون بيائيد ! و شما را أدب كنم ، مانند درختى كه هَرَس مى‏كنند و زياديهاى او را مى‏زنند تا اينكه اين درخت آماده شود براى ميوه دادن .

شما هم نفوسى هستيد هيولانىّ ، قابليّت براى همه چيز داريد . اگر هرس نشويد ، تأديب نشويد به رياضتها ، يعنى به آداب شرعيّه أدب نشويد ، شما مانند درخت هرزه بيرون مى‏آئيد و هيچ قابل استفاده نخواهيد بود ؛ چوب درخت هرزه را بايد ببرند و بسوزانند . أمّا اگر شما را تأديب كنم إنسان بار مى‏آئيد ، إنسان كامل . اين حقّى است كه شما بر من داريد .

أمّا حقّ من بر شما اينست كه : در بيعتى كه با من به إمامت و إمارت كرديد ، وفادار باشيد .

ديگر اينكه نصيحت در حضور و غيبت كنيد . چه در حضور و چه در غيبت بايد نصيحت كنيد ، نه اينكه در حضور براى ما خيرخواهى كنيد و در غيبت به كارهاى خود بپردازيد . از جان و دل بايد كه خيرخواه باشيد . سوّم اينكه إجابت كنيد هر وقت شما را طلب مى‏كنم و إطاعت كنيد زمانى كه شما را أمر مى‏كنم.»

اين عبارت حضرت در واقع همان مطلبى است كه در خطبه 214 از جهت حقّ والى بر رعيّت بيان كرديم ؛ و در آنجا عرض كرديم از آن سه چيز استفاده مى‏شود : يكى سمع و طاعت ، و يكى نُصح ، و ديگر تعاون . در اينجا هم مطلب به همان سه چيز بر مى‏گردد . نصحيت در مشهد و مغيب يعنى در حضور و پنهان كه همان عنوان نُصح است . وَ الإْجَابَةُ حِينَ أَدْعُوكُمْ وَ الطّاعَةُ حِينَ ءَامُرُكُمْ ، كه به همان إطاعت بر مى‏گردد . و أمّا وفاء به بيعت ، در تحت عنوان تعاون است . تعاون عنوان عامّى است كه شامل وفاء به بيعت و أمثال آن مجموعاً مى‏شود . اينها از حقوقى است كه رعيّت بر والى و والى بر رعيّت دارد .

حال بايد ببينيم آن حقوقى كه والى بر رعيّت دارد ، و همچنين رعيّت بر والى دارد چيست ؟ أوّلين حقّى كه والى يعنى دولت إسلام (ولايت فقيه) بر مردم دارد حقّ فرمانبردارى است ، و در تاريخ إسلام آنرا حَقّ بِالسّمْعِ وَ الطّاعَة مى‏گويند (با حرف جرّ يك اصطلاح است).

مى‏گويند : حقّ بالسّمع و الطّاعة ؛ و اين هم از روايات پيغمبر أكرم صلّى الله عليه و آله و سلّم گرفته شده است كه فرمودند : بايد كه اُمّت بالسّمع و الطّاعة از والى و فرمانده إطاعت كند .

عُبادَة بن وليد در كتاب «مُوطّأ» مالك روايتى دارد كه پيغمبر آنرا به عنوان حقّ شنوائى و فرمانبردارى در سختى و آسانى ، در نشاط و بدحالى تعبير فرمودند . يعنى اُمّت از والى بايد إطاعت كند ؛ و اين از آيه قرآن گرفته شده است :

إِنّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَن يَقُولُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا وَ أُولَنِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ . ⁽¹¹⁾

«اينست و جز اين نيست كه : قول مؤمنان ، در زمانى كه آنها را به خدا و رسول دعوت كنند براى اينكه ميان آنها حكم كند ، اينست كه بگويند : سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا : گوش محض هستيم و إطاعت محض هستيم . (سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا همان عنوان سمع و طاعتى است كه عرض شد در اصطلاح از آيه قرآن و از خبر گرفته شده است.) وَ أُولَنِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ .» بنابراين ، أصل ، إطاعت اُمّت از والى طبق اين آيه شريفه قرآن است .

و أمّا مُفاد آيه : إِذَا دُعُوا إِلَى اللَهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ ، خصوص حكم در منازعات و مرافعات و مناقشات نيست ؛ بطور كلّى بايد كه اُمّت بسوى خدا و رسول خدا رجوع كنند ، تا اينكه حكم خدا و رسول بر آنها جارى بشود ، و اينها بايد بالسّمع و الطّاعة قبول كنند .

اين آيه شريفه در مجموعه آياتى است كه زنجيروار در پى هم آمده است و مطلب مهمّى را بيان مى‏كنند .

أمّا آيات قبل از اين ، چنين است : وَ يَقُولُونَ ءَامَنّا بِاللَهِ وَ بِالرّسُولِ وَ أَطَعْنَا ثُمّ يَتَوَلّى‏ فَرِيقٌ مّنْهُم مّن‏م بَعْدِ ذَ لِكَ وَ مَآ أُولَنِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ . ⁽¹²⁾

«مى‏گويند : ما به خدا و رسول خدا إيمان آورديم و إطاعت كرديم ؛ سپس جماعتى از اينها پشت نموده از أوامر تو تخلّف مى‏ورزند . اينها مؤمن نيستند : وَ مَآ أُولَنِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ .»

وَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُم إِذَا فَرِيقٌ مّنْهُم مّعْرِضُونَ . ⁽¹³⁾

«زمانى كه بسوى خدا و رسول خدا خوانده بشوند تا رسول خدا در ميان آنها حكم كند ، فريقى از آنها إعراض مى‏كنند و اين دعوت را نمى‏پذيرند.»

وَ إِن يَكُن لّهُمُ الْحَقّ يَأْتُوا إِلَيْهِ مُذْعِنِينَ . ⁽¹⁴⁾

«أمّا اگر حقّ لَهِ آنها باشد و بدانند كه اين حكمى كه رسول خدا مى‏دهد به نفع آنهاست بسوى پيغمبر مى‏آيند ، با إذعان و اعتراف.» پس آنجائيكه حقّ لَهِ آنهاست قبول دارند ، أمّا آنجائيكه عليه آنهاست إعراض مى‏كنند . يعنى : خلاصه اينها به دنبال حقّ و دنبال صدق نمى‏روند ، دنبال منويّات خود مى‏روند ، أعمّ از اينكه با حقّ سازش داشته باشد يا نه .

أَفِى قُلُوبِهِم مّرَضٌ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ يَخَافُونَ أَن يَحِيفَ اللَهُ عَلَيْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولَنِكَ هُمُ الظّلِمُونَ . ⁽¹⁵⁾

«چرا اينها اينطور هستند ؟! آيا در دلهاى آنها مرض است كه بواسطه اين مرض حقّ را قبول نمى‏كنند و مدركات و منويّات خود را مى‏پذيرند (قلب ، مريض است) ؟ يا در صداقت رسول خدا شكّ و ريب پيدا نموده‏اند ، كه اين پيغمبر راست نمى‏گويد و در حكمش ظلم و جور ديده مى‏شود ؟ يا اينكه مى‏ترسند خدا و رسولش بر آنها حيف كنند ؟ يعنى ظلم كنند و از آنها يك فَيى را به نفع خود بربايند . أَن يَحِيفَ اللَهُ عَلَيْهِمْ وَ رَسُولُهُ معنيش اينست كه : مى‏ترسند خدا و پيامبرش بواسطه حكم خود خيرى يا عزّتى يا فلاحى را از اينها بربايند و براى خودشان ببرند . بَلْ أُولَنِكَ هُمُ الظّلِمُونَ ؛ اينها با اين روش و سلوك از ستم‏كارانند.»

بعد مى‏فرمايد : إِنّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَن يَقُولُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا وَ أُولَنِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ . ⁽¹⁶⁾

بعد مى‏فرمايد : وَ مَن يُطِعِ اللَه وَ رَسُولَهُ وَ يَخْشَ اللَه وَ يَتّقْهِ فَأُولَنِكَ هُمُ الْفَآئِزُونَ . ⁽¹⁷⁾

«كسى كه از خدا و رسول خدا إطاعت كند و از خدا خشيت و پرهيز داشته باشد ، اينها فائزند .»

وَ أَقْسَمُوا بِاللَهِ جَهْدَ أَيْمَنِهِمْ لَنِنْ أَمَرْتَهُمْ لَيَخْرُجُنّ قُل لّا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مّعْرُوفَةٌ إِنّ اللَه خَبِيرُ بِمَا تَعْمَلُونَ . ⁽¹⁸⁾

«قسم مى‏خورند به پروردگار به قسمهاى غِلاظ و شِداد كه اگر به آنها أمر جهاد كنى خارج شوند . اى پيغمبر ، بگو قسم نخوريد ! وقتى كه شما را أمر بجنگ مى‏كنم إطاعت كنيد (بدون سر و صدا و داد و بيداد بطور معروف و پسنديده سر را بپائين بيندازيد و به جنگ برويد ؛ قسم خوردن و بعد إنكار كردن چه فائده‏اى دارد!) إِنّ اللَه خَبِيرُ بِمَا تَعْمَلُونَ .»

قُلْ أَطِيعُوا اللَه وَ أَطِيعُوا الرّسُولَ فَإِن تَوَلّوْا فَإِنّمَا عَلَيْهِ مَا حُمّلَ وَ عَلَيْكُم مّا حُمّلْتُمْ وَ إِن تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا وَ مَا عَلَى الرّسُولِ إِلّا الْبَلَغُ الْمُبِينُ . ⁽¹⁹⁾

«بگو : از خدا إطاعت كنيد ! از پيغمبر خدا إطاعت كنيد ! اگر شما روى گردانديد ، بدانيد : بر عهده پيغمبر همان تكاليفى است كه به او داده شده ، و بر شماست آنچه را كه به شما تكليف شده است (هر كدام مسؤول عمل خود هستيد) . و أمّا اگر از پيغمبر إطاعت كنيد راه را يافته به سعادت خواهيد رسيد ؛ و نيست بر عهده پيغمبر مگر إبلاغ آشكار.» يعنى او مسؤوليّت عمل شما را ندارد . ما فقط بر عهده او دعوت شما را قرار داديم ؛ اگر إطاعت كرديد خود به سعادت مى‏رسيد . ⁽²⁰⁾

سپس بدنبال اين آيات ، آيه‏اى مى‏آورد كه به منزله نتيجه است .

اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ ءَالِ مُحَمّد

پى‏نوشتها:‌

1) المستشار عبدالحليم الجندى ، عضو مجلس أعلاى شؤون إسلاميّه مصر در كتاب نفيس و ارزشمند خود : «الإمام جعفرٌ الصّادق» طبع قاهره ، سنه 1397 هجرى ، در ص 90 گويد : إمام صادق صاحب همان گفتار است كه :

«أَيّمَا مُؤْمِنٍ قَدّمَ مُؤْمِنًا إلَى قاَضٍ أَوْ سُلْطَانٍ جَآئِرٍ فَقَضَى عَلَيْه‏بِغَيْرِ حُكْمِ اللَهِ فَقَدْ شَرَكَهُ فِى الْإثْمِ» . وَ عَلِىّ يَقُولُ : «كَفَاكَ خِيَانَةً أَنْ تَكُونَ أَمِينًا لِلْخَوَنَةِ».

و روزى زياد فندى بر إمام صادق وارد شد ، حضرت به وى گفت : وُلّيتَ لِهَؤُلَآءِ ؟! ـ منظور دستگاه حكومت بود ـ قَالَ نَعَم ! لِى مُرُوّةٌ وَ لَيْسَ وَرَآءَ ظَهْرِى مَالٌ وَ إنّمَا أُوَاسِى إخْوَانِى مِنْ عَمَلِ السّلْطَانِ .

فَقَالَ : يَا زِيَادُ ! أَمَا إذْ كُنْتَ فَاعِلًا فَإذَا دَعَتْكَ نَفْسُكَ إلَى ظُلْمِ النّاسِ عِنْدَ الْقُدْرَةِ عَلَى ذَلِكَ فَاذْكُرْ قُدْرَةَ اللَهِ عَزّوَجَلّ عَلَى عُقُوبَتِكَ وَ ذِهَابَ مَا أَتَيْتَ إلَيْهِمْ عَنْهُمْ ، وَ بَقَآءَ مَا أَتَيْتَ إلَى نَفْسِكَ عَلَيْكَ .

2) شرح «نهج البلاغة» ابن أبى الحديد ، ج 11 ، ص 99

3) در كتاب «النّصّ والاجتهاد» سيّد عبدالحسين شرف الدّين ، از طبع دوّم ، سنه 1380 ، ص‏342 سه روايت آورده است كه هر كدام به نوبه خود جالب است :

أوّل : از «صحيح بخارى» در ورقه أوّل از كتاب أحكام ، ص 155 ، از جزء 4 از رسول خدا صلّى الله عليه وآله روايت كرده است كه فرمود : مَا مِنْ وَالٍ يَلِى رَعِيّةً مِنَ الْمُسْلِمِينَ فَيَمُوتَ وَ هُوَ غَآشّ لَهُمْ إلّا حَرّمَ اللَهُ عَلَيْهِ الْجَنّةَ ؛ ا ه . (اين روايت را مسلم در باب : استحقاقُ الوالى الغآشّ لِرَعيّته ، ص 67 از جزء أوّل صحيحش آورده است) .

دوّم : از إمام أحمد در جزء أوّل از مُسندش ، صفحه ششم از حديث أبو بكر روايت كرده است كه : رسول‏خدا صلّى الله عليه وآله فرمود : مَنْ وَلِىَ مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِينَ شَيْئًا فَأَمّرَ عَلَيْهِمْ أَحَدًا محَايَاةً فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَهِ ! لاَ يُقْبَلُ مِنْهُ صَرْفًا وَ لَا عَدْلًا حَتّى يُدْخِلَهُ جَهَنّمَ .

سوّم : از «صحيح بخارى» در همين ورقه مذكوره ، از رسول‏خدا صلّى الله عليه و آله روايت نموده است كه فرمود : مَا مِنْ عَبْدٍ اسْتَرْعَاهُ اللَهُ رَعِيّتَهُ فَلَمْ‏يُحِطْهَا بِنَصِيحَةٍ إلّا لَمْ‏يَجِدْ رَآئِحَةَ الْجَنّةِ .

و سيّد عبد الحسين شرف الدّين در كتاب «الفصول المهمّة» طبع 5 ، ص 118 و 119 نيز اين سه روايت را از اين مصادر ذكر نموده است .

4) شيخ هادى كاشف الغطاء در «مستدرك نهج البلاغة» طبع بيروت ، ص 173 و ص 174 گويد : وَقَالَ عَلَيْهِ السّلَامُ : الْعَامِلُ بِالظّلْمِ وَ الرّاضِى بِهِ وَ الْمُعِينُ لَهُ عَلَيْهِ شُرَكَآءُ ثَلَاثَةٌ . و در ص 186 گويد : وَقَالَ عَلَيْهِ السّلَامُ : بِالرّاعِى تَصْلَحُ الرّعِيّةُ ، وَ بِالدّعَآء تُصْرَفُ الْبَلِيّةُ . ودر ص 187 گويد : وَقَالَ عَلَيْهِ السّلَامُ :يَوْمُ الْعَدْلِ عَلَى الظّالِمِ أَشَدّ مِنْ يَوْمِ الْجَوْرِ عَلَى الْمَظْلُومِ .

5) شرح نهج البلاغة» ابن أبى الحديد ، ج 11 ، ص 100

6) تفسير «الجواهر» طبع مصر ، ج 2 ، سوره ءَال عمران ، ص 63 و 64

7) اين عبارات از كلمات أميرالمؤمنين عليه السّلام است كه أخيراً در «مطالب السّئول» طبع سنگى ، ص 61 بدست آمد ؛ وليكن روايت فاقد سه جمله أخير (فَبِالْعَدْلِ قِوامُ الْعالَمِ) است ، و بجاى كلمه «نِظامٌ» ، «راعٍ» و بجاى «تَجْمَعُهُ» ، «يَجْمَعُهُ» آمده است .

8) إحيآء العلوم » ج 2 ، ص 29

9) نهج البلاغة» قسمتى از خطبه 214 ؛ و از طبع مصر ، با تعليقه شيخ محمّد عبده ، ج 1 ، ص 434

10) نهج البلاغة» ذيل خطبه 34 ؛ و از طبع مصر ، با تعليقه شيخ محمّد عبده ، ج 1 ، ص 84

11) آيه 51 ، از سوره 24 : النّور

12ـ13ـ14) آيه 47 و 48 و 49 ، از سوره 24 : النّور

15ـ16ـ17ـ18ـ19) آيات 50 تا 53 ، از سوره 24 : النّور

19) آيه 54 ، از سوره 24 : النّور

20) در «مستدرك الوسآئل» از طبع سنگى ، ج 2 ، ص 310 ، در باب 38 : أنّه لا يَجوز لِمَن وصَفَ عدلًا أن يُخالفَه إلَى غَيره ، رواياتى در اين زمينه نقل كرده است كه شايسته است ما بواسطه أهمّيّت ، آنها را در اينجا ذكر نمائيم :

(1) كتاب جعفر بن محمّد بن شريح ، عن أبى الصّباح ، عن خَيثَمة الجُعفى ، عن أبى جعفر عليه السّلام ، أنّه قال فى حديث :

وَ إنّ أعْظَمَ النّاسِ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيَمَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا ثُمّ خَالَفَهُ إلَى غَيْرِهِ .

(2) جعفر بن أحمد فى كتاب «الغايات» عن خيثمة ، عنه مثله ؛ و فيه : عَبْدٌ وَصَفَ ، إلخ .

(3) و عن رسول الله صلّى الله عليه و ءَاله ؛ أنّهُ قالَ : أَشَدّ أَهْلِ النّارِ عَذَا بًا مَنْ وَصَفَ عَدْلًا ثُمّ خَالَفَ إلَى غَيْرِهِ .

(4) الحسين بن سعيد فى كتاب «الزّهد» عن النّصر ، عن الحلبى ، عن أبى سعيد المكارى ، عن أبى بصير ، عن أبى جعفر عليه السّلام فى قوله تعالى : «فَكُبْكِبُوا فِيهَا هُمْ وَالْغَاوُونَ» فَإنّهُمْ قَوْمٌ وَصَفُوا عَدْلًا بِأَلْسِنَتِهِمْ ثُمّ خَالَفُوا إلَى غَيْرِهِ .

(5) و عن عبدالله بن يحيى ، عن ابِن مسكان ، عن أبى بصير ، عن أبى عبدالله عليه السّلام فى قوله تعالى : «فَكُبْكِبُوا ، الْأيَة» فَقالَ : يا بَابَصِيرٍ ! هُمْ قَوْمٌ وَصَفُوا عَدْلًا وَ عَمِلُوا بِمُخَالِفِهِ .

(6) «فقه الرّضا» عليه السّلام و نَرْوى : مَنْ أَعْظَمُ النّاسِ حَسْرَةً ؟ قَالَ : مَنْ وَصَفَ عَدْلًا فَخَالَفَهُ إلَى غَيْرِهِ . و نَرْوى فى قَوْلِ الله : «فَكُبْكِبُوا ، الْأيَة» قَالَ : هُمْ قَوْمٌ وَصَفُوا بِأَلْسِنَتِهِمْ ثُمّ خَالَفُوا إلَى غَيْرِهِ . فَسُئِلَ عَنْ مَعْنَى ذَلِكَ ؛ فَقَالَ : إذَا وَصَفَ الإْنْسَانُ عَدْلًا خَالَفَهُ إلَى غَيْرِهِ فَرَأَى يَوْمَ الْقِيَمَةِ الثّوَابَ الّذِى هُوَ وَاصَفَهُ لِغَيْرِهِ عَظُمَتْ حَسْرَتُهُ .

(7) كتاب «سليم بن القيس الهلالى» قال : سَمِعْتُ عليًّا عليه السّلام يَقولُ : قَالَ رَسُولُ اللَهِ صَلّى اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ : وَ إنّ أَشَدّ النّاسِ نَدَامَةً وَ حَسْرَةً رَجُلٌ دَعَا عَبْدًا إلَى اللَهِ فَاسْتَجَابَ لَهُ فَأَطَاعَ اللَه فَدَخَلَ الْجَنّةَ وَ أَدْخَلَ الدّاعِىَ النّارَ بِتَرْكِهِ عَمَلَهُ وَاتّبَاعِهِ هَوَاهُ وَ عِصْيَانِهِ لِلّهِ ؛ الخبر .

(8) الشّيخ المفيد فى «العيون» و «المحاسن» عن أحمد بن محمّد بن الحسن بن الوليد ، عن أبيه ، عن سعد بن عبدالله ، عن أحمد بن محمّد بن عيسى ، عن يونس بن عبد الرّحمن ، عن بعض أصحابه ، عن خيثمة ، عن أبى عبد الله عليه السّلام فى حديث ، أنّه قال : وَ إنّ أَشَدّ النّاسِ عَذَا بًا يَوْمَ الْقِيَمَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا ثُمّ خَالَفَهُ إلَى غَيْرِهِ .