789- براى آگاهى از اجازه ها و گواهيهاى سماع محدثان و ديگر ويژگيهاى آن دستنوشته
نك : محمدحسين الحسينى الجلالى , مقدمه مسندالامام موسى بن جعفر, صص 18ـ21.
790- الالبانى , ص 139 قس : سزگين , 1/1/383ـ384, 1/3/279ـ280.
791- محمدحسين الحسينى الجلالى , پيشين , ص 11.
792- مـحـمـدرضـا الحسينى الجلالى , تدوين السنه , صص 173ـ174 , همو, المصطلح
الرجالى : اسندعنه , ص 130.
793- نك : مسندالامام موسى بن جعفر, صص 15ـ17.
794- درباره استادان و راويان او نك : الخطيب البغدادى , 13/83.
796- الفهرست , ص 42.
797- تنقيح المقال , 3/252.
798- الذهبى , ميزان الاعتدال , 4/199, ابن حجر, لسان الميزان , 6/111.
799- الطهرانى , 21/26, محسن الامين , اعيان الشيعه , 2/27.
800- الطهرانى , 15/17.
801- الطهرانى , 15/17, محسن الامين , همان جا.
802- محمدرضا الحسينى الجلالى , المصطلح الرجالى : اسندعنه , ص 129.
803- الـطـهـرانى , 15/17, حسينى اشكورى , فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آية اللّه
مرعشى , 1/173.
804- النجاشى , رجال , ص 100, محسن الامين , پيشين , 2/28, الخويى , 2/131.
805- الطهرانى , 15/17, صحيفه الامام الرضا, ص 17.
806- بحارالانوار, 1/30.
807- السيد محسن الامين , پيشين , 2/27.
808- نك : بحارالانوار, 1/11, السيد محسن الامين , همان جا.
809- بـراى نـمـونـه نـك : حايرى , فهرست نسخ عكسى كتابخانه آية اللّه مرعشى ,
1/134, حسينى اشكورى , همان جا, الطهرانى , همان جا.
810- مسند الامام الرضى (ضميمه مسندالامام زيد), صص 437ـ438.
811- ميزان الاعتدال , 2/390.
812- رجال , ص 367.
813- النجاشى , رجال , ص 100 نيز: الخويى , 2/131.
814- كشف الظنون , 2/1684.
815- الفهرست , ص 59.
816- حسينى اشكورى , پيشين , 14/140.
817- الحبرى , ((مسندالحبرى )), استخراج محمدرضا الحسينى الجلالى , تراثنا, قم ,
العددان32 ـ 33, رجب ـ ذو الحجه 1413هــ ق , صص 280 ـ 281.
818- مؤسسة آل البيت لاحيا التراث , بيروت , 1408هـ ق .
819- معالم العلما, ص 47.
820- مسند الحبرى , صص 277 ـ 278 نيز نك : صص 289 ـ 292.
821- محمدجوادالحسينى الجلالى , ((المسند)) (2), نورعلم , ش 5 (شهريور 1363), ص
139.
822- النجاشى , رجال , ص 310, الطهرانى , 21/25.
823- عبدالجليل , تاريخ ادبيات عرب , ترجمه آ. آذرنوش , ص 205 , زيرنويس مترجم .
824- الـنـجـاشـى , هـمان جا, السيد حسن الصدر, تاسيس الشيعه , ص 269, آغابزرگ
الطهرانى , طبقات اعلام الشيعه (القرن الرابع ), ص 216, محسن الامين , اعيان الشيعه
, 8/386.
825- محمدتقى التسترى , الاوايل , ص 254.
826- الصدر, پيشين , صص 198ـ200, الامين , 5/ 334.
827- الصدوق , عيون اخبارالرضا, 2/142 ـ 144, المجلسى , بحار, 49/235, الصدر, پيشين
, ص 200 .
828- يعقوبى , تاريخ يعقوبى , ترجمه محمد ابراهيم آيتى , 2/ 465.
829- براى آگاهى بيشتر در اين باره نك : عنايت اللّه فاتحى نژاد, ((ابو نواس )), در
دايرة المعارف بزرگ اسلامى , 6/ 348.
830- براى آگاهى بيشتر نك : همان مقاله , 6/ 344.
831- يـعنى : هر پيامبرى را شفاعتى است و من شفاعت خويش را براى مرتكبان گناهان
كبيره از امتم در روز قيامت , اندوخته ام .
832- المجلسى , بحار, 49/238.
833- صفى پورى , منتهى الارب , ذيل واژه مورد نظر قس : ابن حجر, لسان الميزان , 2/
428.
834- ابن النديم , الفهرست , ص 375, الزركلى , 2/ 112, عبدالجليل , پيشين , ص 205.
835- الاسترآبادى , منهاج المقال , ص 258, به نقل از: عبدالجليل , همان جا(زيرنويس
مترجم ).
836- محسن الامين , پيشين , 4/195.
837- در باره آن دو به ترتيب نك : الزركلى , 2/ 77, 1/ 332, الذهبى , ميزان
الاعتدال , 1/ 258.
838- الـنجاشى , رجال , ص 240 جلودى منسوب است به روستايى به نام جلود يا تيره اى
از قبيله ازد به همين نام (النجاشى , همان جا).
839- آغابزرگ الطهرانى , 21/26.
840- البروجردى , تجريد اسانيد الكافى , 1/18.
841- آغابزرگ الطهرانى , طبقات اعلام الشيعه (القرن الرابع , ص 150).
842- النجاشى , همان جا نيز نك : الطوسى , الفهرست , ص 183.
843- النجاشى , پيشين , ص 242, الصدر, تاسيس الشيعه , ص 244, الطهرانى , 21/25.
844- الـنـجاشى , ص 94, الطوسى , الفهرست , صص 42ـ44, علم الهدى فيض , نضدالايضاح ,
ص 42, الطهرانى , 21/27.
845- براى نمونه نك : الذهبى , ميزان الاعتدال , 1/136.
846- محمدرضا الحسينى الجلالى , مصطلح الرجالى : اسندعنه , ص 131.
847- النجاشى , همان جا, الطوسى , همان جا.
848- النجاشى , ص 395, البغدادى , ايضاح المكنون , 2/482, الطهرانى , 2/27.
849- البروجردى , پيشين , 1/19.
850- الذهبى , ميزان الاعتدال , 3/670.
851- الـذهبى , همان جا درباره او وآثارش نك : النجاشى , همان جا, الطوسى , الفهرست
, ص 309, الطهرانى , طبقات اعلام الشيعه (القرن الرابع ), ص 296.
852- الخويى , 13/45.
853- الخويى , 13/47, ونسينك , المعجم المفهرس , 8/206.
854- ابن حجر, تقريب التهذيب , 2/61.
856- النجاشى , ص 232.
857- مشيخة الاستبصار, ص 313, 328, مشيخة التهذيب , ص 39ـ40, 75.
858- الفهرست , ص 186, رجال , ص 481.
859- رجال , ص 486.
860- الـنـجـاشى , رجال , ص 232 براى آشنايى با نامهاى برخى ديگر ازآثار او به همان
جا مراجعه شود.
861- ابن حجر, لسان الميزان , 2/275, نيز: محسن الامين , پيشين , 5/462.
862- آغـابـزرگ الـطـهـرانى , 21/28 درباره اين ابن جرير نك : همو, طبقات اعلام
الشيعه (القرن الرابع ), صص 250ـ253, الخويى ,15/148.
863- براى آگاهى بيشتر نك : الطهرانى , 21/27ـ28.
864- مـحـمـدجواد الحسينى الجلالى , ((المسند)) (2), نورعلم , ش 5 (شهريور ماه 1363
), ص 143.
865- درباره آثار او نك : البغدادى , هدية العارفين , 1/253, الزر كلى , 2/121.
866- حسينى اشكورى , فهرست نسخه هاى خطى , 12/320.
867- محسن الامين , پيشين , 10/201, آغابزرگ الطهرانى , 21/28.
868- بـراى آگـاهى بيشتر درباره او و آثارش نك : الامين , پيشين , 10/200ـ201 گفتنى
است كه مـولانـا ابـوالـكـلام آزاد (د 1958 م ) مـصـلـح و مـبارز مسلمان هندى و يكى
از رهبران استقلال هـندوستان به مدت دوسال نزد وى نهج البلاغه را خوانده از همين رو
((آزاد)) ازروحيه واحساسى شيعى برخوردار بوده است (الامين , همان جا).
869- الطبرسى , اعلام الورى , ص 213.
870- الكلينى , الكافى (بخش اصول ), 2/239 (كتاب الايمان و الكفر, باب المؤمن و
علاماته , حديث شماره 29).
871- ابن حجر, تقريب التهذيب , 2/609.
872- بـايـد بـه خـاطـر داشت كه اين كفايى با ملا محمد كاظم خراسانى فقيه و مجتهد
امامى و صاحب كتاب معروف كفاية الاصول (د1329 ق / 1911 م ) نسبتى ندارد.
873- الكفايى , المسند, 1/188.
874- الذريعه , 21/25ـ26.
875- پيشين , 21/26.
876- مـولـف يكى از فاضلان معاصر است كه در شيراز اقامت دارد و در آن شهر به كارهاى
دينى , فرهنگى و اجتماعى سرگرم است . نامبرده پيش از اين در بغداد ساكن بود و سمت
نمايندگى مرحوم آية اللّه سيدمحسن حكيم را در آن شهر به عهده داشته است . (الفلسفى
الدارابى , مسندالرسول الاعظم , 1/5).
877- براى نمونه نك : المجلسى , 2/148, 178.
878- براى آگاهى بيشتر درباره منابع مولف نك : مسندالرسول الاعظم , 1/6ـ11.
879- پيشين , 1/12ـ16.
880- نـگـارنـده از انـتشار جلد چهارم كتاب كه بنا به گفته مولف درباره ((امامت و
جانشينى )) است (3/514) اطلاعى ندارد.
881- مـحـمـد جواد الحسينى الجلالى , ((المسند)) (2), نورعلم , ش 5 (شهريور 1363),
ص 144, هـمـو, ((الـمـسـنـد)) (1), نور علم , ش 4(خرداد 1363), زير نويس 142 و144,
استادى , ((مسند الرضا)), در چهل مقاله , ص 151, 172.
882- محمد جواد الحسينى الجلالى , ((المسند)) (2), ص 144, استادى , پيشين , ص 152.
883- استادى , پيشين , 160.
884- شيخ الاسلامى , مسند فاطمة الزهرا, ص 28.
885- براى نمونه نك : ا لنجاشى , رجال , ص 323, المامقانى , 3/177, الخويى ,
17/175ـ176.
886- الـنـجاشى , همان جا, الطوسى , الفهرست , ص 313, همو, رجال , ص 298, الخويى ,
17/173 گفتنى است كه او افزون بر آن كتاب , يك اصل هم دارد نك : الطوسى , همان جا.
887- بشير المحمدى , مسند محمد بن قيس , ص 7.
888- النجاشى , ص 276, الطوسى , الفهرست , ص 222.
889- الخويى , 12/52 (زير عنوان على بن سويد), 54 (زير عنوان على بن سويد السايى ),
243 (زير عنوان على السائى ).
890- الطوسى , اختيار معرفة الرجال , صص 454ـ455.
891- النجاشى , همان جا, الطوسى , الفهرست , ص 222, الكلينى , الكافى , 8/124ـ126.
892- رجال , ص 380.
893- براى آگاهى بيشتر نك : فاضل المالكى , مسند على بن سويد السايى , الطبعة
الاولى , الموتمر العالمى للامام الرضا(ع ), مشهد,1411 ه ق .
894- العطاردى , مسند فاطمة الزهرا, صص 5ـ6.
895- پيشين , ص 602 براى آگاهى از منابع كتاب نك : صص 609ـ612.
896- همو, مسند الامام الكاظم , ج 1 , صفحه 1.
897- پيشين , 3/569.
898- استادى , ((مسندالرضا)), در چهل مقاله , ص 160.
899- العطاردى , مسند الامام الرضا, 1/8.
900- پيشين , 2/510.
901- پيشين , 1/395ـ399, 2/571ـ575.
902- نك : الحميرى , قرب الاسناد, صص 537ـ539.
903- سزگين , 1/1/324.
904- براى آگاهى از آن احاديث نك : حسين كريمان , سيره و قيام زيدبن على (ع ), صص 9
ـ 15.
905- الطبقات , 5/325ـ326.
906- تاسيس الشيعه , ص 285.
907- بـراى آگاهى از ديگر راويان او نك : عبدالواسع بن يحيى الواسعى , مقدمه مسند
الامام زيد, ص 10.
908- دراين باره نك : محمد ابوزهره , الامام زيد: حياته و عصره ـ آراؤه و فقهه , ص
73 به بعد.
909- الارشاد, 1/68.
910- ابوالفرج الاصفهانى , مقاتل الطالبيين , ص , 88, المفيد , همان جا.
911- دربـاره قـيـام و شـهـادت زيـد نك : محمد ابوزهره , پيشين , صص 51ـ66, حسين
كريمان , صص 283ـ352.
912- حسين كريمان , صص 18ـ26.
913- اين روايات را همراه با ترجمه فارسى در كتا ب سيره و قيام زيدبن على صص 48ـ49
ببينيد.
914- الـواسـعى , مقدمه مسندالامام زيد, صص 8ـ9, حسين كريمان , صص 65ـ76 (دركتاب
اخير اين احاديث همراه با ترجمه فارسى به تفصيل و به طور مستند گزارش شده است ).
915- الطوسى , اختيار معرفة الرجال , ص 285.
916- مـرحـوم دكـتـر حسين كريمان تمام اقوال را دراين باره تتبع كرده نك : سيره و
قيام زيدبن على , صص 83ـ94.
917- معجم رجال الحديث , 7/356.
918- پـيـشـيـن ذكـر آن احـاديـث يـا نـشـان دادن جـاى آنها از حوصله اين نبشتار
بيرون است علاقه مندان مى توانند به كتاب سيره و قيام زيدبن على (صص 120ـ127)
مراجعه كنند و پاره اى از آن احاديث را با ذكر ماخذ ملاحظه فرمايند.
919- يـكـى از پـژوهـنـدگان معاصر براين باور است كه اين كتاب از تاليفات امام سجاد
است كه فـرزندانش , از جمله زيد, آن را از او روايت كرده اند نك : الحسينى الجلالى
, تدوين السنه , ص 151, 159.
920- دربـاره آثار منسوب به زيد نك : سزگين , 1/3/322ـ326, الصدر, تاسيس الشيعه , ص
285, 343, مـقـدمه مسندالامام زيد, ص 10, حسين كريمان , صص 100ـ101, الحسينى
الجلالى , تدوين السنة , صص 156ـ159.
921- از جمله نك : محمد ابوزهره , الامام زيد, ص 232.
922- الواسعى , مقدمه مسندالامام زيد, ص 29.
923- نك : سزگين , 1/3/323ـ324.
924- مسندالامام زيد, ص 507.
925- مـحـمـد ابوزهره , پيشين , ص 259, 274 و نيز نك : الواسعى , مقدمه مسند, ص 6,
آغابزرگ الطهرانى , 21/26ـ27..926- اسد حيدر, 1/549.
927- زيدالشهيد, النجف , 1355 قمرى , به نقل از حسين كريمان , ص 106 براى ديدن آن
خاتمه به صص 382ـ429 از مسندالامام زيدمراجعه شود.
928- الامام زيد , ص 273 و نيز نك : عجاج الخطيب , اصول الحديث , ص 216.
929- الذريعة , 21/27.
930- الواسعى , مقدمه مسند, ص 20.
931- الطوسى , اختيار معرفة الرجال , ص 390.
932- پيشين , 231.
933- همو, الرجال , 128, 131.
934- مسندالامام زيد, 381ـ382.
935- مثلا نك : ص 186, 219.
936- پيشين , ص 103.
937- پيشين , ص 380.
938- پيشين , ص 12, 382.
939- بـراى نـمـونـه نـك : البخارى , 3/2/328, ابن ابى حاتم , 3/1/230, الذهبى ,
ميزان الاعتدال , 3/257ـ258, ابن حجر, تهذيب التهذيب , 8/26ـ27.
940- محمدابوزهره , پيشين , صص 233ـ243.
941- پيشين , ص 233ـ234.
942- بـراى نمونه نك : الطوسى , اختيار معرفة الرجال , ص 232, المامقانى , تنقيح
المقال , 1/112, 2/330, الخويى , 13/93ـ95.
943- نك : الخويى , 7/356, 13/95.
944- الـكـلـيـنـى , الكافى , 2/75 (باب الطاعة والتقوى , حديث ششم ), 3/393,
6/528, الطوسى , تهذيب الاحكام , 2/377.
945- الطوسى , اختيار معرفة الرجال , ص 238, 375, 556.
946- مسندالامام زيد, ص 381.
947- پيشين , مقدمه , صص 14ـ16.
948- مثلا نك : پيشين , ص 56, 58, 186.
949- پيشين , ص 186, 219.
950- پيشين , ص 380.
951- سزگين , 1/3/322ـ326.
952- زبـرقـان به كسر اول و سوم , ماه تمام را گويند ونيز اين نام را بركسى اطلاق
كنند كه موى ريشش تنك باشد (الزبيدى , تاج العروس ,ذيل ماده زبرق ).
953- رجال , ص 144 نيز نك : الخويى , 1/223.
954- تنقيح المقال , 1/5 (بخش من نتايج التنقيح ), 1/17.
955- الذهبى , ميزان الاعتدال , 1/31.
956- الامام زيد, ص 260.
957- مسندالامام زيد, ص 380.
958- الذهبى , ميزان الاعتدال , 4/253ـ254.
959- الامام زيد, ص 261.
960- النجاشى , رجال , ص 427 و نيز: الطوسى , الفهرست , ص 347.
961- نك : الطوسى , رجال , ص 138.
962- الخويى , 19/143ـ145.
963- تنقيح المقال , 1/158 (نتايج تنقيح ), 3/269.
964- محمدابوزهره , پيشين , ص 261.
965- پيشين , ص 262.
966- براى نمونه نك : الذهبى , ميزان الاعتدال , 2/623.
967- نك : الطوسى , الفهرست , ص 183, همو, رجال , ص 483, الخويى , 10/29.
968- الفهرست , همان جا.
969- الـواسـعـى , مـقـدمـه مـسـندالامام زيد, ص 13, 37, آغابزرگ الطهرانى , 21/26,
سزگين , 1/3/324, الحسينى الجلالى , تدوين السنة , ص 156, كريمان , ص 233.
970- الواسعى , مقدمه مسند, ص 17.
971- الطوسى , الفهرست , ص 42.
972- عـجـاج الـخـطـيـب , اصـول الـحـديـث , ص 216 و نيز ص 221 همچنين نك : همو,
السنة قبل التدوين , ص 371.
973- الواسعى , مقدمه مسند, صص 17ـ18.
974- الذهبى , ميزان الاعتدال , 3/257ـ258.
975- مقدمه الروض النضير, ص 38.
976- الامام زيد, صص 235ـ258.
977- براى آگاهى بيشتر نك : پيشين , صص 275ـ325.
978- النجاشى , رجال , ص 288.
979- العلامة الحلى , خلاصة الاقوال , ص 241.
980- شماره صفحات با توجه به چاپى كه در اختيار نگارنده بود, اصلاح گرديد.
981- مـفـهـوم مـتـن حديث به تقريب چنين است : مردى به نزد حضرت على (ع ) آمد و گفت
: يا اميرالمؤمنين , سوگند به خدا, من تو را به خاطر خدا دوست مى دارم فرمود: اما
من تو را به خاطر خـدا دشـمـن مـى دارم گـفـت : بـراى چه ؟
فرمود: براى اينكه در اذان غنا مى كنى و با طرب ادا مـى كـنـى و بر تعليم قرآن مزد
مى گيرى , واز رسول خدا(ص ) شنيدم كه فرمود: هر كه بر تعليم قرآن مزد بگيرد همان
بهره اوست در قيامت .
982- در كـتـاب الاخـبار الدخيله , ص 63, عبداللّه بن منبه دراين مورد محرف المنبه
بن عبداللّه شناخته شده است ـ و منبه كنيه ابى الجوزا دارد ـ چون عبداللّه بن منبه
در رجال نداريم ونيز منبه بن عبداللّه است كه از ابن علوان از ابن خالد از زيد
روايت مى كند.
983- مراد آن بدين تقريب است : گروهى نزد رسول خدا(ص ) آمدند, و عرض كردند: يا رسول
اللّه زنى با ما بود و درگذشت , و با اوخويشاوند محرمى نبود پس فرمود: با او چه
كرديد؟
عرض كردند: بـراو آب ريـخـتـيم فرمود: آيا زنى از اهل كتاب نيافتيد تا غسلش دهد؟
گفتند: نه فرمود: آيا پس تيممش نداديد؟
.
984- مـفـهوم حديث چنين است : رسول اللّه (ص ) فرمود: هرگاه شهيد در همان روز يا
فرداى آن روز مرد, پس او را در لباسش بپيچيد (به جاى كفن ), و اگر چند روز ماند تا
زخمهايش متغير شد, غسل داده شود.
985- مفاد حديث چنين است : از حضرت على (ع ) از مردى كه به آتش سوخته است (جهت غسل
) سـؤال شـد, پـس به ايشان دستورفرمود تا بروى آب بريزند در فروع كافى , در ذيل ,
ذكر گرديده : يـعـنـى جسدش را مس نكنند و دست به آن نشكند و به ريختن آب كفايت
كنند, از خوف كنده و پراكنده شدن پوست وى به هنگام دست كشيدن و شستن .
986- يـعـنـى : حضرت على (ع ) فرمود: از شهيد پوستين و موزه و كلاه و دستار و
كمربند و شلوار بـيـرون آورده شـود, مگر آنكه خون به آن رسيده باشد, و اگر خون
رسيده باشد رها كنند, و هيچ چيز گره شده را باز نشده رها نكنند.
987- در وسايل نيز چنين است در تهذيب در آغاز اندك اختلافى دارد.
988- يـعـنـى : رسـول اللّه (ص ) بـر مردى از فرزندان عبدالمطلب وارد شد كه داشت
جان تسليم مـى كـرد, و او را بغير جهت قبله خوابانده بودند فرمود(ص ): او را به سوى
قبله بخوابانيد, كه اگر چنين كنيد ملائكه بر او روى آورند و خداوند رضاى خود را
متوجه اوسازد پس پيوسته چنين بود تا درگذشت .
989- يعنى : رسول خدا(ص ) برخورنده ربا و خوراننده آن و معامله گرآن و نويسنده آن و
دو شاهد آن لعن كرد.
990- يعنى : زنى به نزد حضرت على (ع ) آمد با مردى كه با او ازدواج و نزديكى كرده
بود مرد براى زن مـهـرى مـقرر و زمانى براى پرداخت معين ساخت على (ع ) فرمود: به
هنگامى كه با او نزديكى كردى , ديگر مدتى براى توجهت پرداخت مهر وجود ندارد,حق او
نقد مى شود, پس حقش را به وى بپرداز.
991- مـراد آن بـديـن تقريب است : ميان مردان و زنان در جنايت پايين تر از نفس قصاص
نيست [ چـون ديـه اعضاى زن اگر از ثلث ديه كامل تجاوز كند, نصف ديه اعضا مرد است در
قصاص نفس نيز اگر مرد را در قتل زن قصاص كنند, بايد نصف ديه را بپردازند:استبصار, ج
4, ص 265ـ266], و ميان آزادها و بندگان در پايين تر از نفس قصاص نيست .
992- يـعـنـى : رسـول خـدا(ص ) فـرمود: معدن جبار است [ جبار به معنى هدر است اگر
معدن بـرسـرآنكه در آن كار مى كند, فرو بريزدخونش هدر است واز اجير كننده بازخواست
نكنند] و چاه جبار است [ گويند مقصود چاه كهنه قديمى است كه مالك ندارد وهركه در او
افتد و هلاك شود, هـدر اسـت و قول ديگر نيز هست ] و ستوررها, كه راننده و جلودار
وسوار ندارد, جبار است (به هر كـه جـرح وارد آورد, هـدر اسـت ) و مـرد جـبـار اسـت
براى اطلاع بيشتر: وسايل , ج 19, ذيل ص 202ـ204, و تهذيب الاحكام , ج10 ,باب القضا
فى قتيل الزحام , ص 201.
993- مـفـاد آن پـس از حذف سند بدين تقريب است : رسول اللّه (ص ) فرمود شهيد را هفت
درجه اسـت : درجـه نـخست آنكه پيش ازخروج روح جايگاه خود را در بهشت ببيند, پس آن
حالت بروى آسـان گـردد دوم آنـكه زوجه اى از حوران بهشتى براى وى بيرون آيد و گويد:
بشارت باد ترا اى دوسـت خـدا, بـه خـدا سوگند آنچه از براى تو پيش خداست بهتر است
از آنچه پيش اهل توست سوم آنكه چون جانش بدر رود, خدام او از بهشت پيشش آيند وبه
غسل و كفنش پردازند و به عطر بـهشت معطرش كنند چهارم آنكه بيرون رفتن جان , براى
هيچ مسلمانى مانند شهيد آسان نباشد پنجم آنكه روز قيامت در حالى مبعوث شود كه
زخمهايش مشك بيرون مى دهد, و شهدا در قيامت به بوى خوششان شناخته شوند ششم آنكه
منزل هيچ كس به عرش خداوند از منزل شهدانزديكتر نـيست هفتم آنكه هر جمعه ايشان را
زيارتى است , خداى ـ عزوجل ـ را زيارت كنند و به كرامت و عـزت مورد تحيت قرارگيرند
وبه ارمغانهاى بهشتى تحفه داده شوند, سپس بازگردند, و گفته شـود كـه : اينان زوار
رحمن هستند (همان گونه كه چون كسى به مسجد در آيد, گويند كه اين زائراللّه ـ تعالى
ـ است ).
994- مـفـهـوم مـتـن حديث بدين تقريب تواند بود: حضرت رسول (ص ) فرمود: شهيد را از
سوى خـداونـد هـفت خصلت است : نخستين قطره از خونش (كه ريخته شود) همه گناهانش
آمرزيده شـود, دوم , سـرش در كـنـار دو زوجـه اش از حـورالعين فرود آيد, و غبار
ازصورتش مى زدايند, و مـى گـويـنـد مـرحـبـا بر تو, و وى نيز همانند آن را بديشان
گويد, سوم : از پوشيدنيهاى بهشت مـى پـوشـد, چـهـارم ,خـازنان بهشت با همه بوى خوش
به سويش مى شتابند, هركدام او را با خود مـى گـيرد, پنجم , جايگاه و منزلت خود را
مى بيند,ششم , روح وى را گويند در بهشت هر جا كه مى خواهى بگرد, هفتم اينكه جمال حق
را مشاهده كند و آن راحت براى هر نبى وشهيد است .
995- سيره و قيام زيدبن على , صص 112ـ120.
996- پيشين , ص 127.
997- مـسـنـد الامام زيد, ص 164 يعنى : زيدبن على (ع ) گفت : هرگاه مردى كه به
همراه زنان اسـت , بـمـيـرد و هـمـسـرش يـا خـويـشاوندمحرمى از زنان درميان آنان
نباشد, تا زانوان مرد را مى پوشانند و بروى آب مى ريزند و براو دست نمى كشند وبه
عورتش نگاه نمى كنند واو را مى شويند .
998- الـطوسى , الاستبصار, ج 1 , ص 201, رقم 7, نيز نك : همو, تهذيب , ج 1, ص 342,
رقم 168 و ج1 , ص 441, رقم 1426, به نقل از كريمان , صص 110ـ111.
999- نك : مسندالامام زيد, مقدمه , صص 37ـ38.
1000- تنقيح المقال , 1/470.
1001- محمدابوزهره , الامام زيد, ص 55, 216.
1002- سيره و قيام زيدبن على , ص 150.
1003- ابـن سـعـد, الطبقات , 5/502, البخارى , 3/1/96ـ97, ابن ابى حاتم , 2/2/56 ـ
57, السبكى , طـبقات الشافعيه , 2/140ـ143,ابن حجر, تهذيب التهذيب , 5/215 ـ 216,
الذهبى , تذكرة الحفاظ, 2/413, سزگين , 1/1/189ـ190.
1004- السبكى , الطبقات الشافعيه , 2/141.
1005- ابن حجر, تهذيب التهذيب , 5/215.
1006- مقدمه مسند الحميدى , 1/7.
1007- السبكى , پيشين , 2/68ـ69, 163.
1008- مقدمه مسندالحميدى , 1/7ـ8.
1009- احاديث امام على را در ج 1 , ص 22ـ32 ببينيد. . حذچچ رحا.
1010- .
1011- الاعظمى , مقدمه مسندالحميدى , 1/2ـ3.
1012- بنابه نوشته سزگين اين نسخه در قرن دهم كتابت شده (نك : سزگين , 1/1/190).
1013- نك به : سزگين , 1/1/190, الاعظمى , پيشين , ص 3.
1014- الاعظمى , پيشين , 1/3ـ4.
1015- پيشين , 1/18ـ20.
1016- سـزگـيـن , هـمـان جا عكسى از نسخه ظاهريه در كتابخانه مرحوم آية اللّه نجفى
مرعشى موجود است (نك : حايرى , فهرست نسخه هاى عكسى كتابخانه آية اللّه مرعشى ,
1/349).
1017- الاعظمى , پيشين , 1/4ـ5, 22.
1018- ابن حجر, فتح البارى , 1/11, 9/33, كاتب چلبى , 2/1685.
1019- الاعظمى , پيشين , 1/8ـ18.
1020- پيشين , 1/20ـ21.
1021- نـك : 1/38, حـديث شماره 71 درباره ساير احاديث نك : 1/160, حديث شماره 334,
2/310, حديث شماره 711, 2/348,حديث شماره 793, 2/451 حديث شماره 1043.
1022- 1/31, حـديـث شـماره 58: ((حدثنا يحيى بن عيسى , حدثنا الاعمش , حدثنا عدى بن
ثابت عـن زربـن حـبيش قال قال : على بن ابى طالب : لقد عهد الى النبى الامى انه
لايحبك الامومن ولا يـبـغـضك الا منافق )) ابن اثير گويد: عهد الى النبى اى اوصى
(نك : النهايه ,ذيل ماده عهد و نيز: المعجم الوسيط, ذيل همان واژه ).
1023- بشار عواد معروف , المسند الجامع , 15/ 553.
1024- حـدثـنـا سفيان [ بن عيينه ] قال : حدثنا اسرائيل ابوموسى عن الحسن قال :
سمعت ابابكرة يـقول : رايت رسول اللّه (ص ) على المنبر والحسن بن على معه الى جنبه
و هو يلتفت الى الناس مرة واليه مرة و هويقول :. ((ان ابـنـى هـذا سـيد و لعل اللّه
ان يصلح به بين فئتين من المسلمين )) ( 2/348, حديث شماره 793).
1025- نـامى است كه پيامبر در حديث متواتر ((يا عمار! تقتلك الفئة الباغية )) به
سپاهيان معاويه داده است .
1026- بـا بـررسـى بيشتر درباره رفتار اين صحابى و نگريستن به ديگر رواياتش , گمان
ساختگى بـودن حـديـث بـالا بـيشتر تقويت مى گرددبراى نمونه نك : بشار عواد معروف ,
المسند الجامع , 15/595.
1027- عـنـوانـى فـرعى است كه آية اللّه سيدعلى خامنه اى براى ترجمه كتاب صلح الحسن
تاليف شيخ راضى آل يس برگزيده است .
1028- نك : آل يس , صلح امام حسن , ترجمه و نگارش آية اللّه سيدعلى خامنه اى , ص
21.
1029- هـمـين مولف براى سنن نسايى موسوم به المجتبى و نيز براى صحيح ابن خزيمه
فهارسى تهيه كرده است نك : الشبراوى , فهارس مسند الحميدى , ص 5.
1030- درباره معناى اطراف در بخش نخست به اندازه كافى سخن گفتيم .
1031- نك : الشبراوى , پيشين , صص 5ـ6.
1032- ابن ابى حاتم , 4/1/40.
1033- كاتب چلبى , 2/1418, كحاله , معجم المولفين , 6/54.
1034- نورالدين على بن ابى بكر هيثمى (در گذشته سال 807 ق ).
1035- مـقـصود مجمع الزوائد و منبع الفوائد است كه در قاهره به كوشش حسام الدين
القدسى به سال 1352 هجرى قمرى چاپ شده است .
1036- كـاتـب چـلـبى از اين كتاب با عنوان المطالب العالية من رواية المسانيد
الثمانية نام برده , شايد منشا خطاى مزبور سهل انگارى يانديدن اصل كتاب باشد (نك :
كشف الظنون , 2/1714).
1037- ابن حجر, المطالب العاليه , 1/3ـ5.
1038- حـافـظ شـهـاب الـديـن احـمدبن ابى بكر بوصيرى (د 840 ق ) كتابى دارد شبيه به
كتاب الـمـطالب العاليه وى آن كتاب را اتحاف السادة المهرة بزوائد المسانيد العشره
نام نهاده مولف در ايـن كتاب احاديث را همراه با سند ذكر كرده و از تصنيف آن در سال
823ه فراغت يافته پس از آن بـه قـصـد تـلـخيص كتاب , احاديث آن را از اسانيد عارى
ساخته و آن مختصر را مختصر اتحاف ... ناميده تاريخ اتمام اين مختصر سال 832 هجرى
است . گـويا بوصيرى دراين كتاب همان هدف ابن حجر را دنبال مى كرده , زيرا احاديث
زايد بركتابهاى سـتـه را از ده مـسـند (تقريبا همان مسانيدى كه ابن حجر در المطالب
العاليه از آنها سود جسته ) اسـتخراج كرده است حبيب الرحمن اعظمى گمان دارد كه
بوصيرى ازتاليف ابن حجر آگاه بوده ودر مـواردى بـى ذكـر ماخذ از آن كتاب نقل كرده
است (نك : كاتب چلبى , 1/6, الاعظمى , مقدمه المطالب العاليه , ج1 , صفحة ف ).
1039- الاعظمى , مقدمه مسند الحميدى , 2/2ـ3.
1040- ابـن ابـى يـعـلـى , طبقات الحنابله , 1/5, ابن الجزرى , المصعدالاحمد, ص 36,
السفارينى , نـفـثـات صـدر الـمـكمد و قرة عين المسعدبشرح ثلاثيات مسندالامام احمد,
1/7 نيز نك : محمد ابوزهره , ابن حنبل : حياته و عصره ـ آراؤه و فقهه , ص 13, اسد
حيدر,2/442.
1041- نك : ابن الاثير, النهاية فى غريب الحديث والاثر, 1/208, ذيل ماده ((ثدا)).
1042- الخوانسارى , الروضات الجنات , 1/184.
1043- نك : احمد امين , ضحى الاسلام , 2/122ـ123.
1044- الـمسند, چاپ احمدشاكر, ج 2, ص 50 (حديث شماره 626), صص 75ـ76 (حديث شماره
672), ص 103 (حديث شماره735 ), ص 154, (حديث شماره 848) و چند جاى ديگر.
1045- احمدامين , پيشين , 2/235.
1046- واژه ((آفـريـده )) را نـظـامـى عروضى سمرقندى به جاى ((حادث , محدث و مخلوق
)) و ((ناآفريده )) را به جاى ((قديم )) به كار برده است به نظر مى رسد اين واژه ها
در برابر حادث و قديم معادل رسايى باشند او مى نويسد: ((و كلام ناآفريده گواهى همى
دهد بر صحت اين قضيت )) نك : نظامى عروضى , چهار مقاله , ص 3 و 40.
1047- يعنى : در راه خدا جهاد مى كنند واز ملامت هيچ ملامتگرى نمى هراسند مائده
(5): 54.
1048- السفارينى , پيشين , 1/8.
1049- الذهبى , ترجمة الامام احمد من كتاب تاريخ الاسلام , ص 66.
1050- جرجى زيدان علت تجليل مردم از جنازه احمد را اقتداى آنان به خلفا در بزرگداشت
عالمان مـى دانـد بـه نـظـرنـگـارنـده درسـتـى اين تحليل محل ترديد است نك : تاريخ
تمدن اسلام ,ترجمه على جواهركلام , 5/477.
1051- نك : محمد ابوزهره , ابن حنبل , صص 82 ـ 93.
1052- الذهبى , ترجمة الامام احمد, ص 65.
1053- محمد ابوزهره , پيشين , ص 30.
1054- ابن الجزرى , المصعدالاحمد, ص 34.
1055- محمد ابوزهره , پيشين , صص 94ـ97.
1056- الذهبى , ترجمة الامام احمد, ص 59, ابن الجزرى , المصعدالاحمد, ص 36.
1057- ابن الجزرى , همان جا , الذهبى , پيشين , صص 59ـ60.
1058- ابن الجوزى , مناقب احمد, ص 168 ونيزنك : ص 153, 165.
1059- ابن الجوزى , پيشين , ص 165 و نيز: ص 160.
1060- نك : الذهبى , ترجمة الامام احمد, صص 76ـ79, ابن الجوزى , پيشين , صص
153ـ155.
1061- الذهبى , پيشين , صص 81 ـ 83 و نيز: ابن الجوزى , پيشين , ص 156.
1062- الـذهـبـى , پـيشين , صص 75ـ80 مقصود از واقفى كسى است كه در مساله حادث يا
قديم بودن قرآن از اظهارنظر تن زده است .
1063- احمدبن حنبل , كتاب السنه , ص 35ـ36, به نقل از: هنرى لائوست (ژژس رچپ . ب ),
مقاله ((احمدبن حنبل )) در دانشنامه ايران واسلام , ص 1247.
1064- صـالـح بن مهدى مقبلى يكى از فرزانگان و مجتهدان برجسته يمن است كه در سال
1108 ق / 1696م . درگذشته . وى در ابتدازيدى مذهب بود. اما بعدها تقليد از مذهبى
خاص را رها ساخت و معتقد گشت , تنها حقى را بايد پذيرفت كه بر پايه دليل
استوارباشد. بـه دنـبـال ايـن اعـتـقـاد بـرخـى از عـلـمـاى صـنعا با وى به مناظره
نشستند و اين مناظره به دشمنى انجاميد. در نتيجه او باخانواده اش به مكه كوچيد (سال
1080 ق ) و در آنجا كتابهايش را نوشت . معروفترين كتاب او عبارت است از العلم
الشامخ فى ايثارالحق على الا با والمشايخ كه چاپ شده . او در پاره اى از مسايل بر
معتزله و در پاره اى ديگر بر اشاعره و صوفيه و محدثان خرده مى گيرد.
1065- العلم الشامخ فـى ايـثـار الـحـق عـلى الا با و المشايخ , صص 298ـ300, به نقل
از: محمود ابوريه , پيشين , صص 290ـ291.
1066- ابن حنبل , كتاب السنه , ص 35, به نقل از هنرى لائوست , پيشين , ص 1246.
1067- ابن حنبل , كتاب السنه , ص 38, به نقل از: هنرى لائوست , پيشين , ص 1247.
1068- الا لوسى , جلاالعينين , ص 150, به نقل از: اسد حيدر, 2/150.
1069- شرح حال او پيش از اين گذشت .
1070- ابن الجوزى , پيشين , ص 171.
1071- براى آگاهى بيشتر درباره اين تحريرها نك : سزگين , 1/3/224ـ225.
1072- براى آگاهى بيشتر در باره آثار احمد نك : ابن النديم , الفهرست , ص 285 و
ترجمه فارسى آن , ص 417, مـحـمد ابوزهره , ابن حنبل ص 168, الزركلى 1/203, سزگين ,
1/3/218ـ227, حسن انصارى , ((احمد بن حنبل )), در دايرة المعارف بزرگ اسلامى , 6/
724.
1073- ابن ابى يعلى , طبقات الحنابله , ص 39.
1074- ابن الجوزى , پيشين , صص 192ـ193 براى آگاهى بيشتر نك : ابوزهره , ابن حنبل ,
ص 39 و ص 168 به بعد.
1075- ابن الجوزى , همان جا براى آگاهى بيشتر نك : ابوزهره , همان جا.
1076- نك : محمد ابوزهره , پيشين , صص 156ـ157.
1077- براى آگاهى درباره تدوين كنندگان پاسخهاى احمد و چگونگى شكل گيرى فقه حنبلى
نـك : الـخـطـيب البغدادى 5/112ـ113,محمد ابوزهره , پيشين , صص 176ـ188, هنرى
لائوست , پيشين , ص 1244, سزگين , 1/3/224ـ225, اسد حيدر, 2/510ـ513.
1078- ابو زهره , پيشين , ص 168 و نيز نك : اسد حيدر, 2/476ـ477.
1079- المقدسى , احسن التقاسيم , ص 37.
1080- دراين باره نك : احمد امين , ضحى الاسلام , 1/235, محمد ابوزهره , پيشين , صص
6ـ7, اسد حيدر, 1/169, 2/474.
1081- محمد ابوزهره , پيشين , ص 7.
1082- ضحى الاسلام , 2/235ـ236.
1083- ابـن قـيـم الـجوزيه , اعلام الموقعين , 1/32ـ36, به نقل از: القاسمى , الفضل
المبين , صص 280ـ281 نـيـز نـك : السفارينى , پيشين ,1/32ـ35, السيوطى , تدريب
الراوى , 1/168, احمد امين , پيشين , 2/235.
1084- ابن حنبل , ص 10.
1085- نك : المقدسى , احسن التقاسيم , ص 365, 384, 407.
1086- مقدمة , ص 448.
1087- محمد ابوزهره , ابن حنبل , صص 352ـ353.
1088- درباره ابن تيميه نك : عباس زرياب خويى , ((ابن تيميه )), در دايرة المعارف
بزرگ اسلامى .
1089- جـولد تسهير (زحخخشحدرب), ((احمدبن محمد بن حنبل )), در دايرة المعارف
الاسلاميه , 1/495.
1090- بـراى نگارش شرح حال احمد و بيان آرا و انديشه ها و آثار او غير از منابعى كه
در زيرنويسها بدانها اشاره شد, منابع زير نيز دربرابر چشم بوده است :. ابن ابى حاتم
, الجرح و التعديل , 1/1/68ـ70, البخارى , التاريخ الكبير, 1/2/5, ابن النديم ,
الفهرست , 417, ابـن ابـى يـعـلـى , طبقات الحنابله , 1/4ـ20, جولد تسيهر, ((احمدبن
محمد بن حنبل )), در دايـرة الـمـعـارف الاسـلاميه , 1/491ـ496, هنرى لائوست
,((احمدبن حنبل )), در دانشنامه ايران واسلام , صص 1240ـ1248.
1091- نك : محمد ابوزهره , ابن حنبل , ص 239.
1092- ابن الجوزى , صيد الخاطر, ص 246.
1093- بـه نـقـل از مـحـمـد ابـوزهره , پيشين , صص 241ـ242 با اندكى تلخيص دراين
باره نك : الـسـفـاريـنـى , پيشين , 1/34 لازم به يادآورى است كه مقصود از حديث حسن
به اصطلاح سنيان ((حديث مسندى است كه راويان آن به درجه وثاقت نزديك باشند يا حديث
مرسلى است كه مرسل آن ثـقه باشد ولى در هر حال بايد از شذوذ [ ستيز با حديث مشهور ]
و علت [ بيمارى پنهان ] تهى بـاشـد))(الـقـاسمى , قواعد التحديث , ص 102) برخى حديث
حسن را به اقسامى تقسيم كرده اند مـقـصـود از حديث ضعيف نيز خبرى است كه در مرتبتى
نازلتر از حديث حسن باشد ضعيف خود انـواع و مـراتـب گـوناگونى دارد كه از موجبات
متعدد ضعف حديث ناشى شده است (نك : مدير شانه چى , درايه , صص 46ـ48).
1094- دراين باره نك : السفارينى , همان جا, محمد ابوزهره , پيشين , ص 235.
1095- براى آگاهى بيشتر دراين باره نك : محمد ابوزهره , پيشين , صص 233ـ243.
1096- ابن الجوزى , مناقب احمد, ص 191.
1097- المدينى , خصايص المسند, ص 21 و نيز نك : القاسمى , الفضل المبين , ص 282.
1098- ابن الجزرى , المصعد الاحمد, ص 39.
1099- پيشين , ص 28.
1100- القاسمى , همان جا.
1101- السيوطى , تدريب الراوى , 1/173 نيز: القاسمى , پيشين , ص 286.
1102- اين آثار در سطور آينده به اجمال معرفى خواهند شد.
1103- نك : ابن الجزرى , پيشين , صص 53ـ55.
1104- المرادى , سلك الدرر, 4/60, به نقل از جولد سيهر, پيشين , 1/493.
1105- غذا الالباب , ص 159, به نقل از ابوزهره , ابن حنبل , ص 39.
1106- ابوزهره , پيشين , ص 39.
1107- ابوموسى المدينى , پيشين , ص 22, ابن ابى يعلى , طبقات الحنابله , 1/184.
1108- الـمنهج الاحمد فى تراجم اصحاب الامام احمد, دستنوشته دارالكتب المصريه (زير
شماره 4323 تاريخ ), الجز الاول , ص 21,به نقل از ابوزهره , پيشين , ص 159.
1109- نك : جولد سيهر, پيشين , 1/492, هنرى لائوست , پيشين , ص 1242, محمد ابوزهره
, پيشين , ص 162.
