1110- ابوموسى المدينى , پيشين , ص 21.
1111- پيشين , 25.
1112- پيشين , 26.
1113- ابن الجرزى , پيشين , ص 39.
1114- تاريخ التراث العربى , 1/3/218.
1115- از جمله نك : ابن الجزرى , پيشين , ص 31, القاسمى , الفضل المبين , ص 282.
1116- ابن الجزرى , پيشين , ص 38.
1117- پيشين , ص 30.
1118- نك : محمد ابوزهره , پيشين , صص 159ـ160.
1119- السفارينى , پيشين , 1/17.
1120- ابن الجزرى , پيشين , ص 29, كاتب چلبى , 2/956, 1680, محمدابوزهره , ابن حنبل
, ص 160.
1121- الـبلقينى , محاسن الاصطلاح , ص 292, صبحى الصالح , علوم الحديث و مصطلحه , ص
102 1122- دربـاره ارزش عـلـمى وجاده نك : صبحى الصالح , پيشين , صص 101ـ103, محمود
ابوريه , اضوا على السنه المحمديه , ص 209, مدير شانه چى , دراية الحديث , صص
131ـ139.
1123- اسدحيدر, 2/481.
1124- ابن الجزرى , پيشين , ص 34.
1125- درباره مطلب اخير نك : احمد شاكر, مقدمه مسند احمد, 1/5.
1126- المصعد الاحمد, ص 31.
1127- مقدمه مسند احمد, 1/5.
1128- نـگـارنـده بـه دلايـلـى كـه ايـنـك جـاى ذكـرش نـيست , از حديث مقطوع و
موقوف به ((حديث واره )) يا شبه حديث تعبير مى كند.
1129- المسند, چاپ احمدشاكر, 1/171.
1130- پيشين , 1/222.
1131- پيشين , 1/327ـ328.
1132- پيشين , 4/329.
1133- پيشين , 9/22.
1134- المصعد الاحمد, ص 31.
1135- ابن حنبل , ص 160.
1136- محمد ابوزهره , پيشين , ص 176.
1137- دراين باره نك : ابن ابى يعلى , پيشين , 1/183ـ184.
1138- ابن ابى يعلى , پيشين , 1/183.
1139- ابن النديم , ص 285, ابن ابى يعلى , پيشين , 1/180ـ188, ابن الجزرى , پيشين ,
صص 38ـ40 .
1140- ابن الجزرى , پيشين , صص 40ـ42.
1141- نك : احمد محمد شاكر, شرح مسند احمد, 10/189.
1142- ابـوحـجاج يوسف بن عبدالرحمن مزى محدث ديار شام در زمان خويش بود وى در بيرون
شهر حلب زاده شد و در مزه از توابع دمشق بزرگ شد و در دمشق درگذشت (654ـ742 ق )
ابتدا در لغت و سپس در حديث و رجال شناسى مهارت يافت كتابهايى نوشت كه معروفترين
آنها عبارت است از: 1ـ تهذيب الكمال فى اسما الرجال 2ـ تحفة الاشراف بمعرفة الاطراف
(الزركلى ,8/236).
1143- نك : المسند, چاپ ميمنيه , 6/18ـ22, 22ـ29.
1144- بـيـشـتـر آنـچـه دربـاره راويـان مـسـنـد گـفـته شد, گزينش و اقتباسى بود از
رساله الـمصعدالاحمد اثر ابن جزرى , صص 38ـ46 گفتنى است كه نويسنده آن رساله , شرح
حال روايان مسند را از مولف تا خودش , يكى پس از ديگرى گزارش كرده , اما چون در
نسخه چاپ احمد شاكر سلسله راويان به حنبل بن عبداللّه رصافى پايان مى پذيرد,
نگارنده به همين مقدار قناعت كرد.
1145- نك : احمد شاكر, مقدمه مسنداحمد, 1/14.
1146- ص 2 درباره اين رساله نك : السيوطى , تدريب الراوى , 1/173, كاتب چلبى ,
2/1365.
1147- المدراسى , ذيل القول المسدد, ص 49.
1148- پيشين , ص 97.
1149- احمد شاكر, مقدمه مسند, 1/14.
1150- السيوطى , تدريب الراوى , 1/172.
1151- همو, حسن المحاضره , 1/340.
1152- كشف الظنون , 1/420.
1153- سزگين , 1/3/221.
1154- كشف الظنون , 1/7, 117.
1155- سزگين , 1/3/219.
1156- بـراى آگـاهـى درباره اين فهرست و روش تنظيم آن به مقدمه گردآورنده (صص 7ـ8)
مراجعه شود.
1157- نـك : مـرشـد المحتار, 3/477 درباره روش تنظيم اين معجم و چگونگى استفاده از
آن به توضيحات مولف نگاه كنيد (1/7ـ8).
1158- كاتب چلبى , 2/1205, 1680.
1159- ابن الجزرى , پيشين , ص 31, 34, البغدادى , ايضاح المكنون , 1/481.
1160- ابن الجزرى , پيشين , ص 40.
1161- كاتب چلبى , 2/1156, 1680, سزگين , 1/3/222.
1162- كاتب چلبى , 2/1680, الزركلى , 6/253.
1163- الـقـاسمى , الفضل المبين , ص 287 حديث عبداللّه بن جعفر در چاپ احمد شاكر از
حديث شماره 1741 شروع مى شود.
1164- ابن الجزرى , پيشين , ص 39 , سزگين , 1/3/221.
1165- ابن الجزرى , پيشين , ص 40, البغدادى , ايضاح , 2/390, الزركلى , 4/280,
سزگين , 1/3/221.
1166- الـسـاعـاتـى , مـنحة المعبود, 1/16 براى آگاهى بيشتر نك : محمد عجاج الخطيب
, اصول الحديث , صص 329ـ330.
1167- نـك : السفارينى , پيشين , 1/6, حايرى , فهرست نسخه هاى عكسى كتابخانه آية
اللّه مرعشى , 2/462 (عكسى از نسخه اى نسبتاكهن و نفيس از اين مجموعه در كتابخانه
ياد شده وجود دارد).
1168- سزگين , 1/3/221.
1169- حايرى , همان جا.
1170- السفارينى , 1/27, كاتب چلبى , 1/522.
1171- كاتب چلبى , همان جا.
1172- نـك : البغدادى , ايضاح المكنون , 1/346, سزگين , 1/3/221, درباره مولف نك :
السفارينى , پيشين , ج 1, صفحه ز , الزركلى ,6/14.
1173- الـسفارينى , 1/6 گفتنى است نام كتاب در جاهاى گوناگون با اندكى اختلاف ثبت
شده , اما نامى كه روى جلد كتاب نقش بسته ,همان است كه در آغاز گفته شد.
1174- نك : السفارينى , پيشين , 1/35ـ36.
1175- سزگين , 1/3/221.
1176- البغدادى , ايضاح , 1/454.
1177- كشف الظنون , 2/1680 درباره ابن ملقن نك : الزركلى , 5/57.
1178- السيوطى , تدريب الراوى , 1/100, الزركلى , 4/266, سزگين , 1/3/219.
1179- نك به : قوام الدين القمى , فضايل اميرالمومنين .
1180- مـحـمـد جوادالحسينى الجلالى , ((المسند)) (2), نورعلم , شماره 5 (شهريور
1363), ص 144, استادى , ((مسندالرضا)), درچهل مقاله , ص 154.
1181- براى آگاهى از دستنوشته هاى آن نك : سزگين , 1/3/219ـ221.
1182- نك : احمدشاكر, مقدمه مسند احمد, 1/12.
1183- احمد شاكر, همان جا.
1184- درباره زندگى , آثار و مقام علمى او نك : الزركلى , 1/253.
1185- مقدمه مسند احمد, 1/12.
1186- قس : چاپ ميمنيه , 2/312.
1187- احمدشاكر, پيشين , 1/15ـ16.
1188- يـادآورى مـى كـند كه پاره اى از فهرستهاى پيشگفته , در پايان هر جلد زينت
بخش كتاب اسـت امـا گـويا پاره اى ديگر به پايان آخرين جلد اين مجموعه موكول شده و
چون گرگ اجل به شارح فقيد فرصت نداده تا اين كار را به پايان برساند, طبيعتا آن
فهرستها هم ناقص مانده است .
1189- كنايه است از ترديد و دو دل بودن .
1190- مقدمه مسند احمد, 1/3ـ11, با تلخيص .
1191- الـقـاسـمى , الفضل المبين , ص 287, جرجى زيدان , تاريخ تمدن اسلام , ترجمه
على جواهر كـلام , 3/472, ابـن خـلدون , مقدمة ,ص 444, ذبيح اللّه صفا, تاريخ
ادبيات در ايران 1/75 گفتنى اسـت كه در برخى از نسخه هاى مقدمه ابن خلدون عدد چهل
هزار وسى هزار ذكر شده و حتى در بـرخـى از چـاپـهـا آمـده كه احمد خود به پسرش
عبداللّه گفته كه مسند در بردارنده سى و يك هزارحديث است نك : مقدمه , ترجمه محمد
پروين گنابادى , 2/900 و زيرنويس مترجم در صفحه 904.
1192- ابـن النديم , ص 285 و ترجمه آن ص 417, حناالفاخورى , تاريخ ادبيات زبان عربى
, ترجمه عبدالمحمد آيتى , ص 559.
1193- نـك : الـسـيـوطى , تـدريب ا لراوى , 1/173, القاسمى , الفضل المبين , ص 287,
احمدامين , ضحى الاسلام , 2/122, اسد حيدر,2/477.
1194- جمال الدين القاسمى , همان جا.
1195- السفارينى , پيشين , 1/17.
1196- نك : القاسمى , الفضل المبين , ص 287, كاتب چلبى , 2/1680, الزركلى , 1/203,
محمد عجاج الخطيب , اصول الحديث , ص 328, نورالدين عتر, منهج النقد, ص 279,
مديرشانه چى , علم الحديث , ص 219, همو, دراية الحديث , ص 28.
1197- تاريخ بغداد, 9/375.
1198- ابـومـوسـى الـمـدينى , خصايص المسند, ص 23 ونيز: ابن الجزرى , المصعدالاحمد,
صص 32ـ33.
1199- نك : مقدمه مسنداحمد, ج 1, زيرنويس صفحه 23.
1200- جولد تسيهر , پيشين , 1/492, سزگين , 1/3/218.
1201- احـمـد خدايى و سيدمحمود موسوى نژاد, بررسى مسند امام احمد بن حنبل , ص 73 و
نيز قس : ص 135. گـفتنى است كه درچاپ تازه اى كه از اين كتاب در نمايشگاه بين
المللى كتاب در تهران (1374 خورشيدى ) عرضه شد, احاديث از آغاز تا انجام شماره
گذارى شده است . بر پايه اين شماره گذارى كتاب مورد بحث 27100 حديث را در بر دارد.
1202- نـك : ابـومـوسـى المدينى , پيشين , ص 21, ابن الجزرى , پيشين , ص 31,
السيوطى , تدريب الراوى , 1/100.
1203- ابن الجزرى , همان جا.
1204- ابوموسى المدينى , پييشن , ص 22.
1205- كشف الظنون , 1/597.
1206- درايـن بـاره نـك : احـمدشاكر, مقدمه مسنداحمد, ج 1, زيرنويس صفحه 21,
محمدعجاج الخطيب , اصول الحديث , زيرنويس صفحه 328.
1207- نك : المسند, چاپ احمدشاكر, 12/55ـ57.
1208- زيـن الدين ابوالفضل عبدالرحيم بن حسين مشهور به حافظ عراقى در قاهره زاده شد
به فن حديث عنايت نشان داد تا جايى كه در آن مهارت يافت علماى عصرش او را بسيار
ستوده اند وى در فـن حـديث تاليفات بديعى دارد, مانند: 1) الالفيه و شرح آن 2)تخريج
احاديث الاحيا 3) تكملة شـرح الـترمذى اثر ابن سيد الناس وى فردى صالح , فروتن و
تنگدست بود (نك : السيوطى ,حسن المحاضره , 1/360).
1209- السيوطى , تدريب الراوى , 1/100.
1210- دربـاره الـمـسـنـد الـجامع و ويژگيهاى آن در دنباله اين نوشتار به نحو
گسترده سخن خواهيم گفت .
1211- ابن حنبل , المسند, چاپ احمدشاكر, 2/35, محمد عجاج الخطيب , اصول الحديث , ص
191.
1212- درباره اين صحيفه ها و صحيفه هاى مشابه نك : محمدرضا الحسينى الجلالى , تدوين
السنه , صص 52ـ77 و صص 209ـ254.
1213- از جـمله نك : صبحى الصالح , علوم الحديث , صص 12ـ23, محمد عجاج الخطيب ,
پيشين , صص ,187ـ202.
1214- السيد حسن الصدر, تاسيس الشيعه , ص 279.
1215- الطبقات , 5/467.
1216- البخارى , التاريخ الكبير, 4/1/186.
1217- صبحى الصالح , پيشين , ص 15.
1218- ابن حجر , تهذيب التهذيب , 4/214.
1219- ابن ابى حاتم , 1/2/136, ابن حجر, پيشين , 4/214ـ215.
1220- نك : سزگين , 1/1/155, صبحى الصالح , پيشين , ص 16.
1221- نك : المسند, چاپ ميمنيه , 3/292ـ400.
1222- نـك : پـيـشـيـن , چـاپ احمد شاكر, 11/56 (حديث شماره 6802), 11/139 (حديث
شماره 6930), 11/191 (حديث شماره7020 ).
1223- محمد رضا الحسينى الجلالى , تدوين السنه , ص 221.
1224- ابن سعد, الطبقات , 2/373, ابن حجر, تهذيب التهذيب , 8/54.
1225- نك : محمد رضا الحسينى الجلالى , پيشين , ص 224 و قس : ابن الاثير, اسدالغابه
, 3/349.
1226- محمود ابوريه , اضوا, زيرنويس صفحه 209.
1227- نك : المسند, چاپ ميمنيه , 2/158ـ226 و چاپ احمدشاكر, حديث شماره 6477 تا
7103.
1228- وى احاديث صادقه را در ديگر مجموعه ها به شرح زير احصا كرده است :. الف ـ 81
حديث از 232 حديثى كه ابوداوود در سنن خود از عبداللّه روايت مى كند. ب ـ 53 حديث
از ميان 128 حديثى كه نسايى در سنن خود از عبداللّه آورده است . ج ـ 65 حديث از 117
حديثى كه ابن ماجه در سنن خود از عبداللّه نقل مى كند. د ـ 35 حديث از 89 حديثى كه
ترمذى از او روايت مى كند. بـنابراين مرويات عمروبن شعيب از طريق پدرش از جدش كه
ترجيحا همان احاديث صادقه است , بـه 436 حـديـث مـى رسـد كـه البته درميان آنها
احاديث مكرر هم وجود دارد نك : محمد عجاج الخطيب , پيشين , صص 194ـ195.
1229- سزگين , 1/1/153ـ154.
1230- ابن حجر, تهذيب التهذيب , 8/49ـ55.
1231- پـيـشين , 8/49 به نظر مى رسد در كتابهاى رجالى شيعه از اين فرد ذكرى به ميان
نيامده باشد.
1232- درباره اين صحيفه نك : صبحى الصالح , پيشين , ص 14, سزگين , 1/1/154.
1233- المسند, چاپ ميمنيه , 5/7ـ23.
1234- نـك : ابـن سعد, الطبقات , 6/29ـ30, البخارى , 4/2/137ـ138, ابن حجر, تهذيب
التهذيب , 10/417ـ418, همو,تقريب التهذيب , 2/297.
1235- الذهبى , ميزان الاعتدال , 2/193, ابن حجر, تهذيب التهذيب , 4/158, الخويى ,
8/202.
1236- دسـتـنـوشته هايى به اين نام در ((دارالكتب الظاهريه )) و جاهاى ديگر يافت مى
شود براى آگاهى درباره آنها نك : سزگين ,1/1/155ـ156.
1237- المسند, چاپ ميمنيه , 4/305ـ306.
1238- ابن سعد, الطبقات الكبرى , 5/396.
1239- علوم الحديث و مصطلحه , ص 22.
1240- اين دستنوشته ها به ترتيب در قرنهاى ششم و يازدهم نگاشته شده اند وى اين
صحيفه را با تكيه بر همين دستنوشته ها در سال1953 ميلادى در مجله ((المجمع العلمى
العربى )) در دمشق به چاپ رساند نك : سزگين , 1/1/157ـ158.
1241- علوم الحديث و مصطلحه , صص 22ـ23.
1242- صـبـحـى الـصالح , همان جا, محمد عجاج الخطيب , اصول الحديث , صص 200ـ202,
همو, السنة قبل التدوين , صص 356ـ357.
1243- صبحى الصالح , پيشين , ص 23.
1244- پيشين , ص 22.
1245- نـك : الـمسند, چاپ ميمنيه , 2/312ـ319 درباره ساير دفترهاى حديثى در عصر
صحابه و تابعان نك : محمد رضاالحسينى الجلالى , تدوين السنه , صص 52ـ77 , 209ـ254.
1246- ابوموسى المدينى , خصايص المسند, ص 21, ابن الجزرى , المصعدالاحمد, ص 31.
1247- ابوموسى المدينى , پيشين , ص 22.
1248- الذهبى , ترجمة الامام احمد من كتاب تاريخ الاسلام , ص 74.
1249- دربـاره ايـن واكنشها نك : ابن الجزرى , پيشين , ص 30, السيوطى , تدريب ا
لراوى , 1/172, الـقاسمى , الفضل المبين , صص 282ـ285, محمد ابوزهره , ابن حنبل ,
صص 165ـ166, اسدحيدر, 2/478.
1250- ابن الجزرى , پيشين , ص 34 درباره اونك : الزركلى , 1/ 323.
1251- ابـوخـالـد اموى كوفى (د 207 ق ) يكى از راويان حديث كه به جعل حديث متهم است
نك : الذهبى , ميزان الاعتدال , 2/622.
1252- ابـومـوسـى الـمـديـنـى , خـصايص المسند, ص 22 نيز نك : ابن الجزرى , پيشين ,
ص 34, البلقينى , محاسن الاصطلاح , ص 112,القاسمى , الفضل المبين , ص 284.
1253- الـمـسند,چاپ احمدشاكر, 15/161ـ162, اين فرمان نشان مى دهد پسر حنبل همانگونه
كه در نـقـد سـند حريص بوده , در نقدمتن نيز حرص مى ورزيده است البته وى در نقد متن
همچون ابـوحـنـيـفـه و مالك گشاده دستى نمى كرد, بلكه تنها زمانى حديثى را به دليل
متن آن مردود مـى دانـسـتـه كـه آن حديث با احاديث مشهور در ستيز باشد و اين كار را
در واقع مى توان ترجيح روايات بريك روايت ناميد دراين باره نك : محمد ابوزهره , ابن
حنبل , صص 163ـ164. گفتنى است كه احمد شاكر حديثى را كه احمد آن را مردود شمرده ,
صحيح مى داند و مى نويسد: همگان بر صحت اين حديث همداستان هستند بخارى و مسلم هم آن
را نقل كرده اند براى آگاهى از نحوه استدلال او به ذيل همان حديث مراجعه شود.
1254- ابـومـوسـى الـمـديـنى , خصايص المسند, ص 024 نيز: البلقينى , پيشين , صص
112ـ113, القاسمى الفضل المبين , ص 284.
1255- السيوطى , تدريب الراوى , 1/173, القاسمى , پيشين , صص 285ـ286.
1256- محمد عجاج الخطيب , اصول الحديث , زير نويس صفحه 328.
1257- السيوطى , جامع الاحاديث , ص 8, 19.
1258- از جمله نك : البلقينى , پيشين , ص 95.
1259- نك : كاتب چلبى , 2/1680.
1260- منهاج السنه , 4/61 و نيز نك : محمود ابوريه , اضوا, ص 271.
1261- مـنـهـاج السنه , 4/27 و نيز: القاسمى , الفضل المبين , ص 286, محمود ابوريه
, پيشين , ص 271, اسد حيدر, 2/479.
1262- منهاج السنه , 4/15 ونيز: محمود ابوريه , اضوا, ص 270, اسدحيدر, 2/479.
1263- محاسن الاصطلاح , ص 95.
1264- ضحى الاسلام , 2/122.
1265- اصول الحديث , ص 328.
1266- منهج النقد, ص 279.
1267- نك : ابن الجوزى , صيدالخاطر, صص 245ـ246.
1268- محمد ابوزهره , ابن حنبل , ص 165.
1269- نك : پيشين , ص 242.
1270- ابن كثير, اختصار علوم الحديث , صص 75ـ76, به نقل از ابوريه , اضوا, ص 272.
1271- احـتـمـالا مـقـصـود ابوخطاب محفوظبن احمد كلوذانى (432ـ510ق ) باشد كه در
زمان خودش پيشواى حنبليان بوده است درباره او نك : الزركلى , 5/291.
1272- ابـوشامه عبدالرحمن بن اسماعيل المقدسى الدمشقى (د 665 ق ), الباعث على انكار
البدع والحوادث , ص 55, به نقل از: ابوريه ,پيشين , ص 273.
1273- خـلال يكى تدوين كنندگان و ناقلان فقه حنبلى است او درسال 311 ق در گذشته است
نـك : مـحمد ابوزهره , ابن حنبل , صص 181 ـ 185, سزگين , 1/3/233 ـ 234 1274- ابن
الجوزى , صيدالخاطر, صص 245ـ246 ونيز نك : احمد شاكر, مقدمه مسند احمد, 1/56ـ57,
محمد ابوزهره , پيشين , صص 166ـ167.
1275- ظـاهرا در كتابهاى رجالى شيعه از اين شخص نامى به ميان نيامده , اما رجال
شناسان اهل سنت او را فردى دروغ پرداز, حديث سازو متروك الحديث دانسته اند او را به
اتهام زندقه و بى دينى به دار آويخته اند نك : الذهبى , ميزان الاعتدال ,
3/561ـ563.
1276- ابـن تـيـمـيـه , قاعده جليله فى التوسل والوسيله , صص 75ـ76, به نقل از
ابوريه , پيشين , صص 271ـ272 نيز نك : ابن الجزرى ,پيشين , صص 34ـ35, صبحى الصالح ,
علوم الحديث , ص 307.
1277- نك : محمد صبغة اللّه المدراسى , ذيل القول المسدد, ص 59.
1278- محمد ابوزهره , ابن حنبل , ص 166.
1279- مـنـهـاج الـسـنة , ج 4, ص 27 ونيز ص 106 همچنين نك : القاسمى , الفضل المبين
, صص 285ـ286, ابوريه , پيشين , ص 271,اسدحيدر, 2/478, السيوطى , تدريب الراوى ,
1/173, زيرنويس مصحح .
1280- نـك : ابـن حـجـر, الـقول المسدد, صص 3ـ4 همچنين در اين باره نك : السيوطى ,
تدريب الراوى , 1/172, القاسمى , پيشين , صص 284ـ285.
1281- فـتـح الـبارى , 7/3, به نقل از محمود ابوريه , اضوا, ص 275 گفتنى است كه ابن
حجر در الاصـابه داستان مرتد شدن اين ربيعه رابيان مى كند, ولى به اين نكته كه احمد
از وى حديث نقل كرده , اشاره اى ندارد (نك : الاصابه , 1/ 530).
1282- ابن الجزرى , پيشين , ص 39.
1283- صبحى الصالح , علوم الحديث , ص 306.
1284- به نقل از: اسد حيدر, 2/478.
1285- اين مقدار تخمينا كمتر از يك سوم مسند احمد را دربر مى گيرد.
1286- احمد شاكر, شرح مسند احمد, 15/247.
1287- المسند, چاپ ميمنيه , 4/181.
1288- ابـن حـجر, تهذيب التهذيب , 1/435ـ436, صفى الدين احمدبن عبداللّه الخزرجى ,
خلاصة تـذهيب تهذيب ا لكمال فى اسماالرجال , 1/122 (شماره 764), بشار عواد معروف ,
المسند الجامع , 3/247.
1289- مقصود ثوبان بن يجدد مولاى پيامبر(ص ) است كه در سال 54 ق . در حمص در گذشته
. نك : عبدالرحيم قنوات , فرهنگنامه صحابه , ص 318, ستون 1525.
1290- المسند, چاپ ميمنيه , 5/277.
1291- نك : ابن حجر, القول المسدد, ص 45.
1292- ابـن الـجـوزى , الـمـوضوعات , 2/39 براى آگاهى از دفاع متكلفانه ابن حجر از
اين حديث بى پايه نك : القول المسدد, ص 45.
1293- المسند, چاپ ميمنيه , 3/217 ـ 218.
1294- المسند, چاپ احمد شاكر, 8/21 (حديث شماره 5626) گفتنى است كه احمد شاكر اسناد
حديث موقوف را ضعيف قلمدادكرده است نك : ذيل همان حديث .
1295- نك : ابن حجر, القول المسدد, صص 7ـ8.
1296- الموضوعات , 1/179ـ181 پاسخ ابن حجر را در همان رساله (صص 22ـ25) ملاحظه
فرمايند .
1297- عـبداللّه بن حسن مامقانى نجفى (1290ـ1351 ه ق ) يكى از فقيهان و رجال شناسان
امامى اسـت وى در نجف زاده شد و درهمان جا هم درگذشت معروفترين اثر او تنقيح المقال
فى احوال الـرجـال اسـت كه در سه مجلد چاپ شده نك : جعفر آل محبوبه ,ماضى النجف و
حاضرها, 3/255 1298- المسند, چاپ احمد شاكر, 2/37ـ38 (حديث شماره 602).
1299- كـهـل مـردى را گـويـنـد كـه سـنـش مـيـان سـى تـا پـنجاه باشد نك : ابراهيم
انيس , المعجم الوسيط, محمد معين , فرهنگ فارسى , ذيل همان واژه .
1300- المامقانى , تنقيح المقال , 1/204.
1301- ((الـسبع الطوال )) در عرف قرآن پژوهان نام هفت سوره بلند قرآن است كه شش
سوره آن به ترتيب عبارتند از: بقره , آل عمران ,نسا, مائده , انعام واعراف در مورد
هفتمين آنها اختلاف است برخى را عقيده برآن است كه سوره هفتم اين مجموعه يونس است و
برخى ديگر سوره هاى انفال و برائت را يك سوره به حساب آورده , هفتمين آنها دانسته
اند از حديث مورد بحث چنين برمى آيدكه پـرسش كننده سوره هفتم را ((يونس )) فرض كرده
است دراين باره نك : سيد محمد باقر حجتى , پژوهشى در تاريخ قرآن كريم ,ص 101.
1302- الـمسند, چاپ احمد شاكر, 1/329ـ331 (حديث شماره 399) قابل ذكر است كه اين
حديث بـا اختلاف بسيار اندكى در متن وسند در جاى ديگرى از آن كتاب تكرار شده نك :
پيشين , 1/376 (حديث شماره 499).
1303- احمد شاكر, شرح مسند احمد, ذيل همان حديث .
1304- المسند, چاپ ميمنيه , 4/43 يادآورى مى كند كه اين حديث با اسنادى متفاوت ,
دوبار ديگر از زبان همان صحابى در همان جانقل شده است نك : 4/42ـ43.
1305- نك : الخوانسارى , روضات الجنات , 1/187.
1306- الطوسى , رجال , ص 367, و نيز: الخويى , 2/260.
1307- نك : اسد حيدر, 2/503ـ506 وى در آنجا شمارى از استادان احمد را كه به عقيده
او داراى تمايلات شيعى بوده اند, نام مى برد.
1308- احمد خدايى و سيد محمود موسى نژاد, بررسى مسند امام احمدبن حنبل , ص 24.
1309- ابن الجوزى , مناقب احمد, صص 162ـ163, ابن ابى يعلى , پيشين , 1/186.
1310- شرح نهج البلاغه , 1/17, به نقل از: اسدحيدر, 2/503.
1311- ابن الجوزى , پيشين , ص 163 اصل سخن او چنين است : ((مالاحد من الصحابة من ا
لفضايل بالاسانيد الصحاح مثل ما لعلى )).
1312- ابن الجوزى , پيشين , ص 163, ابن ابى يعلى , پيشين 2/120.
1313- ابـن ابـى يـعـلـى , پيشين , 1/320 اين پاسخ شبيه است به پاسخى كه امام صادق
(ع ) درباره هـمين حديث در جواب پرسش مفضل بن عمر و امام رضا(ع ) در پاسخ پرسش
مامون داده اند براى مقايسه نك : المجلسى , 39/193 ـ 194 در ضمن بايد دانست , در
بيشترروايات چنين است كه على فرمود: ((من تقسيم كننده بهشت و دوزخم )) نك : المجلسى
, 39/199.
1314- الذهبى , ترجمة الامام احمد, ص 81.
1315- يـعنى : ((اى عمار توبه دست باغيان كشته خواهى شد)) بايد دانست باغى به كسى
گويند كـه برپايه تاويل باطل در برابر پيشواى عادل قيام كندوبا او بجنگد چنين كسى
از نظر اماميه كافر است نك : المقداد بن عبداللّه السيورى , كنزالعرفان , 1/386.
1316- براى آگاهى بيشتر دراين باره نك : ابوزهره , ابن حنبل , صص 148ـ149.
1317- درباره اتهام او به حمايت از علويان نك : ابن الجوزى , مناقب احمد, صص
360ـ362.
1318- مطهرى , خدمات متقابل اسلام وايران , ص 476.
1319- به بخش گزيده هاى مسند از همين فصل مراجعه شود.
1320- محمود شهابى , ادوارفقه , 3/570.
1321- درايـن بـاره نـك : ابـوالـمـويد محمدبن محمود الخوارزمى , جامع مسانيد
الامام الاعظم , 2/345ـ348, سزگين , 1/3/31.
1322- الخطيب البغدادى , 13/333.
1323- بـراى فـهـرست استادان او نك : ابن ابى حاتم , 4/1/449, الخطيب البغدادى ,
13/324, ابن حجر, تهذيب التهذيب , 10/449.
1324- ابـن بـابـويـه , التوحيد, 96, الطوسى , اختيار معرفة الرجال , ص 190,
الطبرسى , الاحتجاج 2/381ـ382, المفيد, الاختصاص ,109ـ111, ابن النديم , 224,
الخوارزمى , 2/338.
1325- الطوسى , اختيار معرفة الرجال , 145ـ146ـ149.
1326- ابويوسف , الا ثار, 34, 124, الخوارزمى , 1/388, 2/83.
1327- اسـد حـيدر, 1/232, الالوسى , التحفه , الطبعه الاولى , ص 8, به نقل از محمد
تقى الحكيم , قصة التقريب بين المذاهب , ص 9.
1328- الرجال , 325.
1329- الخوارزمى , 2/83ـ84.
1330- پـيـشـين , 1/222ـ223 براى آگاهى بيشتر درباره ارتباط ابوحنيفه با پيشوايان و
بزرگان شيعه نك : اسد حيدر, 1/314ـ322.
1331- احـمد بن يحيى البلاذرى , انساب الاشراف , 3/239 نيز نك : محمد ابوزهره ,
الامام زيد, ص 71, حسين كريمان , سيره و قيام زيدبن على , صص 78ـ79, ص 294.
1332- الخطيب البغدادى , 13/326ـ330.
1333- سزگين , 1/3/31.
1334- محمود شهابى , پيشين , 3/655.
1335- بـراى آگـاهـى بـيـشـتـر درباره پايه گذاران مذهب حنفى نك : اسدحيدر,
1/307ـ311, سزگين , 1/3/31ـ78.
1336- برخى خاورشناسان سخت براين باورند كه ابوحنيفه كتابى ننوشته , بلكه برخى
رساله ها كه به نام او شناخته شده , به كوشش شاگردانش فراهم آمده است نك : جوينبل
(ددرچ ذش س پ. ج. خـث ), مـقـالـه ((ابـوحـنيفه )) در دايرة المعارف الاسلامية ,
1/331 در برابركسانى كه درباره آثار ابـوحـنيفه بنا را بر نفى مى گذارند, كسانى هم
هستند كه معتقدند وى در جمع حديث به ترتيب ابـواب فـقـه , برمالك پيش دستى كرده است
سيوطى دراين باره مى نويسد: ((يكى از مناقب ويژه ابـوحـنيفه , اين است كه وى نخستين
كسى است كه علم شريعت را مدون ساخته , در ابوابى مرتب كـرد پـس از آن مالك بن انس
در ترتيب موطا از او پيروى كرد)) (السيوطى ,تبييض الصحيفة فى مـنـاقـب الامـام ابـى
حنيفة , دهلى , ص 144, به نقل از عبدالمنعم النمر, احاديث رسول اللّه كيف وصـلـت
الـينا, ص 72) درباره درستى يا نادرستى آثار منتسب به ابوحنيفه شمارى از پژوهشگران
مـعـاصـر نـظـرات مـعـتـدلـتـر و واقـع بـينانه ترى دارند نك :سزگين , 1/3/32, احمد
پاكتچى , ((ابوحنيفه )), در دايرة المعارف بزرگ اسلامى , 57/403ـ404.
1337- از جمله نك : الخطيب البغدادى , 13/342.
1338- الـبخارى , 4/2/81, ابن ابى حاتم , 4/1/449, الخطيب البغدادى , 13/324, ابن
حجر, تهذيب التهذيب , 10/449.
1339- بـراى نـمونه نك : ابن سعد, الطبقات , 6/369, ابن ابى حاتم , 4/1/449ـ450,
الذهبى , ميزان الاعتدال , 4/265.
1340- الذهبى , سيراعلام النبلا, 16/95.
1341- يحيى بن معين , معرفة الرجال , 1/79 و نيز: ابن حجر, تهذيب التهذيب ,
10/449ـ450.
1342- الـمزى , تهذيب الكمال , نسخه خطى كتابخانه احمد ثالث , شماره 2848, 17/147,
به نقل از: احـمـد پـاكـتچى , ((ابو حنيفه )) دردايرة المعارف بزرگ اسلامى , 5/403
و نيز نك : اسدحيدر, 1/297.
1343- الترمذى , السنن , 5/741.
1344- پيشين , 1/169, 2/446, 3/250.
1345- نك : الكلينى , الكافى , 7/242,404, الطوسى , تهذيب الاحكام , 2/317, 6/277ـ
278, 10/80, همو, الاستبصار, 1/408.
1346- ابن بابويه , الخصال , 1/316.
1347- براى نمونه نك : الخويى , 19/163ـ165.
1348- الخوارزمى , 2/434.
1349- نك : الخطيب البغدادى , 7/314ـ317, الذهبى , ميزان الاعتدال , 1/491.
1350- اسـد حـيدر, 1/307ـ311 براى آگاهى بيشتر درباره زندگى و آثار او نك : ابن
النديم , ص 258, الخطيب البغدادى , همان جا,الخوارزمى , 2/433ـ434, سزگين ,
1/3/78ـ79.
1351- سزگين , 1/3/42, 79.
1352- جـامـع مـسـانيد الامام الاعظم , 1/5, 73 درباره زندگى و آثار او نك : الخطيب
البغدادى , 11/236ـ239, الذهبى , ميزان الاعتدال ,3/185, البغدادى , هدية العارفين
, 1/780, الزركلى , 5/43.
1353- سزگين , 1/3/42.
1354- نك : الفضل المبين , صص 248ـ256.
1355- الخوارزمى , 2/524ـ525.
1356- الذهبى , ميزان الاعتدال , 2/496, الزركلى , 4/120.
1357- دربـاره او نـك : الـذهـبى , تذكرة الحفاظ, 2/940ـ942, ابن العماد, شذرات
الذهب , 3/51, سزگين , 1/1/399ـ400.
1358- نك : الخوارزمى , 1/5, 72ـ73, 2/525.
1359- تاريخ بغداد, 3/262ـ264 و نيز: الخوارزمى , 2/360ـ362.
1360- ميزان الاعتدال , 4/43.
1361- جامع مسانيد الامام الاعظم , 2/362.
1362- نك : پيشين , 1/4, 71 براى آگاهى از ديگر آثار او نك : سزگين , 1/1/414ـ415.
1364- الخوارزمى , همان جا.
1365- نك : پيشين , 1/4, 70ـ 71, 2/487.
1366- ابن شهر آشوب , مناقب آل ابى طالب , 1/7, 4/255.
1367- سزگين , 1/1/416.
1368- ابـونعيم الاصفهانى , ذكر اخبار اصبهان , 2/297, الذهبى , تذكرة الحفاظ,
2/973ـ975, ابن العماد, شذرات الذهب , 3/101.
1369- براى آگاهى از آثار ديگر او نك : سزگين , 1/1/415ـ416, موسوى بجنوردى , دايرة
المعارف بـزرگ اسـلامى , مقاله ابن مقرى به خامه حسن انصارى 4/658ـ659 گفتنى است كه
در مقاله مزبور از اثر مورد نظر با عنوان مسند ابى حنيفه ياد شده است .
1370- الذهبى , سيراعلام النبلا, 14/180, به نقل از: حسين سليم اسد, مقدمه مسند ابى
يعلى , 1/20 .
1371- بـراى آگـاهى درباره زندگى و آثار او نك : ابونعيم , پيشين , 2/306, ابن ابى
يعلى , طبقات الـحـنـابله , 2/167, الذهبى , ميزان الاعتدال , 3/479, سزگين ,
1/3/42, 1/1/438ـ440 شايان ذكر اسـت كـه در ترجمه دكتر فهمى ابوالفضل از اثر سزگين
, از كتاب مورد نظر با عنوان نقد لمسند ابـى حـنـيـفـه يـاد شـده اسـت (تـاريخ
التراث العربى , نقله الى العربية الدكتور فهمى ابوالفضل , القاهرة1971 م , 1/529).
1372- ابوالمؤيد الخوارزمى , 2/391ـ392.
1373- ميزان الاعتدال , 1/111.
1374- سزگين , 1/3/43.
1375- نك : الخوارزمى 1/4, 71ـ72.
1376- سزگين , 1/433.
1377- نك : الخوارزمى , 2/434ـ435.
1378- الذهبى , ميزان الاعتدال , 1/547, ابن حجر, تهذيب التهذيب , 2/368.
1379- الخوارزمى , 1/5, 74, كاتب چلبى , 2/1684, القاسمى , الفضل المبين , ص 248
گفتنى است كه سال وفات بلخى در منابع مورد اختلاف است نگارنده به پيروى از سزگين
سال 520 را در نظر گرفت .
1380- الخوارزمى , 2/362ـ364, ابن رجب , الذيل على طبقات الحنابله , 1/230, الزركلى
, 6/183.
1381- نك : الخوارزمى 1/4, 72.
1382- نك : الزركلى , 4/273.
1383- ياقوت , معجم الادبا, 5/144, الكتانى , الرساله المستطرفه , 16.
1384- نك : الخوارزمى : 1/5 و 74, 2/392.
1385- پيشين , 2/392 و نيز 2/354.
1386- نك : كاتب چلبى , 2/999, البغدادى , هدية العارفين , 1/703, الزركلى , 4/256.
1387- سزگين , 1/3/43.
1388- پيشين , 1/5, 77.
1389- الـزركـلـى , 7/87, سـزگين , 1/3/43 شايان ذكر است كه منابع در تاريخ وفات او
اختلاف دارند نگارنده به پيروى از سزگين تاريخ بالا را برگزيد.
1390- سزگين , 1/3/43.
1391- جامع مسانيد الامام الاعظم , 1/4ـ6 قس : كاتب چلبى , 2/1680ـ1681.
1392- بـراى آگـاهـى از آن گـزيـده هـا و شـرحـها نك : كاتب چلبى , 2/1680ـ1682,
سزگين , 1/3/44ـ45.
1393- سزگين , 1/3/43.
1394- جمال الدين القاسمى , الفضل المبين , ص 248.
1395- ابن العماد, شذرات الذهب , 5/274, الزركلى , 2/215.
1396- الطوسى , الفهرست , ص 43, النجاشى , رجال , 94.
1397- نك : القاسمى , پيشين , ص 248, سزگين , 1/3/44.
1398- نـك : ابـوالـمـويـد الـخوارزمى , 1/5, 75ـ77, 2/434, 358ـ360, 578ـ580, كاتب
چلبى , 2/1680, الزركلى 8/193, عبدالمنعم النمر, احاديث رسول اللّه كيف وصلت الينا,
صص 72ـ73.
1399- نك : الخوارزمى , 1/5, 75, 2/434.
1400- الذهبى , ميزان الاعتدال , 1/590, ابن حجر, لسان الميزان , 2/346.
1401- كشف الظنون , 2/1680 قس : الزركلى , 8/193.
1402- الخطيب البغدادى , 14/242ـ262, الزركلى , 8/193, سزگين , 1/3/51ـ54.
1403- الـذهـبـى , مـيـزان الاعتدال , 4/447, همو, تذكرة الحفاظ, 1/293 براى آگاهى
از نظرات ديگران درباره او نك : الخطيب البغدادى ,همان جا.
1404- نك : 1/75.
1405- سزگين , 1/3/54ـ55.
1406- الـذهـبى , ميزان الاعتدال , 3/513 براى آگاهى افزونتر درباره او نك : ابن
سعد, الطبقات , 7/336, الخطيب البغدادى ,2/172ـ182.
1407- سزگين , 1/3/71.
1408- نك : 1/5, 75ـ77, 2/358ـ360.
1409- عبدالمنعم النمر, پيشين , ص 73.
1410- الزركلى , 6/179ـ180, موسوى بجنوردى , دايرة المعارف بزرگ اسلامى , مقاله
ابوحنيفه , به خامه احمد پاكتچى , 5/406.
1411- ابن عبدالبر, الانتقا من فضايل الائمة الفقها, ص 128, 142.
1412- ابـن خـلدون , مقدمه , ص 444 قس : جرجى زيدان , تاريخ تمدن اسلام , ترجمه على
جواهر كلام , 3/472, ذبيح اللّه صفا, تاريخ ادبيات در ايران , 1/75.
1413- مقدمه , صص 444ـ445 و نيز نك : عبدالمنعم النمر, پيشين , ص 73, اسد حيدر,
1/297.
1414- بـراى نـگـارش ايـن بـخـش از قـسـمـتى از مقاله ((ابوحنيفه )) به قلم احمد
پاكتچى در دايرة المعارف بزرگ اسلامى ( 5 / 395ـ396) بهره بسيار برده شد 1415- نك :
الخوارزمى , 1/388, 403, 421, 423, 499, 529, 2/58ـ59, 129, 220.
1416- مسند ابى يعلى الموصلى , تحقيق حسين سليم اسد, مقدمه مصحح , ج 1 , ص 14.
1417- الذهبى , تذكرة الحفاظ, 2/708.
1418- مـسـند ابى يعلى الموصلى , مقدمه مصحح , ج 1, ص 18 بايد افزود: وى ماخذ اين
حديث را بيان نكرده و نگارنده نيز آن را درمسند ابويعلى نيافت .
1419- الـذهبى , تهذيب سير اعلام النبلا, هذبه احمد فايز الحمصى , تحت اشراف شعيب
الارنؤوط, 2/15.
1420- همو, تذكرة الحفاظ, 2/707.
1421- حـسـيـن سليم اسد اقوال دانشمندان را درباره او يك جا گرد آورده است نك :
مسند ابى يعلى , مقدمه مصحح , ج 1, صص 18-20.
1422- الذهبى , پيشين , 2/708.
1423- نك : ياقوت , معجم البلدان , 5/225, الذهبى , تذكرة الحفاظ, 2/707ـ708, همو,
تهذيب سير اعلام النبلا, 2/15ـ16, ابن العماد, شذرات , 2/250, سزگين , 1/1/334ـ335.
1424- تذكره الحفاظ, 2/707 اين اثر به كوشش حسين سليم اسد با نام معجم الشيوخ در
بيروت منتشر شده است .
1425- سزگين , 1/1/355 براى آگاهى از دستنوشته هاى آثار او به همان جا مراجعه شود.
1426- الذهبى , سير اعلام النبلا, 14/180, همو, تذكرة الحفاظ, 2/708 قس : كاتب چلبى
, 2/1679.
1427- سير اعلام النبلا, همان جا, به نقل از مقدمه مسند ابى يعلى , ج 1, ص 20.
1428- نك : مسند ابى يعلى , ج 1 , صص 10ـ11.
1429- عتر, منهج النقد, صص 279ـ280.
1430- نك : 1/11, 3/178 (حديث شماره 1602).
1431- البلقينى , محاسن الاصطلاح , صص 94ـ95.
1432- دربـاره ايـن كـتابها نك : السيوطى , تدريب الراوى , 1/100, كاتب چلبى , 1/6,
641, گويند: زوايـد ايـن مـسـند بر صحاح ششگانه از دو هزار حديث بيشتر است
(عبدالمعطى امين قلعجى , مقدمه جامع المسانيد, ص 124).
1433- نورالدين عتر, پيشين , ص 201.
1434- پيشين , ص 274.
1435- ابى يعلى الموصلى , مسند, مقدمه مصحح , ج1 , ص 21.
31- 35 همچنين براى آگاهى دربـاره متن گواهيهاى سماع محدثان كه درنسخه اساس به چشم
مى خورد, نك : فهارس مسند ابى يعلى الموصلى , ج 14, القسم الاول , صص 211ـ227.
23- 25) ببينيد گفتنى است كه جـلد چهاردهم كتاب به فهرستهاى علمى وبررسى گواهيهاى
سماع محدثان كه در آغاز و انجام نسخه اساس نقش بسته , اختصاص دارد.
1438- ظاهرا منسوب به ((خضيريه )) محله اى در بغداد نك : السيوطى , حسن المحاضره ,
1/336, ياقوت الحموى , معجم البلدان ,2/377.
1439- السيوطى , پيشين , 1/336, همو, التحدث بنعمة اللّه , ص 32.
1440- همو, حسن المحاضره , 1/441.
1441- پيشين , 1/336.
1442- از جمله در حسن المحاضره (1/335ـ344) و در التحدث بنعمة اللّه .
