چند دستور العمل

امام صادق ( عليه السلام ) فرموده اند :

اِذا اَرَدْتَ الحجَّ ، فَجَرِّد قَلبَکَ للهِ تعالي مِنْ قَبْلِ عَزْمِکَ مِنْ کُلِّ شاغِل وحِجاب وفَوِّضْ اُمورَک کُلَّها اِلي خالِقِکَ وتَوَکَّلْ عَلَيهِ في جميعِ ما تَظْهر مِنْ حَرَکاتِکَ وَسَکَناتِکَ وَسَلِّمْ لِقَضائِهِ وحُکْمِهِ وقَدَرهِ و دَعِ الدنيا والرّاحة والخَلْق واخْرج مِن حُقوق يلزمک مِن جِهَة الَمخْلُوقِين (1 ) ؛ و . . . چون اراده حج کردي ، قلبت را براي خدا از هر شاغلي و حجابي خالي کن و تمام امور را به خالقت واگذار و در جميع حرکات و سکنات خود بر او توکّل کن و تسليم قضا و قدر و حکمش باش و دنيا و ما فيها را رها کن و حقوقي را که از مخلوق بر گردن داري ادا کن و . . . .

حج چيست ؟ از پا و سر بيرون شدن * * * کعبه دل جستن و در خون شدن

فارغ از اين عالم خاکي شدن * * * در ره عشق خدا مجنون شدن

بعد از آشنايي مختصري با گلستان معنوي فلسفه و اسرار حج و استشمام از گل هاي معطّر دستچين شده اولياي الهي و دانشمندان اخلاقي ، گام در وادي دستورالعمل هاي آنان مي گذاريم .

حج ، سفري ساده و شبيه سفرهاي معمولي نيست و اين يک مسافرت معنوي و عرفاني است ، که بايد آداب و شرايط آن به خوبي شناخته شده و رعايت گردد .

شخصي که به عزم حج حرکت مي کند ، بايد متوجّه باشد که مي خواهد به زيارت خانه خدا و ميهماني پروردگار متعال برود و در اين صورت لازم است عظمت و احترام صاحب خانه را ، آن طور که بايد رعايت کند و مانند کسي که ميهمان است خود را در اختيار ميزبان بگذارد و اشتغالات و اعمالي را که منافي انس و مصاحبت است ، ترک کند و با شخصي که عازم حج است ، متوجّه باشد که برنامه حج ، نمايش کامل و آزمايشي است عملي از سير انسان به سوي پروردگار متعال ، و در اين برنامه به رنگ هاي مختلف واطوار گوناگون ، انقطاع انسان از عوالم طبيعت و انعزال از علايق مادي و پيدا کردن حالت تجرد و توجّه به عالم روحانيت و تمرين قدم هاي روحاني و تصوير حالات خضوع و خشوع و از خودگذشتگي ، عملي مي شود .

پس با هم بر سفره احسان عارفان بالله مي نشينيم و از رهنمودها و فرموده هاي آنان به عنوان آمادگي براي سفر حج توشه اي بر مي گيريم .

حکيم متألّه مولي محسن فيض کاشاني ( رحمه الله ) (2 ) فرموده است :

هزينه اي که [ حج گزار ] براي حج صرف مي کند ، بايد حلال باشد و از تجارت و کسبي که دل را پريشان کند ، دست بازدارد تا هدف او تنها خدا و دل او مطمئن و متوجّه ذکر و تعظيم شعائر او باشد (3 ) .

سيد صدرالدين محمد موسوي کاشف دزفولي ( رحمه الله ) گويد : واجب است بر هر که مستطيع باشد ، که ظاهر را با باطن موافق گرداند ؛ يعني ، چنان که ظاهرِ او متوجّه خانه خدا باشد ، باطنِ او نيز متوجّه صاحب خانه باشد و احتراز کند از اينکه در راه کعبه خود را بر مردم بيندازد يا از مال حرام و شبهه ، زاد راه خود را بردارد ، يا معرفتي به صاحب خانه مطلقاً نداشته باشد . خلاصه سعي بايد نمود که تعب خود را در اين راه ضايع نسازد . ( 4 )

پرستش گهي هست تا بود جاي * * * بدو اندرون ياد کردي خداي

خداوند خوانده است بيت الحرام * * * بدو شد تو را راه يزدان تمام

ز پاکي ورا خانه خويش خواند * * * نيايش کنان را بدان پيش خواند

سوي کعبه رو ، رخ برافروخته * * * حساب مناسک درآموخته

چو پرکار گردان در آن نقطه گاه * * * به پاي پرستش بپيماي راه

طوافي که زان نيست کس را گريز * * * به جاي آر و در خانه را حلقه گير

نخستين در کعبه را بوسه ده * * * پس آن گه بر آن آستان سر بنه

حاج سيد محمود اميني صاحب کتاب جواهر الاخلاق نويسد :

هر کس مستطيع شد و عازم گرديد ، فراوان در آن سفر ، ياد آخرت کند و از ديدن غرائب و عجائب بسيار ، قدرت آفريدگار را ملتفت گردد و با اهل معرفت صحبت دارد و مکارم اخلاق و آداب پسنديده کسب نمايد و هر گاه شخصي با استطاعت ، حج نکرده از دنيا برود ، چون قيامت بر پاي شود ، خداوند او را در صفوف يهود و يا نصارا محشور مي کند (5 ) .

بر تو واجب کرد چون حج ذوالجلال * * * گر کني تأخير ، افتي در ضلال

ترک غفلت کن ز کعبه رو متاب * * * تا از آن درگه نباشي ردّ باب

صاحب تفسير کشف الاسرار وعدّة الابرار رشيدالدين ميبدي (6 ) نيز سفر حج را تشبيه به سفر آخرت کرده و نوشته است :

بدان که سفر حج بر مثال سفر آخرت نهادند و هر چه در سفر آخرت پيش آيد ، از احوال واهوال مرگ در رستاخيز ، نمود کار آن در اين سفر پديد کردند تا دانايان و زيرکان چون اين سفر پيش گيرند ، به هر چه رسند و هر چه کنند ، منازل و مقامات آن راه آخرت ياد کنند و عبرت گيرند که صعب تر است و عظيم تر . ( 7 )

در اين مورد حجّت الاسلام محمد غزّالي ( 8 ) نيز گفته است :

اين سفر ، از وجهي بر مثال سفر آخرت نهاده اند که در اين سفر ، مقصد خانه است و در آن سفر ، خداوند خانه . پس از مقدمات و احوال اين سفر بايد که احوال آن سفر ياد کند . (9 )

اين سفر معنوي ، بهترين زمان براي شناخت و تقرّب به خداوند متعال است . در حج بايد بسيار خداي را ياد کرد و بسيار به ياد او بود . در اين سفر مي توان بسياري از حالات وملکات معنوي را مشاهده کرد و به عوالم عرفاني و روحاني پي برد . باري ، لحظه به لحظه و دقيقه به دقيقه سفر حج ، پرارزش و سودمند است و بايد آن را غنيمت شمرد .

در آخر اين گفتمان ، شايسته است مطلبي از رشيدالدين ميبدي را زينت بخش اين صفحات بکنيم که نوشته است :

"وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ" حج عوام ديگر است و حج خواص ديگر .

حج عوام ، قصد کوي دوست است و حج خواص قصد روي دوست . آن رفتن به سراي دوست و اين رفتن براي دوست .

دردم نه ز کعبه بود کز روي تو بود * * * مستي نه ز باده بود ، کز بوي تو بود

عوام به نفس رفتند ، در و ديوار ديدند ؛ خواص به جان رفتند ، گفتار و ديدار يافتند . روش خاصگيان در اين ره ، چنان است که آن جوانمرد گفته :

خون صدّيقان بپالودند و زان ره ساختند * * * جز به جان رفتن در اين ره يک قدم را بار نيست

او که به نفس رود ، رنج يابد و بار کشد ، تا گرد کعبه برآيد و اينکه به جان رود ، بيارامد و بياسايد و کعبه خود گرد سرايش برآيد . ( 10 )

باز پيک روضه رضوان عشق * * * خواند ما را جانب سلطان عشق

کاي همايون طائر عرش آشيان * * * وقت آن شد تا شوي مهمان عشق

مرحبا اي پيک فرّخ فام دوست * * * اي يگانه محرم ديوان عشق

گر چه مهماني است در آغاز کار * * * عاقبت بايد شدن قربان عشق

( حسن زاده آملي (11 ) )

صفاي نيّت

لبّيک بزن بر نيّت من شو مُحْرِم * * * کاري مکن از حج به ريا بازآيي به مُحَرَّم

مهم ترين بخش سفر روحاني حج ، دقّت در نيّت و به وجود آوردن حالت اخلاص در اعمال و مناسک آن است .

در رساله سير و سلوک منسوب به بحرالعلوم آمده است :

[ نيت ] عبارت است از خالص ساختن قصد در سير و حرکت و جميع اعمال از براي خداي تعالي و قطع طمع از اغراض دنيويه ، بلکه اخرويه ؛ بلکه از جميع آنچه به خود راجع شود ؛ بلکه در اواخر حال ، امر به انتفاي نيّت منتهي گردد ؛ چنان که از بزرگي سؤال کردند : ما تُريد ؟ قال : اُريد اَن لا اُريد ( 12 ) [ چه مي خواهي ؟ گفت : مي خواهم که خواسته اي نداشته باشم . ]

پس انسان حج را به جاي مي آورد ، به خاطر خدا و با قصد قربت و نزديکي به او و اگر غير از اين باشد ، زحمات خود را به هدر داده است .

عالم ربّاني مرحوم ملا احمد نراقي ( رحمه الله ) (13 ) گويد :

[ حج گزار بايد بداند که اين سفر ] مثل ساير سفرهاي دنيا نيست و متذکّر گردد که چه امري را اراده کرده و رو به چه جايي آورده است و قصد زيارت که را دارد و بداند که او متوجّه است به زيارت آستانه حضرت مالک الملک و از جمله کساني است که منادي پروردگار ، او را صلاي دعوت داده و او به جان و دل قبول نموده ؛ پس قطع علايق و ترک خلايق کرده ، رو به خانه رفيع القدر عظيم الشأن آورده تا دل خود را في الجمله به ملاقات خانه تسلّي دهد و آن را وسيله وصول به غايت آمال ـ که لقاي جمال جميل ايزد متعال باشد ـ سازد ( 14 ) .

مولي محسن فيض کاشاني ( رحمه الله ) در حقايق فرموده است :

کسي که به قصد خانه خدا حرکت کند ، چنان است که به قصد خدا و زيارت او مي رود . بنابراين مناسب است کاري کند که در ميعاد معيّن ، به فيض لقاي خدا فائز شود و ثابت است که کاميابي از لقاي رحمت او ، منوط به اخلاص در عمل ـ که بهترين راه ملاقات حضرت کردگاري اوست ـ مي باشد . (15 ) پس دستورالعمل عرفاني در اين مرحله ، دقّت و توجّه در نيّت و خالص کردن آن است .

سالک عارف محمد بهاري همداني ( رحمه الله ) گويد :

هر عبادتي از عبادات ، بايد به نيّت صادقه باشد و به قصد امتثال امر شارع به جا آورده شود . . . کسي که اراده حج دارد ، اولا بايد قدري تأمل در نيّت خود بنمايد . هواي نفس را کنار گذارد ، ببيند غرضش از اين سفر ،

امتثال امر الهي و رسيدن به ثواب و فرار از عقاب اوست يا نه ؟ نستجير بالله غرضش تحصيل اعتبار يا خوف از مذمّت مردم يا تفسيق آنها يا از ترس فقير شدن ـ بنابر اينکه معروف است هر که ترک حج کند ، او مبتلا به فقر خواهد شد ـ يا امور ديگري از قبيل تجارت و تکيّف ( 16 ) و سير در بلاد و غير ذلک [ نباشد ] .

اگر درست تأمل کند ، خودش مي فهمد که قصدش چطور است و لو به آثار . اگر معلوم گرديد که غرض خدا نيست ، بايد سعي در اصلاح قصد خود نمايد . لااقل ملتفت باشد به قباحت اين عمل که قصد حريم ملک الملوک را کرده ، براي اين گونه مطالب بي فايده لااقل به نحو خجالت وارد شود ، نه به طرز غرور و عُجب . ( 17 )

شيخ بهايي سروده است :

هر در که زنم صاحب آن خانه تويي تو * * * هر جا که روم پرتو کاشانه تويي تو

در ميکده و دير که جانانه تويي تو * * * مقصود من از کعبه و بتخانه تويي

مقصود تويي کعبه و بتخانه بهانه

خيالي بخارايي نيز گفته است :

اي تير غمت را دل عشاق نشانه * * * خلقي به تو مشغول و تو غايب ز ميانه

گه معتکف ديرم و گه ساکن مسجد * * * يعني که تو را مي طلبم خانه به خانه

هر کس به زباني سخن از عشق تو راند * * * عاشق به سرود غم و مطرب به ترانه

عمل خالصانه در حج ، آن چيزي است که حج گزار را به قلّه شرف و سرافرازي رهنمون مي سازد و نيت خدايي ، به او کمک مي کند که در همه جا و در همه حال به فکر خالق و آفريننده اش باشد و بداند که در اين خانه عزيز ، ميهمان چه کسي است وبر سفره دعوت چه کسي نشسته است .

در اين زمينه مرحوم سيد عبدالله شبر ( رحمه الله ) (18 ) گفته است :

سزاوار است کسي که آهنگ حج مي کند ، بداند که تصميم بر امري گرفته که شأني رفيع و خطير دارد . پس بايد عجله کند و تصميم بر عملي خالصانه براي خدا و به دور از ريا و سمعه گيرد ؛ وگر نه مال خود تلف کرده و نفس خود ، به رنج سفر گرفتار نموده و کسب گناه کرده است و زيانبار دنيا و آخرت شده و همين است زيان آشکار . (19 )

آنجا ز غير حق ، دل و جان پاک کردي ؟ * * * اخلاص خاص عاشقان ادراک کردي ؟

شرک و نفاق و شيد را در خاک کردي ؟ * * * درد تو را کرد آن طبيب عشق درمان ؟

( الهي قمشه اي )

حج فقط بايد براي خدا باشد و بس و جدّ و جهد حاجي بر اين باشد که به خدا تقرّب جويد و هواي بهشت و دوزخ را از سر بيرون کند ؛ چه خوش گفته است رابعه عدويّه که : الهي ! اگر تو را از خوف دوزخ مي پرستم ، در دوزخم بسوز و اگر به اميد بهشت مي پرستم ، بر من حرام گردان و اگر از براي تو ، تو را مي پرستم ، جمال باقي از من دريغ مدار (20 ) .

حج گزار بايد از کارها و اعمال مخالف با شؤون حج دوري کند و تار و پود وجود خود را با عشق الهي ، گره بزند و . . .

عالم ربّاني علاّمه مولي مهدي نراقي ( رحمه الله ) (21 ) در جامع السعادات گويد :

[ حج گزار بايد ] نيّت خود را براي خدا خالص گرداند ، به نحوي که هيچ يک از اغراض دنيوي آن را آلوده نسازد و انگيزه او بر توجّه به حج ، جز امتثال امر خدا و رسيدن به ثواب او و رهايي از عذاب او نباشد . پس بايد بسيار احتياط و حذر کند از اينکه در پنهاني هاي دل او ، نيّت و انگيزه اي ديگر باشد ؛ از خود نمايي و احتراز از مذمّت مردم و فاسق انگاشتن ايشان او را به سبب نرفتن به حج يا ترس از فقر و تلف شدن اموال اگر حج را ترک کند ؛ زيرا مشهور است که : هر که حج نکند ، به فقر و ادبار گرفتار مي شود . يا قصد تجارت يا کاري داشته باشد که همه اينها عمل را از اخلاص و قصد قربت بيرون مي برد و مانع از فايده و ثوابي ـ که وعده داده شده ـ مي گردد و چه احمق است کسي که اين همه اعمال دشوار را ـ که به واسطه آنها مي توان تحصيل سعادت جاوداني کرد ـ تحمّل کند ؛ ولي به سبب خيالات فاسد ، جز زيان و خسران سودي نبرد . پس بايد بکوشد که عزم و نيّت خود را براي خدا خالص سازد و از شائبه ريا و سمعه دور گردد و به يقين بداند که از قصد و عمل او چيزي قبول نمي شود ، مگر آنچه خالص باشد و از بدترين زشتي ها آن است که قصد خانه پادشاه و حرم او نمايد و مقصود غير او باشد . بايد عزم را در نفس خويش تصحيح کند و تصحيح آن ، به اخلاص است و اخلاص به اجتناب از ريا و سمعه ( 22 ) .

سحر ز هاتف غيبم رسيد مژده به گوش * * * چو قرب او طلبي در صفاي نيّت کوش

ابونصر سرّاج مي گويد :

از ابن سالم شنودم که گفت : نيّت به خداست و از خداست و براي خداست و آفاتي که در نماز [ و حج ] افتد ، از نيّت افتد و اگرچه بسيار بود ، آن را موازنه نتوان کرد با نيّتي که خدا را بود و به خداي بود ( 23 ) .

نيتجه اخلاص ، چيزي جز نور و پاکي و تقرّب به خدا نمي تواند باشد ؛ چنان که ابوالحسن خرقاني گفته است :

شيخ گفت : دست در عمل زن تا اخلاص ظاهر شود . دست در اخلاص زن تا نور ظاهر شود (24 ) .

کمال الدين حسين کاشفي بيهقي صاحب کتاب الرسالة العليّه نوشته است :

اي عزيز ! حج عوام ديگر است و حج خواصّ ديگر . حج عوام قصد کوي دوست است و حج خواص روي دوست . آن رفتن است به سراي او و اين رفتن است براي او .

اليکَ حَجّي لا بالبِيتِ و الحَجَر * * * وَفيکَ طوُفي لا فِي الرّکن و الأَثر

للنّاس کُلّهم حجٌّ و معتمرٌ * * * و انت يا سيدي ، حجّي و مُعتمري

لبّيک عاشقان به از احرام حاجيان * * * کانست سوي کعبه و اين است سوي دوست

کعبه کجا بِرَم ؟ چو بُرَم راه باديه * * * کعبه است کوي دلبر و قبله است روي دوست . (25 )

وصول به کعبه مثال و شهودي را بر طبق آن آداب و شرايطي مقرّر است أدّبوا النفس أيّها الأصحاب / طُرُقُ العِشقِ کُلَّها آدابٌ . ] = همه راه هاي عشق ادب بندگي در راه حق است . [ در اين زمينه بهاري همداني ( رحمه الله ) گويد :

[ حج گزار ] نه تنها قصد حج [ مي ] کند و بس ؛ بلکه در اين ضمن بايد چندين عبادت را قاصد باشد که يکي از آنها حج است ؛ از قبيل زيارت قبور مطهّره شهدا و اوليا و سعي در حوائج مؤمنين و تعليم و تعلّم احکام دينيّه و ترويج مذهب اثنا عشريه و تعظيم شعائرالله و امر به معروف و نهي از منکر و غير ذلک (26 ) .

يا املي و بغيتي ، ليس هواي في سواک * * * ليس سواک منيتي ، ليس هواي في سواک

يار گرفته ام کسي ، چون تو نديده ام کسي * * * غير تو نيست مونسي ، ليس هواي في سواک

( فيض کاشاني )

زينت بخش سطرهاي پاياني اين بخش ، سخناني است از عارف کامل مرحوم ميرزا جواد ملکي تبريزي ( رحمه الله ) که فرموده است :

نخستين چيزي که بر هر مکلّفي در هر عبادتي واجب است ، درست کردن نيت و اخلاص صادقانه است و اجمال آن در اين مقام اين است که با سفر حج ، مهيّا براي برداشتن پرده ها بين او و بين پروردگارش و رساننده او به زيارت خدايش باشد . و بايد در قصد خود ، ملاحظات ديگري را داخل نسازد (27 ) .

حال که حج گزار قصد و نيت خود را خالص کرده و متوجّه حضرت باري تعالي شده است ، بايد قدم در وادي شوق و محبت الهي بگذارد و شهود و لقاي او را در سر بپروراند و خود را مهيّاي حضور بکند .

ايشان در اين زمينه مي فرمايند :

و اما اينکه بدين وسيله ، قصد مقام قرب و زيارت را داشته باشد ، بايد از جديت در سعي و اهتمام و شوق فروگذاري نکند ؛ و به تمام قدرت در رفع موانع بکوشد و . . .

در تفسير آيه مبارک "وَ عَجِلْتُ إِلَيْکَ رَبّ لِتَرْضَي" (28 ) روايت شده است که او ( حضرت موسي ) چهل روز نخورد و نياشاميد و نخوابيد ، براي شوقي که به لقاي خدا داشت . . .

پس هرآنچه او را از خدا مشغول دارد ـ از محرمات و مکروهات و مباحات ـ مانع از رسيدن به مقصد و آرزو است . پس به ناچار بايستي او قطع علاقه و شهوات و تمام مرادات را بکند ، مگر اراده وصول و رسيدن به خدا را .

بالجمله براي هر کسي که وارد اين ميدان مي شود ، به ناچار بايستي با کمال جديّت و منتهاي استطاعت ، خود را مهيّا سازد و از نعمات خداوندي استمداد کند و از جذبات لطيفه رباني کمک بخواهد تا حضور ربّ العالمين ـ جلّ شأنه ـ براي او فراهم آيد و عمده در اين کار تحصيل شوق است و بهتر است در اين کار آنچه را که در مصباح الشريعه از امام صادق ( عليه السلام ) در وصف مشتاقان وارد آمده است ، به ياد آورد . آن حضرت فرموده است :

المُشْتاقُ لايشتَهي طَعاماً و لايَلتَذُّ شَراباً و لايَسْتَطيبُ رُقاداً و لايَأنَسُ حميماً و لايَأوي داراً و لايَسکُنُ عُمراناً و لايَلبَسُ ثياباً و لا يَقِرُّ قَراراً و يَعْبُدُاللهَ لَيْلا و نَهاراً راجياً بِاَنْ يَصِلَ اِلي ما اشْتاقَ اِِلَيهِ ويُناجِيَهُ بِلسانِ الشَّوقِ مُعَبِّراً عَمّا في سَريرَتِهِ کَما اَخْبَرَالله تعالي عن مُوسي في ميقاتِ رَبِّه "وَ عَجِلْتُ إِلَيْکَ رَبِّ لِتَرْضَي" وفسَّر النبيّ ( صلّي الله عليه وآله ) عَنْ حالِهِ اَنَّهُ : مااَکَلَ ولاشَرِبَ ولانامَ ولااشْتَهي شَيئاً مِنْ ذلِکَ في ذِهابِهِ ومَجيِئهِ اَربعينَ يَوْماً شوقاً اِلي رَبِّه ؛

مشتاق ، اشتهاي خوراک ندارد و از نوشيدني لذّت نمي برد و از خواب خوشوقت نمي گردد و با دوستي انس نمي گيرد و در خانه اي قرار نمي يابد و در آبادي ساکن نمي شود و لباسي نمي پوشد و قرار گاهي

پيدا نمي کند و شب و روز خدا را عبادت مي کند ، به اميد اينکه به آنچه مشتاق آن است ، برسد و او را با زبان شوق مناجات مي کند ؛ چنان که

خداي تعالي از حالت موسي ( عليه السلام ) در ميقات پروردگارش خبر داده و فرموده است : شتاب کردم به سوي تو اي پروردگارم تا تو خشنود شوي . و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) از حالت او به اين تفسير فرمود که : نخورد و نياشاميد و نخوابيد و نه به چيزي از اينها ميل کرد ، به واسطه شوقي که به پروردگار خودش داشت .

پس چون قدم در وداي شوق گذاشتي ، خويشتن و مراد خود را ، از دنيا رها کن و تمام آنچه مورد الفت تو است ، واگذار و از سواي مورد شوق خودت ، منصرف شو و بين مرگ و زندگي لبيک بگو ( لبّيک اللّهم لبيک ) . . . . (29 )

توبه راستين

سنّت راه است که در اين مقام * * * پاک نمايند يکايک تمام

آينه خويش جلايي دهند * * * زنگ زدايند و صفايي دهند

اوّل از آلايش تن پاک شو * * * پس به حريم دل او خاک شو

( محيي لاري )

امام العارفين حضرت امام صادق ( عليه السلام ) فرموده اند :

ثمّ اغسل بماءِ التوبَةِ الخالِصَةِ ذنوبَک واَلبِسْ کَسْوة الصِّدقِ والصَّفا والخُضُوعِ والخشوعِ واَحْرِمْ من کلّ شيء يمنعکَ عن ذِکْرِ الله و يَحجُبکَ عَنْ طاعَتِهِ ؛ ( 30 ) سپس با آب توبه خالصانه ، گناهانت را شسته ، لباس صدق و صفا بپوش و خضوع را پيشه کن و هر چه را که از ياد خدا بازت مي دارد و از اطاعت او محرومت مي کند ، بر خود حرام کن .

اوّل تو مسلمان شو ، از کرده پشيمان شو * * * وانگه طرف کعبه ، طوفي کن و احرامي

حج گزار ، وقتي آماده سفر حج شد و نيّت خود را خالص کرد ، شايسته است از جميع معاصي و غفلت هاي خود توبه کند و عهد و پيمان جديدي با خداي خود ببندد ؛ عهدي که ديگر به سوي گناهان بازنگردد و هرگز خدا را معصيت نکند . حکيم متألّه مولي محسن فيض کاشاني ( رحمه الله ) خطاب به حج گزار مي گويد : اگر مي خواهي زيارتت قبول شود ، اوامر او

را اجرا کن و مظالم را باز گردان و نخست از همه گناهان خود به درگاه او توبه کن و علاقه خويش را از توجّه به آنچه غير اوست منقطع گردان ، تا روي دل به او آوري ؛ هم چنان که روي ظاهر را به سوي خانه او کرده اي . اگر چنين نکني بهره تو از سفر حج در اوّل ، جز رنج و تعب و در آخر ، جز ردّ و طرد چيز ديگري نخواهد بود . حج گزار ، بايد علايق خود را از موطن خود چنان قطع کند که گويا ديگر به آنجا باز نخواهد گشت و وصاياي خود را درباره عائله و فرزندانش بنويسد . . . .

هنگام قطع علايق از موطن خود براي سفر حج . قطع علايق را براي سفر آخرت به ياد آورد ؛ چه آن را در پيش رو دارد و آنچه را در اين سفر به جا مي آورد ، به اميد تسهيل آن سفر است و آنچه ثابت و سرنوشت ساز مي باشد ، همان سفر آخرت است . از اين رو نبايد به هنگام آماده شدن براي مسافرت حج ، از آن سفر غافل بماند . . . [ بنابراين ] ردّ مظالم کند و توبه خود را از همه گناهان براي خدا خالص سازد و بداند که هر مظلمه اي ، علاقه اي است و هر علاقه ، مانند طلبکار حاضري است که گريبان او را گرفته و فرياد مي کند : به کجا مي روي ؟ آيا قصد زيارت خانه شاه شاهان داري ، در حالي که در خانه خود فرمان او را اجرا نمي کني و آن را سبک مي شماري و مهمل مي گذاري ، يا آنکه شرم نداري از اينکه همچون بنده اي گنهکار ، بر او وارد شوي و او تو را برگرداند و نپذيرد ؟ . (31 )

احمد جام نامقي (32 ) در مورد توبه گويد :

توبه نه چنين خرد بضاعتي است که هر کسي قدر آن بداند . توبه نجات مردان است ، و حيات دل و پرورش جان است ، و پل آخرت و تخم مودّت است ، و راحت روح است ، و سرور مؤمن است ، و شفاي درد گناهان است ، و مرهم ريش دردمندان است ، و حبل افتادگان است ، و دليل گمشدگان است ، و نور بصيرت روندگان است ، و مفتاح سمع مستمعان است ، و صدق نطق ناطقان است ، و قدم استقامت مستقيمان است و . . . . ( 33 )

پس در سلوک عرفاني حج ، يکي از گام هاي مهم توبه است و البته بايد آن را با شرايط و آداب مخصوص خود به جاي آورد . در اين مورد عارف نامي بهاري همداني ( رحمه الله ) گويد :

[ حج گزار ] بايد تهيّه حضور ببيند از براي مجلس روحانيين ، با به جا آوردن يک توبه درستي ، با جميع مقدمات که از جمله آنهاست رد حقوق چه از قبيل ماليه باشد ـ مثل خمس و ردّ مظالم و کفارات و غيرها ـ و يا از غيرماليّه باشد ـ مثل غيبت و اذيّت و هتک عرض و ساير جنايات بر غير ـ که بايد استحلال از صاحبانش بنمايد ، به آن تفاصيلي که در محل خود مذکور است و خوب است بعد از اين مقدّمات ، آن عمل توبه روز يکشنبه را که در منهاج العارفين مسطور است ، به جا بياورد و اگر پدر يا مادري دارد ، مهما امکن آنها را هم از خود راضي کند ، تا پاک و پاکيزه از منزل در آيد ؛ بلکه تمام علايق خود را جمع آوري نموده ، شغل قلبي خود را از پشت سرش قطع نمايد ، تا به تمام قلب رو به خداي خود کند . ( 34 )

عالم ربّاني مولي مهدي نراقي نيز گويد :

[ حج گزار ] بايد به سوي خداي تعالي توبه کند ، توبه اي خالص و مظلمه هايي که از مردم بر گردن اوست رد کند و ذمّه خود را پاک سازد و دل از همه علايق برکند و متوجّه خدا شود و تصوّر کند که از اين سفر برنخواهد گشت . . . . ( 35 )

چون غسل کردي تن به آب توبه شستي ؟ * * * با عاشقان در کوي يار احرام بستي ؟

هر عهد بستي غير عهد حق شکستي ؟ * * * تا در صف پاکان شوي زين عهد و پيمان

( الهي قمشه اي )

سهل بن عبدالله گفته است : اوّل چيزي که ] حج گزار ] را لازم آيد ، توبه است و آن ندامت است و شهوات از دل برکندن و از حرکات مذمومه ، به حرکات محموده نقل کردن . ( 36 )

خانه آسا کعبه دل را بپرداز از بتان * * * تا نهندت راستان بر آستان روي نياز

( جامي )

رشيدالدّين ميبدي ، اشارات جالبي درباره حج و توبه دارد . بدين مضمون که : در "الحَجّ أشهرٌ مَعْلُوماتٌ" حاء ، اشارت است به حلم خداوند با رهيکان خود . جيم اشارت است به جرم بندگان و آلودگي ايشان ، چنانستي که الله گفتي : بنده من اکنون که جرم کردي ، باري دست در حبل حلم من زن و مغفرت خواه تا بيامرزم ، که هر کس که آن کند که سزاي وي باشد ؛ سزاي تو نابکاري و سزاي من آمرزگاري [ است ] : "قُلْ کُلٌّ يَعْمَلُ عَلَي شَاکِلَتِهِ" . بنده من ! اگر . . . عذرخواهي ، عذر از تو و عفو از من ؛ جرم از تو و ستر از من ؛ ضعف از تو و برّ از من ؛ عجز از تو و لطف از من ؛ جهد از تو و عون از من ؛ قصد از تو و حلم از من ؛ بنده من چندان دارد که عذري بر زبان آري و هراسي در دل و قطره آب گرد ديده بگرداني ، پس کار [ به من ] واگذار . بنده من ! وعده دادم که راست کردن بر من ، کار که پيوستم ، تمام کردن بر من ؛ بنا که نهادم ، داشتن بر من ؛ تخم که پر کندم به برآوردن بر من ؛ چراغ که افروختم ، روشن داشتن بر من ؛ در که گشادم ، بار دادن بر من ؛ اکنون که فرا گذاشتم ، در گذشتن بر من ؛ اکنون که به دعا فرمودم ، نيوشيدن بر من ؛ اکنون که به سؤال فرمودم ، بخشيدن بر من ؛ هر چه کردم ، کردم ، هر چه نکردم باقي بر من ! ( 37 )

تائب حج گزار ، علاوه بر اينکه بايد آداب و شرايط توبه مخصوص به حج را مراعات کند ، سزاوار است آداب عمومي توبه را نيز به جاي آورد و آن کند که خدايش از او خواسته است و در به ثمر نشستن توبه اش ، نصوحوار پا به وادي عصمت و دوري از گناه نهد و . . . .

احمد جام نامقي ، يکي از صاحبدلان بلندپايه و روشن ضمير قرن ششم ، درباره توبه مي نويسد :

تائب را چنان بايد بود که نفسي را از آن خويش ، ضايع نگذارد و قبله دل خويش را کردار بد خويش کند ؛ مي نگرد که چه کرده است ، گفتار و کردار من چه بوده است ، به چشم انصاف در آن نگرد و حکم کند که هر بنده اي که با خداي خويش چنين کند ، مکافات وي چه باشد و عذاب و عقوبت وي چون بود . هم چنين سياست ملک و بيم قطيعت و عذاب دوزخ ، قبله دل خويش کند تا آتش ندامت ، هر زمان در دل وي بالاتر مي گيرد و دل به سوختن آيد و چشم به گريستن آيد و زفان ( زبان ) به ناليدن آيد و تن فراگداختن آيد . چون چنين کرد چشم نگاه دارد از ناديدني و گوش نگاه دارد از ناشنودني و زفان نگه دارد از ناگفتني .

قرين بد بدرود کند . به پاي نرود جايي که نبايد رفت ، وبه دست نگيرد چيزي که نبايد گرفت ؛ هفت اندام خود در بند بندگي کند ، و هر خصمي که مي خشنود تواند کرد ، خشنود کند و بر گذشته حسرت و ندامت خورد ، و خوفي تمام بر دل بنهد که آيا اين خطاهاي من و جفاهاي من ، درگذارند يا ني ؟ آيا که با من چه خواهند کرد ؟ بيامرزند يا عذاب کنند ؟ نفسي در بيم و

يکي در اميد مي گذارد و شب و روز به کار خداي مشغول گردد ؛ طعام خوردن به روز بدرود کند و خواب به شب بدرود کند و به همه اوقات زفان به ذکر حقّ تعالي تر دارد ، خاصّه بامداد و شبانگاه که آن را خاصيتي است ؛ چنان که حق تعالي مي فرمايد : "فَاصْبِرْ عَلَي مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُـلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا" و . . . .

و نيک بايد جهد کرد تا تن را از آنچه خو فرا کرده است ، باز پس آرد و از درگاه شيطان به درگاه رحمان آرد . نبيني که حقّ تعالي رسول ( صلّي الله عليه وآله ) بدين فرمود ؛ چنان که گفت : "قُمِ الَّيْلَ إِلاَّ قَلِيلا * نِّصْفَهُو أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِيلا" و جاي ديگر گفت "وَ مِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ" و . . . . ( 38 )

و در آخر به ارزش و مقام بلند تائب اشاره مي کند و مي گويد :

. . . و هر که او توبه کند و آنچه شرط توبه بود ، به جاي آرد و اين سيرت که ياد کرديم ، بر دست گيرد ، بر هر زميني که بگذرد آن زمين بر زمين هاي ديگر فخر کند و هر جا که بنشيند ، آن جاي بر ديگر جاي ها فخر کند و اگر تائبي بر جويي ، يا به رودي ، يا بر دريايي بگذرد و از سر اخلاص توبه و صفاوت دل و طهارت تن بگويد : بسم الله الرحمن الرحيم آن آب ها جمله تا قيامت او را تسبيح و تهليل مي کنند و از خداي عزّوجل او را آمرزش مي خواهند و آفتاب و ماه و ستارگان که بر وي مي تابند ، او را آمرزش مي خواهند و حقّ تعالي او را در دل خلق شيرين گرداند و فرشتگان آسمان وي را آمرزش مي خواهند و به دل خاصگان و دوستان ، دوست گرداند . . . . ( 39 )

ولي سوگمندانه بايد گفت که آن طور که شايسته و بايسته است ، حجاج حرم الهي ، به اين تکليف مهم ، عمل نمي کنند و يا اصلا توجّهي به آن ندارند . توبه رکن اصيل و بناي استوار حج است و بدون آن ، حج کامل نمي گردد .

شيخ مصلح الدين سعدي گويد : هيچ آوازي نيست عزيزتر به درگاه خداي تعالي از آواز بنده عاصي که از سر درماندگي و بيچارگي و مفلسي ، بنالد و گويد :

خداوندا ! ، بد کردم و ظلم بر خود کردم . از حضرت عزّت ندا آيد : عبدي ! انکار خود نکردي ، "اُدعوني استجب لکُم" ؛ مرا بخوانيد تا اجابت کنم هر چه جوييد از ما جوييد .

با توبه ، بايد دل را زنده کرد و بدين وسيله حياتي دوباره يافت و اگر چنين نشد ، بايستي عاجزانه چنگ در دامن رحمت الهي آويخت و از او تقاضا کرد تا با لطف خود ، دل هاي مرده را بيدار کند و روح جاودانگي را بر آن بدمد .

شيخ عطّار نيشابوري آورده است :

به عارفي گفتند : اي شيخ ! دل هاي ما خفته است ، که سخن تو در وي اثر نمي کند ، چه کنيم ؟ گفت : کاش خفته بودي که خفته را بجنباني بيدار شود ! دل هاي شما مرده است ، که هر چند مي جنباني ، بيدار نمي گردد . ( 40 )

خواجه عبدالله انصاري ( 41 ) در مناجات خود سروده است :

بر نهاد خود کار کن . . . تا بر پيدا شود ، آنچه تو آن را جويايي .

هيچ طريقي نداري ، الاّ آنکه آينه آبي راه تويي .

کجا روي ؟ حجاب تويي . از که نالي ؟ سد تويي ؛ برکه تويي ؛ آينه تويي ؛ کجا نگري ؟ ( 42 )

باز برمي گرديم به حج و سخن را با درّ گفته هاي عارف زنده دل ، ميرزا جواد ملکي تبريزي ( رحمه الله ) به پايان مي رسانيم :

[ حج گزار بايد ] مافات از واجبات و کفّارات را تدارک کند و ردّ حقوق و مظالم ـ به آنچه در محلش مقرر است ـ بنمايد و بهتر آنکه عمل وارده در ماه ذي قعده را از غسل و نماز و دعاي توبه ، به جا آورد و به تکليفش در امور وطن و اهل و عيال و امانات پروردگارش ، تدبير نمايد ، به صورتي که دلش از مشغول بودن به فکر آنها فراغت يابد و وصيت خود را بکند و فرض کند که از اين سفر بر نمي گردد ولکن تدبير او در اين کار ، محض امر خدا و به قدر امر خدا باشد . ( 43 ) پس توبه خود را در حرم منوّر الهي کامل کند و در حريم عشق سر بر آستان عصمت حضرت حق بگذارد و از او بخشش بخواهد و بگويد :

خدايا بر در تو بنده توست * * * همي خواهان آن گلْ خنده توست

تو روي نازنين از من مگردان * * * بزرگي و کرم زيبنده توست

خداوندا منم با ناله همدم * * * شريک غصّه ها و محنت و غم

قبولم کن که هستم شرمسارت * * * تمام کرده هايم ناقص و کم

( نگارنده )

تقواي الهي

تا معتکف راه خرابات نگردي * * * شايسته ارباب کرامات نگردي

از بند علايق نشود نفس تو آزاد * * * تا بنده رندان خرابات نگردي

در راه حقيقت نشوي قبله احرار * * * تا قدوه اصحاب لباسات نگردي

چون محور پذيرش هر عملي تقوا و وارستگي است ، خداوند متعال اساس کعبه و مناسک حج را ، با تقوا پي ريزي کرده است . مفسّر عالي قدر قرآن ، حضرت آيت الله جوادي آملي گويد :

يکي از بارزترين مصاديق سير الي الله ، سفر حج است . گر چه در همه جا مي توان خدا را عبادت کرد و از ضيوف الرّحمان شد وليکن ذات اقدس الهي ، بعضي از مکان ها و زمان ها را براي ضيافت و پذيرايي مشخّص و آماده فرموده است ؛ مانند حج و روزه .

به طور مسلّم حج يک سرّ خاصي خواهد داشت که فرار الي الله ، به حج تفسير شده است و آن فرار الي الله ، اين است که انسان ما سوي الله را ترک کند و الله را طلب نمايد . ( 44 )

صاحب کتاب عرفاني تذکرة المتّقين گويد :

امّا زاد او ( حاجي ) اعمال خارجيّه اوست که تعبير از آن ، به تقوا مي شود ؛ از فعل واجبات و ترک محرّمات و مکروهات واتيان به مستحبات و اصل معناي تقوا ، پرهيز است که اوّل درجه آن پرهيز از محرّمات است و آخر درجه آن پرهيز از ما سوي الله جلَّ جلالُه وبينَهما مُتوسِّطاتٌ ] = و آخرين درجه آن پرهيز از غير خداي بزرگ است و بين اين دو درجه ، درجات ديگري نيز هست که آن درجات ميانه اند . ] فَحاصِلُ الکلام اينکه هر يک از ترک محرّمات واتيان به واجبات ، به منزله زادي است که هر يک را در منازل اخرويّه ، احتياج افتد ، به درجات الحاجه که اگر همراه خود نياورده باشي ، مبتلا خواهي بود ، نستَجيرُ مِنْ هذه البَلوَي العَظيمة ] = از اين آفت و بدبختي بزرگ به خدا پناه مي بريم ] . ( 45 )

حج گزار بايد نهايت تقوا و اخلاق اسلامي را رعايت کند و معرفت تامي نسبت به اعمال و مناسک حج پيدا نمايد . تقوا ، اندوخته اي است که در سير الي الله ، دست انسان را مي گيرد و او را به کمال نهايي سوق مي دهد . بدون رعايت تقوا و نداشتن معرفت ، اعمال او ناقص خواهد بود و چيزي جز خستگي و تعب براي خود باقي نخواهد گذاشت . سالک کامل ، حاج ميرزا جواد ملکي تبريزي ( رحمه الله ) گويد :

سزاوار است [ حج گزار ] ، سير خود را در حج ، سير الي الله و تقرّب او قرار دهد و هر چند بدن او به طرف خانه خدا سير مي کند ، دل او به سوي پروردگار سير کند و در اين سفر روحاني ، مراعات کند که توشه راه او تقوا و مرکب سواري او ، بدنش و رفيق راه او از مؤمنان اهل تقوا ، و دليل او ـ که او را به سوي پروردگار راهنمايي مي کند ـ از اهل علم و يقين ، و اميرالحاج او ، امام او باشد .

مراعات تقوا آن است که با نفس خود ، در تحصيل مراتب تقوا مجاهده کند و مرتبه اوّل آن ، پرهيز از محرّمات و مرتبه وسط آن ، پرهيز از شبهات و آخر آن ، پرهيز از هر چيزي که او را از ياد پروردگار باز دارد .

مراعات بدن به تدبير آن است به صورتي که او را در سفر الي الله بکشد و توشه او را بردارد و در بار بردن و راه پيمودن ، مطيع فرمان او باشد و نافرماني نکند و ضعف و خستگي در او راه نيابد .

مراعات دليل نيز عبارت است از [ پيدا کردن ] مرجع تقليد در مسائل فقهي و معلّم خير در راه تهذيب اخلاق و عارف کامل در مراتب عرفاني و مراعات چنين کس ، بدين صورت که به او اقتدا کند و به نور او استضائه نمايد و طلب هدايت از ارشاد او کند .

و اما مراعات امير حاج ـ که جانشين پيغمبر او و امام زمان اوست ـ شناختن او و ولايت و طاعت اوست و اين از اهمّ امور و واجب ترين آنهاست و سير الي الله بدون اين امر ميسّر نخواهد بود و آن از ضروريات است و در اين راه به چيزي مانند آن سفارش نشده است و هر کس از اميرالحاج تخلّف کند ، از راه بيرون رفته و با هالکين ، هلاک شده و به حزب شياطين ملحق گشته است .

شناسايي امام و ولايت او در صحّت عمل و قبول آن شرط است ؛ چه اگر بنده اي تمام روزگار خود را روزه بدارد و تمام عمر خود را به نماز و عبادت و حج قيام کند و تمام مال خود را صدقه دهد ، وقتي امام زمان خود را نشناخته باشد يا او را دوست نداشته باشد و اين اعمال را به دلالت و راهنمايي او نياورده باشد ، از او پذيرفته نمي شود . به هر حال بايد جديّت و همّتش در اصلاح نفس خود و خلاصي از عالم طبيعت به عالم نور ، به صورتي باشد که قلب و روح او آماده شود تا انوار جمال او را مشاهده کند و در موقع زيارت خانه خدا ، سبحات جلال براي او کشف شود و خداوند ، چنين حجّي را روزي ما و روزي تمام دوستان خود گرداند . ( 46 )

ايشان سپس مي فرمايند که اين کار ، گرچه مشکل است ولي گريزي از آن نيست :

گفته نشود که آنچه ذکر شد ، جز براي انبيا و خواصّ اوليا ، آن هم به مجاهده هاي دشوار و تحمّل مشقّت هاي بسيار در مدت سال هاي بي شمار ، ميسّر نيست و امثال ما را نيل به اين مقام و اعمال و مقصود ممکن نخواهد بود و اگر فرض کنيم که ممکن باشد ، جز به مجاهدت در عمرهاي دراز نائل نخواهيم گرديد و در مدت سفر حج ، براي هيچ کس طمع در وصول به مثل چنين امري ، ميسّر نيست .

ما گوييم : اين خطوري که به دل مي آيد ، جز از ناحيه شيطان پليد نيست که مي خواهد باب توفيق را بر انسان سد کند و در عمل را به روي او ببندد . پس اگر به او گوش کند ، در به روي او بسته خواهد شد و از راه به در خواهد رفت و گمراه خواهد گرديد .

و اگر او را رد کند ، به اينکه خداي تعالي ، بندگان مؤمن خود را براي نيل به اين مراد ، دعوت فرموده است و اگر محال بود ، به اين کار دعوت نمي فرمود و اگر اين کار به حول و قوّه ما بسته بود ، آنچه گفته اي حق است و شکي در آن نيست ؛ ولي اين مطلب اختصاص به طمع در اين مرام ندارد ؛ بلکه بالنسبه به تمام خيرات و جميع امور مشترک است ؛ زيرا خيري نيست جز اينکه از جانب اوست و حول و قوه اي نيست ، بلکه نه اراده اي و نه وجودي جز آنکه به خداست و از ناحيه خداست و چون به حول و قوّه او و نفحات فضل و کرم اوست ، پس او اقدر الاقدرين و اکرم الاکرمين و اجود الاجودين است و واسطه هاي فضل و وسيله هاي بندگان او به سوي او ؛ يعني ، امامان معصوم ( عليهم السلام ) از طرف او خبر داده اند که مسافر به سوي او ، مسافتش نزديک است و او از خلق خود در پرده نيست ؛ بلکه اعمال بد آنان پرده اي بين آنها و اوست و حج گزار بايد معناي حج را تفقّه کند و بفهمد و مشتاق به سوي او شود و دعوت ظاهر و باطن را بشناسد و . . . . ( 47 )

يکي از نشانه هاي تقوا ، تواضع و فروتني است و سالک اين راه هميشه و در همه جا ، بايد خشوع و خضوع داشته باشد و فروتني و تواضع را پيشه خود کند و نهايت عجز و انکسار را داشته باشد ، تا مورد قبول حضرت حق ، قرار گيرد .

اي دل اگر عزم ديار يار داري * * * قصد حجاز و کعبه ديدار داري

شوق شهود حضرت دلدار داري * * * اوّل زدل نقش سوي الله پاک گردان

( الهي قمشه اي )

آيا گمان مي شود که بدون تزکيه نفس و رعايت تقواي الهي ، مي توان در حريم امن الهي ، مأوا گرفت و گام در سلوک معنوي حج نهاد .

خواجه مشتاقان ، عبدالله انصاري گويد :

کعبه دل را از بتان هوا ، خالي نکرده آن را قبله ساخت . لاجرم افتاد ، چنان که برنخاست ؛ نه بدانست و نه دانست که ندانست . ( 48 )

مرحوم الهي قمشه اي گويد :

عنايت خاصّ ازلي حق و توجّه مخصوص حضرت احديّت ، به دل هايي است که پاک از هوا و منقطع از غير خدا باشد و بت هايي که هواي نفس مي تراشد ، همه را بشکند و دل را پاک از توجّه به عالم آفل باطل الذّات کند و خليلوار "لا اُحِبُّ الآفلين" ( 49 ) گويد .

آن دل شايسته نظر خاص خداست و چنان که حضرت علي ( عليه السلام ) فرموده است : لکُلِّ ماشَغَلَکَ عَنِ الله فَهُوَ صَنَمُک ؛ هر چه از خدا بازدارد تو را ، آن بت است و بت رجس و پليد است "فَاجْتَنِبُواْ الرِّجْسَ مِنَ الاَْوْثَـنِ" . ( 50 )

پس دل هايي که از صفات حيواني و شيطاني منزّه و طاهر از لوث خودبيني شد و از هر چه غير رضاي اوست ، پاک گرديد و به کلّي شوق و عشق و انس و طاعت و محبتش ، خالص للّه و مختص به آن محبوب و معشوق مطلق شد ؛ چنان پاک دل ها ، لايق نظر و توجّه خداست و التفات و عنايت خاص حضرت احديّت . ( 51 )

گويند شبلي يک روز چوبي در دست داشت ، هر دو سر آتش گرفته !

گفتند : چه خواهي کرد ؟

گفت : مي روم تا به يک سر اين دوزخ بسوزم و به يک سر بهشت را ، تا خلق را پرواي خدا پديد آيد . ( 52 )

آري ، حاجي بايد سر در هواي دلبر خود داشته باشد و از بهشت و دوزخ چشم بپوشد و تنها او را ياد کند و از او پروا نمايد .

البته گفتني است ، به دست آوردن تقوا ، احتياج به مجاهدت هاي فراوان دارد و به آساني به چنگ انسان نمي آيد .

زاهد عابد مرحوم شيخ حسنعلي اصفهاني ( 53 ) گويد :

[ انسان بايد ] هموم خود را يک جا جمع کند و با جدّ و جهد ، تمام قدم در راه شريعت گذارد و براي به دست آوردن ملکه تقوا بکوشد ؛ يعني ، تا آنجا که ميسّر است ، پيرامون حرام و شبهه و مباح ـ قولا و فعلا و حالا و خيالا و اعتقاداً ـ نگردد تا طهارت صوري و معنوي حاصل شود ؛ زيرا آنها شروط عبادت است ، تا بر عبادتش اثري مترتّب شود ، و عبادتش صوري محض نباشد انّما يتقبّل الله من المتّقين . ( 54 )

مقام معظّم رهبري ، حضرت آيت الله خامنه اي ـ دام ظلّه العالي ـ فرموده اند :

تقوايي که از بشر خواسته شده ، اين است که مراقبت کند تا راه را پيدا کند ، مراقبت کند تا راه را گم نکند . مراقبت کند تا وسيله حرکت را حفظ کند . مراقبت کند تا در اين راه از امنيّت برخورداري کند تا بتوان از آن گذشت ، مراقبت کند تا هدف را فراموش نکند . . . آن وقتي بشر به مقصد مي رسد که اين مراقبت ها را انجام دهد . ( 55 )

هر کس که هواي کوي دلبر دارد * * * از سر بنهد هر آنچه در سر دارد

ور نه به هزار چلّه ار بنشيند * * * سودش ندهد که نفس کافر دارد

درويشي از ابوسعيد ابوالخير سؤال کرد که : يا شيخ ! بندگي در چيست ؟

گفت : خدايت آزاد آفريد ، آزاد باش .

گفت : سؤال در بندگي است .

گفت : نداني که تا آزاد نگردي از هر دو کَوْن ، بنده نشوي ! ( 56 )

رسم بندگي ايجاب مي کند که حج گزار ، در هر مکان و در هر عملي ، خدا را به ياد داشته باشد و بداند که الان ميهمان مخصوص حضرت باري تعالي است و اوست صاحب خانه و منادي دعوت به سوي رحمت و عنايتش . پس تقوا را رفيق راه و انيس شفيق خود قرار دهد و اعمال و مناسک حج را ، ابراهيموار و محمدگونه به جاي آورد . در اين راه مبارزه با هواي نفس را فراموش نکند و بداند که حج براي اين واجب شده است که نيروي تقوا را در او زياد کند و او را در جهاد اکبر ياري دهد .

پى‏نوشتها:‌