قرآن .

((آيا نمى دانند كه خدايى كه آسمانها و زمين را آفريد و در آفريدن آنها در نماند, مى تواند مردگان را زنده كند؟
آرى , اوبر هر چيز تواناست )).
((آيـا نمى دانند كه خدايى كه آسمانها و زمين را آفريده , مى تواند همانند آنها را بيافريند و برايشان مدت عمرى نهاده كه در آن ترديدى نيست ؟
اما ظالمان جز انكار نكنند)).
تفسير:.
آيـه ((آيـا نـمـى دانـنـد كـه خـدايى كه آسمانها و زمين را آفريد مى تواند مانند آنها را بيافريند )) اسـتدلالى است بر رستاخيز بعد از مرگ , زيرا كفار مى گفتند : ((آيا وقتى به استخوانهاى پوسيده تـبـديـل شـديم , باآفرينشى جديد برانگيخته خواهيم شد)) اين استبعاد آنان مبتنى بر اين بود كه بـازگـشـت ايـن بدن دنيوى ,كه متلاشى مى شود و به استخوانهايى پوسيده تبديل مى گردد, به حـيـاتـى دوباره غير ممكن است خداى تعالى در پاسخ به آنها فرمود كه آفرينش ابتدائى بدن ثابت مـى كـند كه خداوند قادر است اين بدن و مانندآن را دوباره بيافريند, زيرا پديده هاى همانند حكم يكسان دارند.
هـمـانـنـدى از جهت مقايسه بدن جديد با بدن اول است قطع نظر از نفس كه موجب حفظ وحدت وشـخـصيت انسان مى باشد و اين منافات ندارد با اين كه انسان اخروى عين انسان دنيوى است نه مـثـل ومـانند آن , چون ملاك وحدت و شخصيت همان نفس انسان است كه اين نفس نزد خداى سـبـحـان نگهدارى مى شود و نيست و نابود نمى شود و هر گاه اين نفس به بدنى كه از نو آفريده مى شود تعلق گيرد, آن بدن همان انسانى خواهد بود كه در دنيا بوده است همچنان كه انسان در دنيا, با آن كه كليه اجزاى بدنش پى در پى تغيير مى كند, باز همان شخصى است كه بوده و وحدت شخصيش باقى وبرجاست .

دلـيـل بر اين كه نفس كه حقيقت انسان را تشكيل مى دهد, با وجود متلاشى شدن و از بين رفتن اجـزاى بدن نزد خدا نگهدارى مى شود, اين آيه شريفه است : ((و گفتند : آيا چون در زمين ناپديد شـديم ,آفرينش تازه اى خواهيم يافت ؟
آرى , آنان به ديدار پروردگارشان ايمان ندارند بگو : فرشته مـرگ كـه بـر شـمـا گـماشته شده شما را مى ميراند, سپس به سوى پروردگارتان باز گردانده مى شويد)) اشكال كفاردرباره معاد از نو زنده شدن انسانى است كه با متلاشى شدن اجزاى بدنش از بـين مى رود خداوند درجوابشان فرمود كه ملك الموت جان انسان را به طور كامل مى گيرد و بـنـابـراين , چيزى از او گم و گور ومتلاشى نمى شود, بلكه آنچه ناپديد مى شود و از بين مى رود بدن اوست و اين هم مشكلى نيست , زيراخداوند دوباره آن را مى آفريند.
دلـيـل بـر ايـن كـه انـسـان بـرانـگـيـخـته شده در قيامت همان انسان دنيوى است نه مانند آن كـلـيـه آيات مربوط به قيامت است كه نشانگر بازگشت انسان به سوى خدا و برانگيخته شدن او و سؤال وحساب و پاداش ديدن در برابر اعمالش مى باشد.
هـمه اينها گواه آن است كه مراد از همانندى , همان است كه گفتيم و پرداختن به مساله بدن و مـنـجـرشـدن آن بـه سخن از همانندى صرفا به خاطر نوع اشكالى است كه كفار مطرح كردند و گـفـتند :((آيا آن گاه كه به استخوانهايى پوسيده تبديل شديم ,به صورت آفرينش جديدبرانگيخته خـواهـيـم شـد؟
)) ايـن سخن كفار فقط متضمن بدن و مسائل بدنى بود نه نفس و جانى كه از آن گـرفته مى شود اگر از نفس قطع نظرشود, در آن صورت بدن اخروى مانند بدن دنيوى خواهد بود هر چند با وجود نفس عين آن است .

بـعـضـى گـفـتـه اند : مراد از ((مانند آنها)) خود آنهاست و اين جمله نظير اين تعبير است كه به كسى مى گوييد : چون تويى اين كار را نمى كند يعنى تو اين كار را نمى كنى اما اين سخن خالى از اشـكـال نيست پيداست كه مقصود از اين تعبير و تركيب اين است كه چون تويى ـ به خاطر اين كه مـانـنـد تـو فلان خصوصيت و صفت را دارد ـ اين كار را نمى كند بنابراين , تو نيز, با داشتن چنين صـفـتـى , ايـن كـار را نـكن در اين جمله به طور كنايى , با نفى سبب فعل , نفى فعل مى كند و اين تاكيدش بيشتر از آن است كه بگوييم : تو اين كار را نمى كنى .

آيـه ((آيـا كـسـى كـه آسـمـانـهـا و زمين را آفريد, قادر نيست كه مانند آنها را بيافريند؟
چرا و او آفريدگارداناست )), استفهام انكارى است و دليلى را كه در آيه پيش يعنى :((بگو : همان كسى كه آنها را اولين بارآفريد, دوباره زنده مى كند )) آورده است با بيانى نزديكتر به ذهن توضيح مى دهد, چـون در آن آيـه ايـجاد اولين بار انسان را دليل مى گرفت بر اين كه قادر است دوباره آنها را زنده كـنـد ولـى در اين آيه آفرينش آسمانها و زمين را كه بزرگتر از آفرينش انسان مى باشد و خود در جـاى ديـگر فرموده : ((هرآينه آفرينش آسمانها و زمين بزرگتر از آفرينش انسان است )) دليل بر قدرت خدا بر آفرينش مجددانسان گرفته است .

بـنـابـرايـن آيه مذكور به معناى اين است كه بگوييم : چگونه ممكن است گفته شود : خدايى كه عـوالم آسمانها و زمين را, با آن وسعت و آفرينش بديعى كه دارند و با آن نظم شگفت آور عامى كه در آنهاجارى است و از نظم و نظامهاى جزئى حيرت آور و محيرالعقولى برخوردارند و عالم انسانى جـز انـدك و نـاچـيزى از آن عوالم مى باشد, آفريده است , نمى تواند مانند اين مردم را دوباره خلق كند؟
آرى , اومى تواند, چون بسيار آفريننده و بسيار داناست .

بـعـضـى گـفـتـه اند : مراد از ((مانند آنها)) كفار و امثال آنهاست ولى اين معنا درست نيست , زيرا بامعناى لغوى و عرفى ((مثل و مانند)) مغايرت دارد.
بـعـضـى گـفـته اند : مراد از ((مانند آنها)) خود آنهاست به صورت كنايه نظير تعبيراتى كه خود مـامـى آوريم و مثلا مى گوييم : چون تويى به اين كار نيازى ندارد, يعنى تو به آن نيازى ندارى اما ايـن مـعـنـانـيز درست نيست , زيرا اگر تعبيرى كنايى باشد بايد تصريح به آن نيز ممكن باشد اما نـمى توانيم بگوييم :آيا آن كسى كه آسمانها و زمين را آفريده نمى تواند ايشان را بيافريند)) چرا كه سـخـن دربـاره رسـتـاخـيز وزنده كردن دوباره آنها در قيامت است نه درباره آفرينش آنها, چون مشركان اعتراف داشتند به اين كه آفريدگار آنها خداى سبحان است .

بـعضى گفته اند : ضمير در ((مانند آنها)) به آسمانها و زمين بر مى گردد و اين كه ضمير مربوط بـه موجودات صاحب عقل و شعور (يعنى ضمير هم ) درباره آسمانها و زمين (كه غير ذى شعورند) بـه كـاررفـتـه , بـه سـبب اين است كه موجودات ذى شعور در اين عوالم به سر مى برند لذا از باب تـغـليب , ضميرمختص ذى شعور به آسمانها و زمين برگردانده شده است بنابراين , مقصود از آيه اين است كه خداوندآفريدگار جهان قدرت اين را دارد كه همانند آن را بيافريند اشكال وارد بر اين قـول نـيـز ايـن اسـت كـه دراين جا سخن بر سر اثبات برانگيخته شدن انسان در قيامت است , نه بـرانـگـيـخـتـه شـدن و آفـرينش مجددآسمانها و زمين وانگهى سخن از اعاده و آفريدن همانند موجودات است نه اعاده عين آنها.
بـنـابـرايـن , حـق آن اسـت كـه گـفـتـه شود : مراد از خلق كردن مانند آنها اين است كه بعد از مرگ بازگردانده شوند, تا سزاى اعمال خود را ببينند از سخن طبرسى رحمة اللّه عليه در مجمع البيان نيز همين معنا استفاده مى شود.
تـوضـيـح ايـن كـه انـسان مركب از نفس و بدن است و بدن در اين دنيا در معرض تغيير و تبديل دائمـى است , زيرا اجزاى آن پيوسته دگرگون مى شوند و هر پديده مركب , با از بين رفتن يكى از اجزاى تشكيل دهنده آن , از بين مى رود بنابراين انسان در هر آن و لحظه اى غير از آن انسانى است كـه در آن ولحظه قبل بوده است , اما شخصيت انسان به سبب نفس يا همان روح او, كه موجودى مـجـرد اسـت و ازمـاده و تغييرات مادى به دور و مرگ و نيستى به آن راه پيدا نمى كند, محفوظ مى ماند.
حـاصـل كـلام خـداى تـعالى اين است كه با مرگ بدن نفس نمى ميرد, بلكه محفوظ و زنده است تـاروزى كه به سوى خداى سبحان برگردد اين معنا از آيه اى كه پيشتر گفتيم استفاده مى شود, يـعنى آيه ((وگفتند : آيا آن گاه كه در زمين ناپديد شديم دوباره آفريده مى شويم ؟
بلكه اينان به ديدار پروردگارشان ايمان ندارند بگو : فرشته مرگ كه بر شما گماشته شده است , جان شما را به طور كامل مى ستاند سپس به سوى پروردگارتان بازگردانده مى شويد)).
پـس ,بـدنـى كه بعدها(در رستاخيز)كالبد انسان مى شود, در قياس با بدن قبلى او (در دنيا), مانند آن خـواهـد بود نه عين آن , ولى انسان داراى بدن بعدى , در قياس با انسان داراى بدن قبلى , عين اوست نه مانند او, زيرا شخصيت انسان به نفس و روح اوست و آن در هر دو عالم يكى است .

از آن جـا كـه اسـتـبـعـاد مـشـركان از زنده شدن مجدد انسان واظهار اين سخن كه ((چه كسى اين استخوانهاى پوسيده شده را زنده مى كند؟
)) به آفرينش دوباره بدن برمى گردد و نه آفرينش مـجدد روح و نفس , خداوند سبحان در پاسخ آنها به اثبات امكان آفريده شدن مانند آنها مى پردازد امـا بـازگـشـت عـيـن آنـهـا بعد از مرگ وقتى انجام مى پذيرد, كه نفوس و ارواح كه نزد خداوند محفوظند به كالبدهايى كه از نو آفريده مى شوند تعلق گيرند در آن صورت در آخرت عين همان اشـخاصى خواهند بود كه در دنيابوده اند خداى تعالى فرموده است : ((آيا نمى دانند آن خدايى كه آسـمـانها و زمين را آفريد و در آفرينش آنها در نماند مى تواند مردگان را زنده كند؟
)) در اين آيه زنـده كـردن را بـه خود مردگان نسبت داده فرموده است : ((مردگان را زنده كند)) و نفرمود : مانند مردگان را زنده كند.

چگونگى معاد.