درس هفدهم : بحث پيرامون حديث وارد در «احتجاج» طبرسىّ بطور تفصيل
أعُوذُ بِاللَهِ مِنَ الشّيْطَانِ الرّجِيمِ
بِسْمِ اللَهِ الرّحْمَنِ الرّحِيمِ
وَ صَلّى اللَهُ عَلَى سَيّدِنَا مُحَمّدٍ وَ ءَالِهِ الطّيّبِينَ الطّاهِرِينَ
وَ لَعْنَةُ اللَهِ عَلَى أعْدَآئِهِمْ أجْمَعِينَ مِنَ الْأنَ إلَى قِيَامِ
يَوْمِ الدّينِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوّةَ إلّا بِاللَهِ الْعَلِىّ
الْعَظِيمِ
عرض شد : حضرت إمام جعفر صادق عليه السّلام در جواب آن سائل فرمودند : ميان عوام
ما و علماء ما ، با عوام يهود و علمائشان از يك جهت فرق است و از يك جهت تساوى
.
أمّا از جهتى كه با يكديگر مساوى هستند ، خداوند عوام ما را هم بواسطه تقليدشان از
علمائشان مذمّت كرده است ، همانطوريكه عوام آنها را مذمّت نموده است .
أمّا از آن جهتى كه عوام ما و عوام آنها با همديگر فرق دارند ، اينطور نيست ؛ عوام
ما مورد مذمّت نيستند و عوام آنها مورد مذمّت هستند .
قَالَ : بَيّنْ لى يَابْنَ رَسُولِ اللَهِ !
«راوى به حضرت عرض مىكند : يَابن رسول الله اين را براى من بشكافيد و روشن كنيد!»
اين جنبه اختلاف و جنبه تساوى از روى چه مناطى ، و به چه دليلى است ؟!
قَالَ عَلَيْهِ السّلاَمُ : إنّ عَوَآمّ الْيَهُودِ كَانُوا قَدْ عَرَفُوا
عُلَمَآءَهُمْ بِالْكِذْبِ الصّرَاحِ ، وَ بِأَكْلِ الْحَرَامِ وَ الرّشَآء ،
وَ بِتَغْيِيرِ الْأَحْكَامِ عَنْ وَاجِبِهَا بِالشّفَاعَاتِ وَ الْعِنَايَاتِ
وَ الْمُصَانَعَاتِ .
«حضرت در جواب فرمودند : عوام يهود ، علماء خودشانرا مىشناختند كه آنها صريحاً
دروغ مىگويند ، و مال حرام مىخورند ، و از عوامشان رشوه مىگيرند ، و أحكام خدا
را از مَحالّ خود و از مواضع خود بواسطه توصيههائى كه به آنها مىشود ، و
ميانجيگريها و وساطتهائى كه اتّفاق مىافتد تغيير مىدهند.»
مثلاً أفرادى نزد عالم شفاعت مىكنند ، و او حكم خدا را در بعضى از مواقع بواسطه
همين ميانجيگريها و توصيهها تغيير مىدهد . و بواسطه توجّه و عنايت به خواصّ و
نزديكان و أقوام و دوستان خود از طريق مُصانعات و قراردادها و ساخت و پاختهائى
كه دارند ، حقّ را پايمال نموده ، و حكم را تغيير مىدهند . و عوام مىفهميدند
كه : علماء آنها اين كارها را مىكنند .
وَ عَرَفُوهُمْ بِالتّعَصّبِ الشّدِيدِ الّذِى يُفَارِقُونَ بِهِ أَدْيَانَهُمْ .
«و علماء خود را مىشناختند كه : آنها در تحت يك نوع خودخواهى و منيّت و تعصّبى فرو
رفتهاند ، كه در أثر پيروى از آن تعصّب ، و خودمِحورى و خودمنشى و عدم تنازل از آن
حالى كه دارند ، از أحكامى كه در كتاب و دين آنها وارد شده است فاصله گرفته و از
دين جدا شدهاند ؛ و بواسطه آن تعصّب و استبداد فكرى و استبدادِ نفسى ، ديگر
نمىتوانند به أحكام دين عمل كنند.»
وَ أَنّهُمْ إذَا تَعَصّبُوا أَزَالُوا حُقُوقَ مَنْ تَعَصّبُوا عَلَيْهِ
وأَعْطَوْا مَا لَا يَسْتَحِقّهُ مَنْ تَعَصّبُوا لَهُ مِنْ أَمْوَالِ
غَيْرِهِمْ وَ ظَلَمُوهُمْ مِنْ أَجْلِهِمْ .
«اينها علماء خود را شناختند كه : بر أساس همان نظر جاهلىّ و تعصّب جاهلى ، وقتى از
شخصى نظرشان بر مىگردد و ميانشان كدورت پيدا مىشود و از او ناراحت مىشوند ، حقوق
واجبه را از او مىبُرند ، و حقّ او را نمىدهند . و بعكس ، بواسطه همان نفسانيّت و
عصبيّت جاهلى و خودمنشى و خودرأيى و استبداد فكرى ، به كسى كه لَهِ او نظريّه مساعد
دارند و دوست دارند منافع را به جيب او سرازير نمايند ، مقدارى از أموال ديگران را
بدون استحقاق به او مىدهند ؛ و به آن أفراد غير ، به خاطر همين مَنْ تَعَصّبُوا
لَهُ ظلم مىكنند .»
وَ عَرَفُوهُمْ يُقَارِفُونَ الْمُحَرّمَاتِ .
«اينها مىديدند كه علمائشان مرتكب محرّمات مىشوند.»
وَاضْطَرّوا بِمَعَارِفِ قُلُوبِهِمْ إلَى أَنّ مَنْ فَعَلَ مَا يَفْعَلُونَهُ
فَهُوَ فَاسِقٌ ، لَايَجُوزُ أَنْ يُصَدّقَ عَلَى اللَهِ ، وَ لَا عَلَى
الْوَسَآئِطِ بَيْنَ الْخَلْقِ وَ بَيْنَ اللَهِ .
«عوام يهود بواسطه إدراكات قلبى و رؤيت باطن ، مُضطرّ و مجبور شدند كه إقرار و
اعتراف كنند ، و حكم كنند كه : كسى كه اين كارها را انجام مىدهد فاسق است ؛ و جائز
نيست كه إنسان او را بر خدا و بر وسائطى كه بين خدا و بين خلق است أمين بشمارد ، و
گفتار او را به راستى و درستى تلقّى كند.»
اين جمله خيلى جمله عجيبى است : «وَاضْطَرّوا بِمَعَارِفِ قُلُوبِهِمْ إلَى أَنّ
مَنْ فَعَلَ مَا يَفْعَلُونَهُ فَهُوَ فَاسِقٌ»! و اين بزرگترين حجّتى است كه
خدا در دل إنسان قرار داده است كه هر كس به شناخت نهادى و وجدانى خود ، به
انديشه عميق و إدراك عميق خود ، كه بين خود و بين پروردگار از آن انديشه
دقيقتر و صحيحتر نيست ، در باطن و وجدان خود مىيابد كه : فلان كس دروغ
مىگويد ، فلان كس راست مىگويد . وقتى إنسان اين را إدراك كرد ، ديگر چرا به
دنبالش مىرود ؟
بنابراين ، إنسان نبايد عوام يهود را بىگناه بداند ؛ و بگويد : «عامى است ، و شخص
عامى از عالِم خود تبعيّت مىكند . عالم هر چه به او مىگويد گوش مىكند ؛ آنها
چه تقصير دارند؟!» نه ، اين حرف درست نيست .
عوام تقصيرشان اينست كه چرا دنبال اين عالم رفتهاند ؟! درست است كه عالم چنين و
چنان گفت ، چنين موعظه كرد ، چنين تدريس كرد ، ولى تو با إدراك باطن و قلب خود
، وقتى ديدى كه او خلاف كتاب خدا عمل مىكند ، خلاف سنّت عمل مىكند ، دروغ
صريح مىگويد ، مسامحه مىكند ، أفرادى را كه از او طرفدارى مىكنند حمايت
مىكند ، مالِ زياد به آنها مىبخشد ، احترام مىكند ؛ و أفرادى كه از او
طرفدارى نمىكنند ، حقّشان را ضايع مىكند ، به ايشان اعتناء نمىكند ، عليه
آنها حكم مىكند ، وزنِ آنها را در اجتماع پائين آورده و ساقط مىكند ؛ يا از
آن عالِم ، دروغى مىشنويد كه بنظر خودش از روى مصالحى براى شما بيان كرده ،
أمّا شما مىبينيد كه او أكل حرام مىكند ، و ظاهر و باطنش دوتاست ؛ وقتى كه
إنسان در باطن خود اين أمر را تشخيص داد ، آنوقت با چه حجّت إلهى به سراغ اين
عالم مىرود ؟! اين روشن است كه غلط است !
و اين همان حجّت باطنى است كه حضرت موسى بن جعفر عليهما السّلام در آن روايت معروف
بيان فرمودهاند كه خداوند دو حجّت دارد : يك حجّت باطن و يك حجّت ظاهر . حجّت
باطن عقول است ، و حجّت ظاهر پيامبران و إمامان
(1) . و تا حجّت باطن كار نكند ، حجّت ظاهر بكار نمىآيد . تا عقل
إنسان پيغمبرى را به پيغمبرى نشناسد ، خود را مطيع او نمىكند . پس حجّت ظاهر
كه پيغمبر است ، هنگامى كلماتش مؤثّر است كه عقل إنسان قبول كند و وجدان إنسان
او را بپسندد . پس تمام حُجج بر ميگردد به عقل و إدراك . و اگر عقل و إدراك
إنسان نباشد ، إنسان نميتواند بين پيغمبر حقيقى و پيغمبر دروغى ، بين نبىّ و
بين مُتَنَبّى فرق بگذارد . همه ادّعاى پيغمبرى مىكنند ، خطبه ميخوانند ، و
كتابى هم مىآورند و إرائه مىدهند و استدلال هم مىكنند ، و با شُور و هيجان
هم گفتگو دارند و خطابهها إيراد مىكنند ؛ إنسان از كجا مىفهمد كه : اين درست
است و آن باطل ؟ اين بواسطه همان حجّت باطنى و انديشه قلبى است كه در همه أفراد
يكسان است ؛ هم عالم و هم جاهل ، هم عوام و هم انديشمند ؛ تمام أفراد مردم در
اين جهت عَلَى السّويّه هستند ؛ و خداوند به آنها يك إدراك باطن و يك انديشه
عميقى داده است كه با آن ، تمام إدراكاتشان ، و تمام علومشان را كه از خارج به
آنها تحميل مىشود ، مىتوانند اندازهگيرى كنند و بگويند : كدام حقّ است و
كدام باطل .
بنابراين ، تمام أفرادِ عوامى كه علماء سوء ، آنها را به سوى خود كشيده و بردهاند
، در روز قيامت نميتوانند به خدا بگويند : ما نميدانستيم ؛ چشممان باز نبود ؛
سواد نداشتيم ؛ بين عبارت فارسى و عربى يا عبارت خارجى تفاوت نمىگذاشتيم ؛
أوّل و آخر كتابرا از همديگر نمىشناختيم ؛ اينها زِمام ما را در دست گرفتند و
بردند آنجا كه مىخواستند ببرند . اين عبارت حضرت ، فاتحه اين غرور و دلخوش
كُنك ها را خوانده است : وَاضْطَرّوا بِمَعَارِفِ قُلُوبِهِمْ إلَى أَنّ مَنْ
فَعَلَ مَا يَفْعَلُونَهُ فَهُوَ فَاسِقٌ .
يعنى إدراك باطنى و انديشه قلبى كه در قلبشان هست ، به اختيارشان نيست كه بخواهند
اين انديشه را نداشته باشند . بلكه هر كسى بخواهد يا نخواهد اين انديشه براى او
هست .
مثل اينكه إنسان چشمش را باز مىكند ؛ چشمى كه باز شد مىبيند ، و اگر هم شما
بگوئيد : نبين ، نمىشود نبيند . و اين نهايت لطف و بزرگوارى و محبّت و عظمت
پروردگار است كه به إنسان قوّهاى داده است كه از همه علوم و همه إدراكات
بالاتر است و آن را با وجود إنسان سرشته و خمير كردهاست ؛ و حتّى در عالم خواب
از إنسان جدا نيست و در عالم بيدارى هم هر جا حركت مىكند ، با اين معارف قلوب
مىرود .
بنابراين وقتى اين عوام ديدند : آن علماء يهود دروغ صريح مىگويند ، و طرفدارى از
أقرباى خود مىكنند ، و عليه أفرادى كه نسبت به آنها نظر خوشى نشان نميدهند ،
تعصّب دارند ، و حقّ آنها را ضايع مىكنند ، و در محاكمات ، عليه آنها حكم
مىدهند ، و جيره آنها را مىبُرند ، و غير ذلك از أعماليكه انجام ميدهند ، در
اينصورت ديگر چرا به دنبال آنان رفتند و از آنان تقليد كردند ؟! بنابراين ، آن
عوام محكومند و در پيشگاه پروردگار حجّتى ندارند .
فَلِذَلِكَ ذَمّهُمْ لِمَا قَلّدُوا مَنْ قَدْ عَرَفُوهُ ؛ وَ مَنْ قَدْ عَلِمُوا
أَنّهُ لَا يَجُوزُ قَبُولُ خَبَرِهِ وَ لَا تَصْدِيقُهُ فِى حِكَايَتِهِ ، وَ
لَا الْعَمَلُ بِمَا يُؤَدّيهِ إلَيْهِمْ عَمّنْ لَمْ يُشَاهِدُوهُ ؛ وَ وَجَبَ
عَلَيْهِمُ النّظَرُ بِأَنْفُسِهِمْ فِى أَمْرِ رَسُولِ اللَهِ صَلّى اللَهُ
عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ إذْ كَانَتْ دَلَآئِلُهُ أَوْضَحَ مِنْ أَنْ تَخْفَى ، وَ
أَشْهَرَ مِنْ أَنْ لَاتَظْهَرَ لَهُمْ .
«پس بدين جهت خداوند آن عوام يهود را مَذَمّت كرد ، چون تقليد كردند از آن كسى كه
او را شناختند و دانستند كه : جائز نيست إنسان خبر او را قبول كند ؛ و در مطالبى كه
از خدا و رسولش حكايت مىكند ، او را تصديق كند ؛ و جائز نيست طبق آنچه كه او از
حضرت موسى و از پيغمبران سابق عليهم السّلام كه إنسان آنها را نديده است ، به مجرّد
حكايت او عمل نمايد (چون در واسطه إشكال است ؛ آب ، در ميان راه آلوده و متعفّن شده
است.) و واجب است بر اين عوام كه خودشان تفحّص نمايند ، و در أمر رسول الله صلّى
الله عليه و آله و سلّم نظر كنند ؛ زيرا دلائل رسول الله واضحتر است از اينكه
پنهان گردد ، و روشنتر و مشهورتر است از اينكه بر آنها ظاهر نشود.»
بنابراين ، عوام كه ديدند علمائشان اينچنيناند ، و به معارف قلوب و حكم قطعى
وجدانىّ ، مضطرّ و مجبور شدند كه آنها را فاسق بدانند ، و حكم كنند به عدم قبول
خبر و به خيانت آنها در گفتار ، ديگر بايد سراغ اين پيغمبر بروند و ببينند چه
مىگويد ؟
وقتى به سراغ پيغمبر رفتند و ديدند دلائل او روشن ، و أدلّه و حُجَج او به نحو
أكثر و أشدّ از مراتب إتقان است ، و روشنتر است از اينكه مخفى بشود ، و
مشهورتر است از اينكه بر آنها ظاهر نشود ، در اينصورت أمر پيغمبر را قبول
مىكنند .
فعليهذا اينها در روز قيامت به جهنّم ميروند ؛ بجهت اينكه به آنها گفته ميشود :
حال كه راه به رسول خدا باز بود و أدلّه روشن از طرف رسول الله براى شما إرائه
مىشد ، مَعَذلِك چرا تَعَصّبًا لِلْحَمِيّةِ الْجاهِليّةِ ، وَ لِلْإدْراكاتِ
الْحَمْقانيّة ، به دنبال همان علماء خود رفتيد ؟ و به همان جهالت و بربريّت
باقى مانديد ؟! اين راجع به يهود .
وَ كَذَلِكَ عَوَآمّ أُمّتِنَا إذَا عَرَفُوا مِنْ فُقَهَآئِهِمُ الْفِسْقَ
الظّاهِرَ ، وَالْعَصَبِيّةَ الشّدِيدَةَ ، وَالتّكَالُبَ عَلَى حُطَامِ
الدّنْيَا وَ حَرَامِهَا ، وَ إهْلاَكَ مَنْ يَتَعَصّبُونَ عَلَيْهِ وَ إنْ
كَانَ لِإصْلاَحِ أَمْرِهِ مُسْتَحِقّا ، وَ بِالتّرَفْرُفِ بِالبِرّ وَ
الْإحْسَانِ عَلَى مَنْ تَعَصّبُوا لَهُ وَ إنْ كَانَ لِلْإذْلَالِ
والْإهَانَةِ مُسْتَحِقّا .
«و همچنين هستند عوام اُمّت ما ؛ هنگامى كه از فقهاء خود فسق ظاهر ديدند ؛ و
استكبار و استبداد و خودرأيى و استبداد فكرى در أمرى از اُمور مشاهده كردند كه با
أصل دين سازش نداشت ؛ و ديدند اينها هم بر حطام دنيا و حرام تَكالُب مىكنند (يعنى
مثل سگانى كه خود را روى جيفهاى مىاندازند ، و هر كدام براى ربودن آن مىخواهد
زودتر آن جيفه را بردارد ، و در نتيجه با همديگر بر سرِ آن جيفه دعوا مىكنند ؛ اين
را ميگويند : تَكالُب) و ديدند اين فقهاء فَسَقه براى حُطام دنيا نزاع مىكنند ؛
اين بعنوان رياست ، و آن بعنوان ديگر ؛ و خلاصه به صورتهاى مختلف تعصّب و تكالبِ
خود را ظاهر مىسازند ؛ و وقتى كه از فقهائشان دانستند كه : آنها هر كسى را كه آبش
با آنان از يك جوى نمىرود ، و روابطشان تاريك است ، مىكُشند ؛ اگر چه سزاوار است
أمرش را إصلاح كنند و وى و اُمورش را از هر جهت رسيدگى و رعايت و مراقبت نمايند ؛
أمّا خودش و شأنَش ، همه را به نابودى مىدهند ؛ ولى با كسانى كه با آنها سر و كار
دارند ، و از آنها طرفدارى مىكنند ، و أوامر آنها و كارهاى آنان را إمضاء مىكنند
، بِرّ و إحسان را تا جائى كه ممكن است بنحو وفور و پىدرپى مىريزند ؛ اگر چه آن
أفراد براى إهانت مستحقّ باشند . يعنى استحقاق داشته باشند كه إنسان آنها را براند
و زَجْر كند و از خود دور نگهدارد . أمّا اينها بعكس عمل مىكنند .»
فَمَنْ قَلّدَ مِنْ عَوَآمّنَا مِثلْ هَؤُلَآء الْفُقَهَآء ، فَهُمْ مِثْلُ
الْيَهُودِ الّذِينَ ذَمّهُمُ اللَهُ بِالتّقْلِيدِ لِفَسَقَةِ فُقَهَآئِهِمْ .
«پس هر كدام از عوام ما كه مثل اين أفراد از فقهاء شيعه را تقليد كنند ، اينها
عيناً مثل همان يهودى هستند كه خداوند بواسطه تقليد كردن از فَسَقه فقهائشان، آنها
را مذمّت كرده است.»
فَأَمّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَآء : صَآئِنًا لِنَفْسِهِ ، حَافِظًا لِدِينِهِ
، مُخَالِفًا عَلَى هَوَاهُ ، مُطِعيًا لِأَمْرِ مَوْلَاهُ ، فَلِلْعَوَآمّ
أَنْ يُقَلّدُوهُ . وَ ذَلِكَ لَا يَكُونُ إلّا بَعْضَ فُقَهَآء الشّيعَةِ لَا
جَمِيعَهُمْ .
«و أمّا آن فقيهانى كه نفس خود را در صيانت نگهداشتند (زنجير نفس خود را گرفته ، و
در عصمت و مَصونيّت در آوردند و مانع شدند از اينكه اين نفس عنان را بگسلد ، و از
حريم مصونيّت خارج شود) دين خود را حفظ مىكنند ، بر هواى خود مخالفت دارند ، و
مطيع أمر مولاى خود هستند ، فَلِلْعَوَآمّ أَنْ يُقَلّدُوهُ ؛ از براى عوام است ،
حقّ عوام است كه از اين أفراد تقليد كنند . و اين أفراد جميع فقهاء شيعه نمىباشند
، بلكه فقط بعضى از فقهاء شيعه هستند.»
فَإنّهُ مَنْ رَكِبَ مِنَ الْقَبَآئِحِ وَ الْفَوَاحِشِ مَرَاكِبَ فَسَقَهِ
الْعَآمّةِ فَلاَ تَقْبَلُوا مِنّا عَنْهُ شَيْئًا وَ لَا كَرَامَةَ .
«آن أفرادى از فقهاء ما كه مرتكب قبائح و فواحش مىشوند ، و مانند فَسَقه عامّه و
سنّىها بر مراكب فساد و قبائح سوار شده و عمل آنها را أنجام مىدهند ، از اين
فقهاء شيعه هيچ أمرى را از جانب ما قبول نكنيد ؛ و از زبان آنها مطلبى را از ما
نشنويد ؛ اينها كرامتى ندارند ، مقامى ندارند ، مكرّم و گرامى نيستند.»
وَ إنّمَا كَثُرَ التّخْلِيطُ فِيمَا يُتَحَمّلُ عَنّا أَهْلَ الْبَيْتِ لِذَلِكَ
.
«خيلى جاى تأسّف و تأثّر است كه : آنچه را كه اين فقهاء از ما أهل بيت مىگيرند ،
با مطالب باطلى مخلوط و ممزوج كرده ، در ميان مردم پخش مىكنند ، و به مردم نشان
ميدهند .» از ما حقّ را مىشنوند ، در مكتب ما درس ميخوانند ، عالم ميشوند ؛ وليكن
مىروند به مردم چيز ديگرى نشان مىدهند ؛ و مردم هم خيال مىكنند كه : ما اينطور
گفتهايم .
هم خود آن مردم ضايع ميشوند ـ چون به معارف قلوب مضطرّند كه از اين فقها فاسق چيزى
قبول نكنند ؛ ولى قبول مىكنند ـ و هم اين فقهاء فاسد ضايع مىشوند ؛ چرا كه
نزد ما مىآيند و درس ميخوانند و روايات و حديث و علوم را از ما أخذ مىكنند ،
سپس مىروند و از خود چيزهائى مايه مىگذارند و إضافه ميكنند ، و تحريف و تصحيف
و كم و زياد مىنمايند ؛ هم دلهاى خود را ضايع مىكنند ، و هم ما را نزد مردم
بى اعتبار مىنمايند .
ما چه گناه كردهايم ؟! ما كه إمام بر مردم هستيم ، و از أوّل عمر تا بحال در تمام
ساعات و دقائق بنحو أتمّ و أكمل حتّى در خواب هم يك كلام خلاف نگفتهايم ، چرا
اينها مىآيند مطلبى را از ما مىگيرند ، و چيزى را از پيش خود إضافه مىكنند ،
و مىگويند : قالَ الصّادق ؟! چيزهائى را كم و زياد و تحريف مىكنند ؛ آنوقت در
نتيجه ما را در ميان دوستان و دشمنان ضايع مىكنند .
أمّا آن أفرادى كه شيعيان ما هستند ، و أهل تسليمند ، وقتى اين مطالب را مىشنوند
، دندان روى جگر مىگذارند و مىگويند : چارهاى نداريم و بايد از حضرت صادق
عليه السّلام تقليد و تبعيّت كنيم ؛ و دشمنان هم خوشحال مىشوند از اينكه
مىبينند اين مطالب توسّط فقهائى كه شاگردان أئمّه عليهم السّلام هستند تراوش
كرده است ؛ در حاليكه آنان معصومند و پاك و منزّه مىباشند و خلاف حقّ از ايشان
صادر نميگردد . لذا حضرت در اينجا خيلى متأثّرند و مىگويند : وَ إنّمَا كَثُرَ
التّخْلِيطُ فِيمَا يُتَحَمّلُ عَنّا أَهلَ الْبَيْتِ لِذَلِكَ . همه مطالب را
با هم مخلوط كردهاند . زيرا اين علمائى كه از ما أخذ مىكنند و بعنوان عالم
شيعه به مردم تحويل مىدهند ، بر سه گروهاند :
لِأَنّ الْفَسَقَةَ يَتَحَمّلُونَ عَنّا فَيُحَرّفُونَهُ بِأَسْرِهِ بِجَهْلِهِمْ
وَ يَضَعُونَ الْأَشْيَآءَ عَلَى غَيْرِ وَجْهِهَا ، لِقِلّةِ مَعْرِفَتِهِمْ .
«بعضى از اين علماء فسقه ، كه فسقشان هم بواسطه همين دروغ گفتن و تغيير و تحريف است
، معاند و بدجنس هم نيستند ؛ أمّا چون جاهلند ، مطالب را از ما مىگيرند و تماماً
تحريف مىكنند و تحريف شده را به مردم تحويل مىدهند ، و أشياء را بر غير موضع خود
قرار مىدهند ؛ چون معرفتشان كم است.»
اينها يكدسته از اين فسّاقند كه بواسطه همين تحريف و كذب ، راه عوام را بسوى خدا
مىبندند .
وَ ءَاخَرُونَ يَتَعَمّدُونَ الْكِذْبَ عَلَيْنَا لِيَجُرّوا مِنْ عَرَضِ
الدّنْيَا مَا هُوَ زَادُهُمْ إلَى نَارِ جَهَنّمَ .
«دسته ديگر آن علماء فسقهاى هستند كه عمداً بر ما دروغ مىبندند ؛ نه بجهت جهل و
نقص و قِلّةِ مَعرِفَتِهِم ، بلكه از روى قصد و تعمّد دروغ مىبندند . براى اينكه
با آن دروغ به متاع دنيا برسند ، و زاد و توشه خود رابسوى آتش جهنّم با خود حمل
كنند.»
مثلاً مىبينند كه : دستگاه ، دستگاهى است كه اگر فلان دروغ را به ما نسبت بدهند
مورد پسندش واقع مىشود ؛ لذا مىروند و يك خبرى از ما جَعْل مىكنند و بما
منسوب مىنمايند ، براى اينكه به عَرَض دنيا برسند ، به رياست برسند ، و مقامى
بگيرند ؛ در دستگاه خلفاء مَسندى و منصبى بدست بياورند .
وَ مِنْهُمْ قَوْمٌ (نُصّابٌ) لَا يَقْدِرُونَ عَلَى الْقَدْحِ فِينَا ،
يَتَعَلّمُونَ بَعْضَ عُلُومِنَا الصّحِيحَةِ فَيَتَوَجّهُونَ بِهِ عِنْدَ
شِيعَتِنَا ؛ وَ يَنْتَقِصُونُ بِنَا عِنْدَ نُصّابِنَا ، ثُمّ يُضِيفُونَ
إلَيْهِ أَضْعَافَ وَ أَضْعَافَ أَضْعَافِهِ مِنَ الْأَكَاذِيبِ عَلَيْنا
الّتِى نَحْنُ بُرَءَآءُ مِنْهَا ، فَيَتَقَبّلُهُ الْمُسْتَسْلِمُونَ مِنْ
شِيعَتِنَا ، عَلَى أَنّهُ مِنْ عُلُومِنَا . فَضَلّوا وَ أَضَلّوا .
«دسته سوّم ، جماعتى از همين علماى فَسَقه هستند كه اينها دشمن ما هستند (اينها
واقعاً دشمنانى هستند كه به صورت شيعه در آمدهاند ، عالمند و راوى حديث ، ولى در
باطن دشمن ما هستند ؛ با ما در باطن ربط ندارند ، رَويّه و منهاج ما را نمىپسندند)
و اينها أفرادى هستند كه قدرت ندارند در كار ما قَدْح كنند و عيبى از ما بگيرند ، و
آن عيب را به مردم نشان بدهند . لذا پيش ما مىآيند و بعضى از اين علوم صحيحه ما را
تعلّم و أخذ مىكنند ؛ آنوقت بعنوان شاگردى و تعلّم در نزد ما أهل بيت ، در پيش
شيعيان ما موجّه مىشوند ؛ داراى رنگ و آبرو مىشوند ؛ داراى مقام و منزلت ميشوند ؛
و از طرف ديگر مقام و منزلت ما را در نزد نُصّاب و دشمنان ما شكسته و پائين
مىآوردند . (زيرا كه دشمنان ما مىگويند : اينكه شاگرد حضرت صادق عليه السّلام
باشد ، معلوم است كه خود حضرت صادق هم چيست . وقتى شاگردش اينطور است ، معلوم
مىشود كه : عيب در آن مكتبى است كه در آن درس خوانده است.)
آنوقت إضافه ميكنند به آن علوم ما ، أَضْعَافَ وَ أَضْعَافَ أَضْعَافِهِ مِنَ
الْأَكَاذِيبِ ؛ چندين برابر و مضاعف از آن دروغهائى كه خود مىبندند ؛ و بر
اين علوم صحيحه ما آن دروغها را إضافه مىكنند . دروغهائى كه ما از آنها بيزار
هستيم .(نه خودمان ، نه حسّمان ، نه عقلمان و نه نفسمان ، به آن دروغها راه
ندارد.)
مىروند و به عنوان «قال الصّادق» تحويل مردم مىدهند . آنوقت أفرادى از مُستضعفين
از شيعيان ما ، كه أهل تسليمند و مردمِ رام و خوبى هستند ، اين مطالب را قبول
مىكنند ، و بعنوان اينكه علوم ماست از اينها مىگيرند . پس اين دسته از علماء
، هم خودشان گمراهند ، و هم تمام اين جماعت شيعه را گمراه مىكنند.»
وَ هُمْ أَضَرّ عَلَى ضُعَفَآء شِيعَتِنَا مِنْ جَيْشِ يَزِيدَ عَلَى الْحُسَيْنِ
بْنِ عَلِىّ عَلَيْهِ السّلاَمُ وَ أَصْحَابِهِ فَإِنّهُمْ يَسْلُبُونَهُمُ
الْأَرْوَاحَ وَ الْأَمْوَالَ .
«و اين دسته از علماء ، ضررشان براى ضعفاى شيعيان ما از لشكر يزيد بر حسين بن علىّ
عليه السّلام و أصحاب آن حضرت بيشتر است . زيرا لشكريان يزيد ، جانها و أموال آنها
را گرفتند ، أموال را غارت كردند و جانها را از بدنها بيرون كشيدند.»
وَ هَؤُلَآء عُلَمَآءُ السّوء ، النّاصِبُونَ ، الْمُتَشَبّهُونَ بِأَنّهُمْ لَنَا
مُوَالُونَ ، وَ لِأَعْدَآئِنَا مُعَادُونَ ، وَ يُدْخِلُونَ الشّكّ وَ
الشّبْهَةَ عَلَى ضُعَفَآء شِيعَتِنَا ، فَيُضِلّونَهُمْ وَ يَمْنَعُونَهُمْ
عَنْ قَصْدِ الْحَقّ الْمُصِيبِ .
«أمّا اينها علماء سوء هستند كه با جانها و روحهاى مردم بازى مىكنند ؛ اينها با
عدالت و شخصيّت و شرف و إنسانيّت إنسان بازى مىكنند ؛ اينها إيمان و إيقان را از
مردم مىگيرند ؛ اينها رابطه بين خلق و خدا را از بين مىبرند . اين علماء سوء كه
دشمنان ما هستند ، خودشانرا به صورت مواليان و نزديكان ما در مىآورند و به مردم
جلوه مىدهند ، كه آنها با ما موالى هستند ، و با دشمنان ما دشمنند . آنوقت شكّ و
شبهه بر ضعفاى شيعيان ما وارد مىكنند ؛ و قلوب شيعيان ما را دچار شكّ و شبهه كرده
، آنها را گمراه مىكنند ؛ و از پيمودن راه حقّ باز ميدارند ، آن راه حقّى كه إنسان
را به مقصد و كمال ميرساند.»
لَا جَرَمَ أَنّ مَنْ عَلِمَ اللَهُ مِنْ قَلْبِهِ مِنْ هَؤُلَآء الْقَوْمِ أَنّهُ
لَايُرِيدُ إلّا صِيَانَةَ دِينِهِ وَ تَعْظِيمَ وَلِيّهِ ، لَمْ يَتْرُكْهُ
فِى يَدِ هَذَا الْمُتَلَبّسِ الْكَافِرِ ، وَ لَكِنّهُ يُقَيّضُ لَهُ
مُؤْمِنًا يَقِفُ بِهِ عَلَى الصّوَابِ ، ثُمّ يُوَفّقُهُ اللَهُ لِلْقَبُولِ
مِنْهُ ، فَيَجْمَعُ اللَهُ لَهُ بِذَلِكَ خَيْرَ الدّنْيَا وَ الْأخِرَةِ ؛ وَ
يَجْمَعُ عَلَى مَنْ أَضَلّهُ لَعْنًا فِى الدّنْيَا وَ عَذَابَ الْأخِرَةِ .
«لاجرم چون خداوند داراى لطف و محبّت است و مىداند كه : بعضى از اين ضعفاى شيعه ما
راهى براى إدراك واقع ندارند ، و در دست چنين علمائى گرفتار شدهاند ، اگر اينها در
درون قلبشان دنبال واقع بگردند ، و خود را بيچاره ببينند ، خداوند يكى از أفرادى را
كه حقّ باشد ، براى هدايت آنها مىگمارد ، تا اينكه آنها را از دست آن علماء فسقه
خارج كند ، و راه حقّ مُصيب را به آنها نشان بدهد ؛ و اين را خدا بر عهده گرفته است
كه : أشخاصى كه از درون قلب دنبال واقع مىگردند ، از اين أفراد به آنها إرائه
نمايد ، و آنها را بر طريق حقّ دلالت كند .
بنابراين ، خداوند آن أفراد حقّ طلب را كه قصدشان فقط حفظ دين خود است ، و اينكه
ولىّ خود را بزرگ بشمارند ، در دست اين متلبّس كافر ، اين كافرى كه أهل تلبيس و
تدليس و خدعه است رها نمىكند ؛ بلكه او را بيرون مىكشد و مؤمنى را براى او
مىگمارد كه او را به راه صواب هدايت كند ، بعد هم او را موفّق مىكند كه قول
آن ولىّ حقّ را قبول كند .
بنابراين ، خداوند براى چنين شيعهاى خير دنيا و آخرت را جمع كردهاست . (أمّا خير
دنيا ، براى اينكه راه را به او نشان داده است تا از دست اين دشمن متظاهر و
متعدّى و متلبّسِ كافر ، نجات پيدا كند . و أمّا خير آخرت ، براى اينكه به
حقيقت ولايت رسيده ؛ و با اين مِنْهاج صحيح به سوى رضوان و فَوز دارالآخره حركت
كند.)
و خداوند بر كسى كه در صدد گمراهى اين شيعه بوده ، لعنت در دنيا و عذاب آخرت را
جمع كردهاست.» هم در دنيا در قرآن مجيدش او را لعن كرده ، و هم به دنبال او
عذاب آخرت پيامد كار او خواهد بود . زيرا راه يك مؤمن را به خدا بسته است . اين
مؤمن مىخواهد به سوى خدا حركت كند ، حالا اگر واقعاً هم دستش به ولىّ خدا و
هادى حقيقى نرسد ، همينطور متحيّر مىماند تا اينكه خود را به خدا بسپارد و
علاج أمر او بشود . ولى اين عالم فاسق آمده و با إلقاء شكّ و شبهه و با أخبار
خلاف واقع ، راه او را بسته ؛ و آن قلب را دچار ترديد و تزلزل كردهاست .
بنابراين ، آن شخص عالم ، مستحقّ لعن و عذاب آخرت خواهد بود .
تا اينجا كلام حضرت صادق عليه السّلام تمام مىشود . آنوقت ، حضرت صادق عليه
السّلام بر اين فرمايشات ، دو استشهاد مىكنند : يكى به كلام حضرت رسول صلّى
الله عليه و آله و سلّم ، و يكى به كلام أميرالمؤمنين عليه السّلام .
ثُمّ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَهِ : «أَشْرَارُ عُلَمَآء أُمّتِنَا :
الْمُضِلّونَ عَنّا ، الْقَاطِعُونَ لِلطّرُقِ إلَيْنَا ، الْمُسَمّونَ
أَضْدَادَنَا بِأَسْمَآئِنَا ، الْمُلَقّبُونَ أَنْدَادَنَا بِأَلْقَابِنَا ،
يُصَلّونَ عَلَيْهِمْ وَ هُمْ لِلّعْنِ مُسْتَحِقّونَ ؛ وَ يَلْعَنُونَنَا وَ
نَحْنُ بِكَرَامَاتِ اللَهِ مَغْمُورُونَ وَ بِصَلَوَاتِ اللَهِ وَ صَلَوَاتِ
مَلَئِكَتِهِ الْمُقَرّبِينَ عَلَيْنَا عَنْ صَلَوَاتِهِمْ عَلَيْنَا
مُسْتَغْنُونَ» .
«حضرت مىفرمايد : رسول خدا [ صلّى الله عليه و آله و سلّم] فرمودند : بدترين
علماء اُمّت ما آن علمائى هستند كه مردم را از راه و طريق ما گم مىكنند ؛ و راههاى
به سوى ما را بر آنها مىبندند و مىبُرند و قطع مىكنند ؛ و أضداد ما را كه با ما
ضدّند ، به أسماء ما مىنامند (عنوان خليفه ، عنوان أميرالمؤمنين ، عنوان حاكم ،
عنوان ولىّ أمر ، عنوان إمام متسلّط ، به آنها مىدهند) و أنداد ما را كه شريكهاى
ما هستند به ألقاب ما لقب مىدهند ؛ با اينكه آنها نِدّ ما هستند و ضدّ ما مىباشند
. و بر آنها درود و رَحمت مىفرستند در حالتى كه مستحقّ لعنتاند ؛ و از ما برائت
مىجويند و ما را لعن ميكنند در حالتى كه ما مَغمور كرامات خدا هستيم ؛ و ما به
درودهاى خدا و درودهاى ملئكه مُقرّبين خدا كه بر ما مىفرستند ، از درودهاى آنها
مستغنى هستيم و هيچ نيازى نداريم كه آنها بر ما درود بفرستند . آنقدر خدا و ملائك
مقرّبش بر ما درود مىفرستند كه ما در عالم استغناء بسر مىبريم.»
ثُمّ قَالَ : قِيلَ لِأَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السّلاَمُ : مَنْ خَيْرُ
خَلْقِ اللَهِ بَعْدَ أَئِمّةِ الْهُدَى وَ مَصَابِيِحِ الدّجَى ؟ قَالَ :
«الْعُلَمَآءُ إذَا صَلُحُوا» .
«حضرت صادق مىفرمايد : از أميرالمؤمنين عليه السّلام سؤال شد : بعد از أئمّه هُدى
و مَصابيح دُجى (أئمّهاى كه پيشوايان و زمامداران راه هدايتند ، و چراغان درخشان ،
در تاريكى ها هستند) بهترين خلق خدا كيست ؟! حضرت أميرالمؤمنين عليه السّلام
فرمودند : علماء هستند در صورتيكه صالح باشند.»
قِيلَ : فَمَنْ شِرَارُ خَلْقِ اللَهِ بَعْدَ إبْلِيسَ وَفِرْعَونَ وَ نَمْرُودَ ،
وَ بَعْدَ الْمُتَسَمّينَ بِأَسْمَآئِكُمْ ، وَ الْمُتَلَقّبِينَ
بِأَلْقَابِكُمْ ، وَ الْأخِذِينَ لِأَمْكِنَتِكُمْ ، وَ الْمُتَأَمّرِينَ فِى
مَمَالِكِكُمْ ؟!
«از حضرت أميرالمؤمنين عليه السّلام سؤال شد : شِرارُ خَلقِ الله ، بدترين خلق خدا
بعد از إبليس و فرعون و نمرود ، و بعد از آن كسانى كه أسماء شما را بر خود
گرفتهاند ، و ألقاب شما را بر خود بستهاند ، و مكانها و مقامها و مناصب شما را
أخذ كردهاند ، و در مواقع و مواضع فرمانروائى و حكومت شما نشستهاند ، و زمام
اُمور را به دست گرفتهاند ، و أمر و نهى در ميان آن ظروف و محلهاى شايسته مىكنند
، چه كسانى هستند؟!»
قَالَ : الْعُلَمَآءُ إذَا فَسَدُوا . «حضرت فرمودند : علماء هستند وقتى كه فاسد
باشند .»
هُمُ الْمُظْهِرُونَ لِلْأَبَاطِيلِ ، الْكَاتِمُونَ لِلْحَقَآئِقِ ؛ وَ فِيهِمْ
قَالَ اللَهُ عَزّ وَ جَلّ : أُولَنِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَهُ وَ يَلْعَنُهُمُ
اللَعِنُونَ ـ إِلّا الّذِينَ تَابُوا [ وَ أَصْلَحُوا وَ بَيّنُوا فَأُولَنِكَ
أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ أَنَا التّوّابُ الرّحِيمُ]. (2) و
(3)
«بدترين خلق خدا علماء فاسد هستند ؛ چون اينها أباطيل و خلاف حقّ را ظاهر مىكنند ،
و حقائق را مىپوشانند ؛ و در باره اينهاست كه خداى عزّ و جلّ فرموده است : ايشانرا
خداوند لعنت مىكند ، و لعنت كنندگان ايشانرا لعنت مىكنند ؛ مگر اينكه بعضى از
اينها برگردند و توبه كنند ، و از كارهاى ناپسندشان بازگشت نمايند و در مقام إصلاح
خود بر آيند ؛ و حقائق را براى مردم روشن كنند ؛ و بيان نموده و كتمان نكنند ، و
أباطيل را از بين ببرند . در اينصورت خداوند مىفرمايد : من توبه آنها را مىپذيرم
، و قبول مىكنم ، و من تَوّاب و رحِيم هستم.»
شيخ الفقهآء العِظام ، شيخ مرتضى أنصارىّ رحمة الله عليه ، مقدارى از اين روايت
شريفهاى را كه حكايت نموديم نقل مىكند و اعتراف دارد كه : اين خبر شريف كه از
آن آثار صدق ظاهر است ، دلالت دارد بر قبول قول كسى كه عُرِفَ بِالتّحَرّزِ
عَنِ الْكِذْبِ ؛ و إنْ كانَ ظاهِرُهُ اعْتِبارَ الْعِدالَةِ بَلْ ما فَوْقَها
.
يعنى اين خبر كه آثار صدق از آن ظاهر است (چون عرض شد كه اين خبر از «تفسير منسوب
به حضرت إمام عسكرىّ» است و در صحّت و سُقم روايات وارده در آن تفسير ، سخن
زياد است ؛ أمّا از اين خبر بخصوص ، با اين مضامين عالى و معانى راقى ، آثار
صدق مشهود است.) دلالت مىكند بر اينكه واجبست إنسان قبول كند قول كسى را كه از
كذب تحرّز دارد ؛ گرچه ظاهرش اعتبار عدالت ، بلكه مافوق عدالت است ؛ و اين
فقهائى كه زِمام أمور مردم را در دست دارند ، و مرجع تقليد مردم هستند ، اينها
بايد ملكهاى مافوق عدالت داشته باشند .
سيّد الفقهآء الكِرام آقا سيّد محمّد كاظم طباطبائى يزدىّ ، در «عُروَةُ الوُثقَى»
مسأله بيست و دوّم از أحكام تقليد ، بعد از اينكه عدالت را براى مفتى لازم
دانسته ، اسْتِنادًا إلَى هَذِهِ الرّوايَةِ الشّريفَه فرموده است : وَ أنْ لَا
يَكُونَ مُقْبِلاً عَلَى الدّنْيا وَ طالِبًا لَها ، مُكِبّا عَلَيْها ،
مُجِدّا فى تَحْصيلِها .
فرموده است : «علاوه بر اينكه مفتى بايد عادل باشد ، بلكه يك درجه هم بالاتر ،
بايد مُقبِل بر دنيا نباشد ، طالب دنيا نباشد ، خود را به روى دنيا نينداخته
باشد ، در تحصيل دنيا كوشا نباشد». بعد استناد كرده است به اين روايت شريفه.
فقيه نبيل معاصر آقا سيّد أبوالحسن إصفهانىّ رحمة الله عليه ، در حاشيه «عروه» به
اين فرمايش مرحوم سيّد اعتراض دارند : بِأنّ الْإقْبالَ عَلَى الدّنْيا وَ
طَلَبِها إنْ كانَ عَلَى الْوَجْهِ الْمُحَرّمِ فَهُوَ يوجِبُ الْفِسْقَ
النّافىَ لِلْعَدالَةِ ؛ فَيُغْنى عَنْهُ اعْتِبَارُها ؛ وَ إلّا فَلَيْسَ
بِنَفْسِهِ مانِعًا مِنْ جَوازِ التّقْليدِ ؛ وَ الصّفاتُ الْمَذْكُورَةُ فى
الْخَبَرِ لَيْسَتْ إلّا عِبارَةً اُخْرَى عَنْ صِفَةِ الْعَدالَةِ . انتهَى
كَلامُه .
مىفرمايند : « إقبال بر دنيا و طلب دنيا اگر به شكل محرّم باشد ، خود موجب فسق
است و منافات با عدالت دارد . پس وقتى ما گفتيم كه : در مُفتى عدالت شرط است ،
ديگر اين شرط زائد است كه ما بگوئيم : إقبال بر دنيا نداشته باشد ؛ و در طلب آن
نيز نباشد .
و اگر إقبال بر دنيا بر وجه محرّم نباشد ، ديگر فى حدّ نفسه مانع از جواز تقليد
نيست . و اين صفاتى كه در خبر ذكر شده است ، عبارةٌ اُخْراى همان صفت عدالت است
و چيز بيشترى را بيان نمىكند» .
به دنبال نظريّه آية الله سيّد أبوالحسن إصفهانى جمعى از آيات ديگر هم همين نظر را
دادهاند ، و اكتفاى به عدالت كردهاند . و مرحوم آية الله آقاى حاج آقا حسين
بروجردىّ هم نظرشان همين بوده است كه اين خبر فقط همان عدالت را ميخواهد برساند
.
ولى مطلب بالاتر از عدالت است. و حقّ مطلب همان گفتار مرحوم آقا سيّد محمّد كاظم
است ، كه اين خبر مطلبى بالاتر از عدالت را ميخواهد بفهماند ، و إن شآء الله
توضيح و شرح اين مطلب خواهد آمد ؛ بِحَوْلِ اللَهِ وَقُوّتِهِ وَ لَا حَوْلَ وَ
لَا قُوّةَ إلّا بِاللَهِ الْعَلِىّ الْعَظيمِ .
اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ ءَالِ مُحَمّد
پىنوشتها:
1) يَاهِشَامُ إنّ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حُجّتَيْنِ : حُجّةً ظَاهِرَةُ وَ حُجّةً
بَاطِنَةً ؛ فَأَمّا الظّاهِرَةُ فَالرّسُلُ وَ الْأَنْبِيَآءُ وَ الْأَئِمّةُ
؛ وَ أَمّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ . اين روايت ، حديث مفصّلى است كه تمام
فقرات آن را حضرت إمام كاظم عليه السّلام با خطاب : «يا هشام» إفاده فرمودهاند
. كلينىّ در «اُصول كافى» ج 1 ، ص 13 تا 19 و محقّق كاشانى در «وافى» از طبع
حروفى ، ج 1 ، ص 86 تا93 آوردهاند ؛ و ما عمده حديث را در جلد دوّم «نور ملكوت
قرآن» از دوره أنوار الملكوت ، از ص 555 تا 558 آوردهايم .
2) ذيل آيه 159 و 160 از سوره 2 : البقرة
3) احتجاج» شيخ طبرسى ، طبع نجف ، ج 2 ، ص 263 تا 265 ؛ و در «احتجاج» بعد از
«إِلّا الّذِينَ تَابُوا» دارد : الْأيَة .
