380- سيد رضى ، در تفسير اين روايت ، به دو احتمال پرداخته و در اين باره ، چنين گفته است : ((در اين روايت ، بنا بر هر يك از دو تفسير، مجازى وجود دارد؛ چه ، اگر مقصود از "مخارف " (در متن حديث يعنى "عائد المريض على مخارف الجنة ")، جمع كلمه "مخرف " به معناى چيدن نخل باشد، در اين صورت ، گويا پيامبر خدا براى كسى كه به عيادت بيمارى برود، بر ورود وى به بهشت ، گواهى داده و آن را حتمى دانسته است تا جايى كه در حالى كه هنوز آن بنده در دنيا، يعنى سراى تكليف به سر مى برد، از باب اعتماد كامل به بهشتى بودن وى و جاى گرفتن او در اين سراى امن ، درباره وى با عبارتى به بيان حالش پرداخته كه گويا همين اكنون ، در بهشت جاى گرفته و آن جا استقرار يافته است . همين نكته ، خود مجاز موجود در حديث است . اگر مقصود از "مخارف "، جمع "مخرفه " به معناى راه باشد، چنان كه از يكى از صحابيان نيز نقل شده كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: "و تركتم على مثل مخرفة النعم ؛ شما را بر گذرگاه آشكار نعمت ها گذاردم و آن را با گام هايى كه بر آن نهاده شده و آمد و شد فراوانى كه در آن صورت پذيرفته است ، نشانه گذارى كردم "، در اين صورت ، محل مجاز در سخن پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) اين است كه ايشان ، عيادت كننده بيمار را به سان كسى دانسته كه در راهى گام نهاده است كه به بهشت مى رسد و او را به سراى جاودانگى راهبر مى شود)) (المجازات النبوية : ص 113).
381- المجازات النبوية : ص 113 ح 42.
382- مقصود از ((خرفه ))، ميوه هاى نخل است كه به گاه رسيده شدن ، چيده مى شود. گويا آن كس كه به عيادت بيمار مى رود، در پاداشى كه به چنگ مى آورد، كسى را مى ماند كه بر نخلى از نخل هاى بهشت است و ميوه هاى آن را مى چيند(النهاية : ج 2 ص 24).
383- صحيح مسلم : ج 4 ص 1989 ح 42.
384- الكافى : ج 3 ص 121 ح 10.
385- مسند ابن حنبل ، ج 1 ص 197 ح 702.
386- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 1 ص 140 ح 384.
387- الكافى : ج 3 ص 121 ح 6.
388- الكافى : ج 3 ص 120 ح 4 و ص 121 ح 7.
389- الكافى : ج 3 ص 120 ح 6.
390- الكافى : ج 3 ص 120 ح 5.
391- الكافى : ج 3 ص 117 ح 1.
392- المعجم الاءوسط: ج 4 ص 18 ح 3503.
393- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 3 ص 300 ح 4076.
394- الكافى : ج 3 ص 118 ح 3.
395- شعب الايمان : ج 6 ص 541 ح 9214.
396- سنن الترمذى : ج 5 ص 76 ح 2731.
397- سنن الترمذى : ج 4 ص 412 ح 2087.
398- نثر الدر: ج 1 ص 155.
399- السنن الكبرى ، نسايى : ج 6 ص 258 ح 10882.
400- صحيح البخارى : ج 5 ص 2148 ح 5351.
401- صحيح مسلم : ج 4 ص 1718 ح 40.
402- سنن ابن ماجة : ج 1 ص 463 ح 1441.
403- ثواب الاءعمال : ص 230 ح 3.
404- دعائم الاسلام : ج 1 ص 218.
405- مسند البزاز: ج 2 ص 255 ح 663.
406- شعب الايمان : ج 6 ص 543 ح 9222.
407- كنز العمال : ج 9 ص 97 ح 25153.
408- مسند الشهاب : ج 2 ص 218 ح 1221.
409- مكارم الاخلاق : ج 2 ص 178 ح 2455.
410- الكافى : ج 3 ص 118 ح 6.
411- تاريخ بغداد: ج 11 ص 334.
412- الاءمالى ، طوسى : ص 639 ح 1318.
413- الفردوس : ج 3 ص 81 ح 4226.
414- شعب الايمان : ج 6 ص 542 ح 9218.
415- الكافى : ج 3 ص 117 ح 1.
416- الفردوس : ج 3 ص 44 ح 4111.
417- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 4 ص 398 ح 5850.
418- صحيح البخارى : ج 1 ص 418 ح 1183.
419- الاءمالى ، طوسى : ص 629 ح 1295.
420- مسند ابن حنبل : ج 3 ص 370 ح 9253..
421- جامع الاحاديث ، قمى : ص 101..
422- تحف العقول : ص 87.
423- الدعوات ، ص 224 ح 620 و ص 277 ح 801.
424- سنن النسائى : ج 4 ص 40.
425- شعب الايمان : ج 6 ص 535 ح 9188.
426- الكافى : ج 6 ص 396 ح 4 و ص 397 ح 5.
427- ذيل تاريخ بغداد، ابن نجار: ج 18 ص 222 ح 795.
428- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 106.
429- سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1172 ح 3543.
430- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 106.
431- كنز العمال : ج 1 ص 243 ح 1223.
432- طب الامام رضا (عليه السلام ): ص 10.
433- الخصال : ص 514 ح 3.
434- بحار الانوار: ج 3 ص 75.
435- الامالى ، طوسى : ص 597 ح 1240.
436- الكافى : ج 2 ص 503 ح 3.
437- الكافى : ج 2 ص 503 ح 4.
438- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 135.
439- الكافى : ج 6 ص 329 ح 7.
440- المحاسن : ج 6 ص 284 ح 1925.
441- الكافى : ج 6 ص 354 ح 11.
442- الكافى : ج 6 ص 343 ح 1.
443- الكافى : ج 6 ص 343 ح 2.
444- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 373 ح 1242.
445- المحاسن : ج 2 ص 364 ح 1242.
446- كنز العمال : ج 10 ص 40 ح 28260.
447- الكافى : ج 6 ص 357 ح 4.
448- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 372 ح 1231.
449- الكافى : ج 6 ص 357 ح 1.
450- الكافى : ج 6 ص 358 ح 1.
451- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 359 ح 1172.
452- درالفردوس ، به جاى ((سردى سينه را از ميان مى برد))، اين عبارت آمده : ((كينه را از دل مى زدايد و حالت دل چركينى را از ميان مى برد)).
453- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 358 ح 1168، الفردوس : ج 4 ص 265 ح 6780.
454- تلبينه ، نوعى آش است كه از سبوس و شير و عسل ، تهيه مى شود(القاموس المحيط: ج 44 ص ‍ 265). نيز، ر. ك : ص 479 (تلبينه ).
455- الكافى : ج 6 ص 320 ح 2
456- الكافى : ج 6 ص 510 ح 3
457- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 398 ح 1355.
458- معناى حوك در ص 453 آمده است .
459- در مكارم الاخلاق ، به جاى ((بيمارى را از درون بدن ، بيرون مى كشد))، عبارت ((خون را روان مى سازد)) آمده است .
460- الكافى : ج 6 ص 364 ح 4، مكارم الاخلاق : ج 1 ص 388 ح 1309.
461- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 137.
462- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 363 ح 1191.
463- نا گفته نماند مؤ لف در تبيين معناى عبارت ((محسمه للعروق )) كه در روايت آمده ، از فيض القدير، چنين نقل كرده است : در المصباح آمده است ((حسمه حسما فانحسم )) يعنى : ((آن را بريد و بريده شد)) و ((حسمت العرق ))، به حذف مضاف گفته مى شود و اصل آن ، چنين است : ((حسمت دم العرق ))؛ يعنى آن كه : ((رگ را بريدى و با داغ نهادن و با آتش گذاردن بر آن ، خونريزى را متوقف ساختى )). ابن اثير در النهايه گفته است : ((محسمه للعرق ))، يعنى : ((كاهنده قدرت همبسترى ))، و ((مذهبة للاشر))، يعنى : ((از ميان برنده سر مستى ))، بدان معنا كه روزه ، خون رگ ها را كاهش مى دهد و سر چشمه منى را كم مى كند و سرمستى انسان را در هم مى شكند (فيض القدير: ج 4 ص 344).
464- كنز العمال : ج 8 ص 450 ح 23610.
465- چنان كه پيش تر اشاره شد، به نظر مى رسد اين توجه ناظر به نظام دو وعده اى است . م .
466- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 424 ح 1447 و 1448.
467- علامه مجلسى مى گويد: ((اين دعا، يك مثل آدم است براى بيان زيان ديدن آن رگ و در نتيجه ، زيان رساندن آن به بدن ، گويا كه آن رگ ، دعا مى كند و دعايش هم براورده مى شود)) (بحار الانوار: ج 66 ص 347.
468- الكافى : ج 6 ص 289 ح 12.
469- الخصال : ص 512 ح 3.
470- بحار الانوار: ج 61 ص 325 ح 30 و ج 3 ص 72.
471- الكافى : ج 6 ص 344 ح 1.
472- الكافى : ج 6 ص 519 ح 1 و ح 4.
473- الكافى : ج 6 ص 522 ح 8.
474- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 174 ح 518.
475- الخصال : ص 611 ح 10.
476- الكافى : ج 6 ص 329 ح 5.
477- الكافى : ج 6 ص 330 ح 9
478- سداب : سداب ها، دسته اى از تيره سدابيان اند و مهم ترين نوع آن ، سداب كوهى است ، داراى برگ هاى باريك و بسيار متعفن كه براى گريزاندن حشرات به كار مى رود. گياهى دارويى مانند پودنه است كه خوردن آن ، دفع قوت باه و مباشرت مردان و اسقاط حمل زنان مى كند. در يونانى آن را ((فيجن )) و در تنكابن و ديلم ، ((پيم )) مى نامند (ر .ك : لغت نامه دهخدا: ج 8 ص ‍ 11914).
479- الكافى : ج 6 ص 367 ح 1.
480- الكافى : ج 6 ص 368 ح 2.
481- المحاسن : ج 2 ص 327 ح 2110.
482- ثواب الاعمال : ص 34 ح 3.
483- المحاسن : ج 2 ص 323 ح 2094.
484- شعب الايمان : ج 5 ص 102 ح 5947.
485- دعائم الاسلام : ج 2 ص 113 ح 376.
486- الخصال : ص 362 ح 10.
487- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 11.
488- مكام الاخلاق : ج 1 ص 423 ح 1439.
489- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 6.
490- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 423 ح 1442.
491- طب الائمه ( عليهم السلام ): ص 139.
492- بحار الانوار: ج 62 ص 271 ح 70.
493- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 374 ح 1243.
494- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 6.
495- پيه انار، سپيده اى است كه در درون انار است و دانه ها بر آن تعبيه شده اند.
496- الكافى : ج 6 ص 354 ح 12.
497- الكافى : ج 6 ص 329 ح 4.
498- بحار الانوار: ج 62 ص 271 ح 70.
499- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 358 ح 1167.
500- الفقه المنسوب للامام الرضا (عليه السلام ): ص 346.
501- الفردوس : ج 5 ص 370 ح 8468.
502- الدروس : ج 3 ص 44.
503- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 174 ح 518.
504- صحيفة الامام الرضا (عليه السلام ): ص 231 ح 127.
505- تهذيب الاحكام : ج 4 ص 191 ح 545.
506- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 4 ص 361 ح 5762.
507- جلجلان موجود در متن حديث ، به معناى كنجد و گشنيز است ؛ اما به قرينه حديث 387، در اينجا به گشنيز ترجمه شد.
508- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 6.
509- الكافى : ج 6 ص 490 ح 6.
510- طب الامام الرضا (عليه السلام ): ص 29.
511- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 374 ح 1246.
512- الكافى : ج 6 ص 367 ح 1.
513- الفردوس : ج 2 ص 197 ح 2980.
514- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 6.
515- كنز العمال : ج 14 ص 186 ح 38318.
516- در السرائر به جاى ((حافظه به بار مى آورد))، عبارت ((فكر را تيز مى كند)) آمده است .
517- خردل : گياهى از تيره چليپاييان (صليبيان ) كه دو نوع سفيد و سياه دارد. برگ هايش شبيه برگ ترب ، ولى كوچك تر از آن و داراى گل هاى زرد و دانه هاى ريز و قهوه اى و طعم تند است . دانه هاى آن را پس از كوبيدن در آب يا سركه ، خمير مى كنند و با غذا، جهت تحريك اشتها تناول كنند. تخم سپندان ، اسپندان ، حب الرشاد (فرهنگ معين ).
518- در بحار الانوار (عليه السلام )، بخش دوم روايت ، چنين آمده است : ((هر كس بخواهد عقل وى افزون شود، هر روز سه هليله با شكر بلوچ بخورد)).
519- طب الامام الرضا (عليه السلام ): ص 36، بحار الانوار: ج 62 ص 324.
520- الاختصا ص : ص 124.
521- الخصال : ص 344 ح 9.
522- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 64.
523- طب الامام الرضا (عليه السلام ): ص 29.
524- ثواب الاعمال : ص 36 ح 1.
525- الاصول السته عشر: ص 55.
526- الكافى : ج 4 ص 153 ح 4.
527- الاحكام النبويه فى الصناعه الطبيه : ج 2 ص 26.
528- الكافى : ج 6 ص 521 ح 5.
529- الكافى : ج 6 ص 522 ح 9.
530- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 10.
531- الخصال : ص 611 ح 10.
532- الكافى : ج 6 ص 524.
533- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 87.
534- المعجم الكبير: ج 23 ص 299 ح 667.
535- المعجم الكبير: ج 24 ص 298 ح 755.
536- الكافى : ج 6 ص 363 ح 9
537- در طب الامام الرضا (عليه السلام )، به جاى عبارت برگزيده كتاب حاظر، اين عبارت آمده است : ((هر كس از درد شقيقه و شكم درد مى ترسد، نبايد پس از خوردن ماهى تازه بخوابد، خواه تابستان باشد، خواه زمستان )).
538- بحار الانوار: ج 62 ص 324، طب الامام الرضا (عليه السلام ): ص 39.
539- طب الامام الرضا (عليه السلام ): ص 28.
540- تهذيب الاحكام : ج 7 ص 412 ح 1646.
541- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 3 ص 552 ح 4899.
542- الكافى : ج 6 ص 326 ح 2.
543- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 10.
544- الكافى : ج 6 ص 490 ح 3.
545- بحار الانوار: ج 6 ص 66 و ج 60 ص 380 ح 98.
546- الكافى : ج 6 ص 361 ح 1.
547- بحار الانوار: ج 62 ص 321.
548- الكافى : ج 6 ص 323 ح 1.
549- براى ديدن متن كامل حديث ، ر. ك : ص 260 ح 828.
550- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 12.
551- كنز العمال : ج 2 ص 145 ح 3520.
552- در متن عربى واژه ((هاضوم )) آمده و علامه مجلسى ، در شرح آن آورده است : ((هاضوم ، همان است كه در (پارسى ) بدان گوارش (دهنده ) گويند؛ چرا كه غذا را هضم مى كند. در قاموس آمده است : هاضوم ، هر دارويى است كه موجب هضم غذا شود. گويا در اين جا مقصود از هاضوم ، نانخواه است )) (بحار الانوار: ج 66 ص 244 ح 3.
553- علامه مجلسى مى گويد: ((مقصود از سفيدى ، لبنيات است . شايد هم مقصود از آن سفيده تخم مرغ باشد؛ اما احتمال نخست ، آشكارتر است )) (بحار الانوار: ج 66 ص 245).
554- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 407 ح 1381، بحار الانوار: ج 66 ص 244 ح 3.
555- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 108.
556- نهج البلاغه : حكمت 8.
557- الخصال : ص 513 ح 3.
558- بحار الانوار: ج 3 ص 69.
559- در كنز العمال ، در متن روايت ، به جاى ((قدر))، ((النجوم )) آمده است . در اين صورت ، معناى روايت ، نهى از تامل در علم نجوم است و مقصود از علم نجوم ، طالع بينى ، و پيش ‍ بينى حوادث آينده از طريق ستارگان است .
560- الفردوس : ج 4 ص 146 ح 6448، كنز العمال : ج 10 ص 219 ح 29159.
561- طب الامام الرضا (عليه السلام ): ص 27.
562- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 3 ص 552 ح 4899.
563- الخصال : ص 637 ح 10.
564- الكتاب من لا يحضره الفقيه : ج 3 ص 552 ح 4899.
565- طب الامام الرضا (عليه السلام ): ص 64.
566- براى ديدن متن كامل حديث ، ر. ك : ص 262 ح 828.
567- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 12.
568- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 1 ص 128 ح 312.
569- الكافى : ج 6 ص 491 ح 14.
570- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 1 ص 127 ح 310.
571- الكافى : ج 6 ص 490 ح 14.
572- الكافى : ج 6 ص 491 ح 13.
573- ثواب الاعمال : ص 40 ح 3.
574- الكافى : ج 6 ص 494 ح 9.
575- به نظر مى رسد اين روايت ، به ضعف بينايى و كم شدن قدرت چشمان در هنگام روزه دارى اشاره دارد؛ چرا كه بنا بر روايت ، اين ضعف و كاستى در هنگام روزه گشودن با چيزهايى شيرين ، به علت سرعت هضم آنها و قدرت يافتن بدن به وسيله آنها، به ترميم و بهبود مى گرايد.
576- المقنعه : ص 317.
577- دانگ يا دانق ، واحد اندازه گيرى وزن ، پول و حجم بوده و غالبا وقتى به عنوان واحد وزن به كار مى رود، معادل نصف مثقال است . (ر. ك : اوزان و مقياسها در اسلام ، هينس : ص 16 و 17.
اين مقدار را معادل هشت دانه جو نيز دانسته اند (ر. ك الاوزان و المقادير، ابراهيم سليمان : ص 22 - 26).
قطعه چى نيز اين مقدار را با واحدهاى معيار امروزين سنجيده و آن را معادل 496/0 گرم دانسته است (ر. ك : معجم لغه الفقهاء: ص 449). م .
578- مكارم الاخلاق : ج 2 ص 165 ح 2408.
579- المحاسن : ج 2 ص 335 ح 2149.
580- يعنى از چيزهايى است كه خداوند به آن ، بر بندگان خويش منت نهاده است . همچنين گفته اند: پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )، اين گياه را به ((من )) تشبيه كرده و آن ، عسل شيرينى است كه خود به خود و بدون اسباب و عوامل مادى از آسمان نازل مى شود. قارچ دنبلان نيز چنين است و هزينه هايى چون بذر و آبيارى نمى خواهد (النهايه : ج 4 ص 366).
581- الكافى : ج 6 ص 370 ح 2.
582- مسند ابن حنبل : ج 1 ص 150 ح 497.
583- صحيح ابن حبان : ج 9 ص 269 ح 3954.
584- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 87.
585- علامه مجلسى ، در شرح عبارت ((و گاه نيز آن را به سان يك دانه مى بيند))، دو تفسير آورده است . يكى آن كه آن دختر اگر درمان نشود، بعدها آن را به سان يك دانه خواهد ديد. ديگرى آن كه در همان حال كه ستاره را به سان كهكشان مى بيند، آن را همانند يك دانه نيز مى بيند (مرآه العقول : ج 26 ص 584). مترجم ، ترجمه را بر پايه وجه دوم ، انجام داده است .
586- واژه عربى متن ، ((مر)) است و در اين باره ، چند احتمال وجود دارد:
- يكى آن كه اين واژه به معناى گياه ((تلخه )) باشد كه بوته اى است با رنگ سبز مايل به سياه و برگ هاى متوسط. اين گزيده كنونى مترجم است .
- ديگرى آن كه اين واژه ، به معناى گياه يا درخت مير يا مور باشد.
- ديگرى آن كه واژه ، شكل تغيير يافته مور باشد كه در هندى به معناى توتياست .
- آنچه در اين باره در النهايه (ج 4 ص 316) آمده اين است كه آن را دارويى چون سبر دانسته اند. م .
587- الكافى : ج 8 ص 383 ح 581.
588- الكافى ج 8 ص 383 ح 580.
589- شكوفه و بهار فلفل آن را فلفل دراز نيز مى گويند (لغت نامه دهخدا: ج 10 ص 15179).
590- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 87.
591- رباح ، نام جايى است كه كافور را بدان نسبت داده اند. چنان كه دهخدا آورده ، كافور رياحى نيز گفته اند و بعضى نيز رياح را نام يكى از پادشاهان هند دانسته اند كه براى نخستين بار، اين كافور را شناخت (لغت نامه دهخدا: ج 7 ص 10458). م .
592- اسقطره يا سقطرى ، جزيره اى در اقيانوس هند، در سمت چپ كسى است كه از غرب به سمت هند مى رود. عامه ، بدان سقوطره نيز گفته اند. گياه سبر و گياه خون سياوشان را از آن جا مى آورند (القاموس المحيط: ج 2 ص 50).
593- الكافى : ج 8 ص 383 ح 583.
594- الكافى : ج 6 ص 521 ح 5.
595- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 372 ح 1230.
596- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 8.
597- براى ديدن متن كامل حديث ، ر. ك : ص 480 ح 1604.
598- المحاسن : ج 1 ص 76 ح 37.
599- مقصود از وبا، طاعون يا هر بيمارى واگير ديگرى است .
600- براى ديدن متن كامل حديث ، ر. ك : ص 257 ح 819.
601- بحار الانوار: ج 66 ص 252 ح 21.
602- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 6.
603- دعائم الاسلام : ج 2 ص 145 ح 511.
604- دعائم الاسلام : ج 2 ص 109 ح 355.
605- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 107 ح 227.
606- الدعوات : ص 159 ح 437.
607- الفردوس : ج 3 ص 311 ح 4937.
608- دعائم الاسلام : ج 2 ص 164 ح 591.
609- كنز العمال : ج 10 ص 51 ح 28314.
610- كنز العمال : ج 6 ص 645 ح 17200.
611- المعجم الاوسط: ج 2 ص 11 ح 1064.
612- سنن الترمذى : ج 4 ص 389 ح 2048.
613- مسند ابن حنبل : ج 5 ص 388 ح 15906.
614- الكافى : ج 6 ص 494 ح 4.
615- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 108 ح 229.
616- الكافى : ج 6 ص 494 ح 7.
617- الكافى : ج 6 ص 494 ح 10.
618- الكافى : ج 6 ص 494 ح 6.
619- سنن الترمذى : ج 4 ص 389 ح 2048.
620- مسند ابن حنبل : ج 3 ص 264 ح 8619.
621- المحاسن : ج 2 ص 384 ح 2354.
622- الكافى : ج 6 ص 496 ح 7.
623- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 301 ح 950.
624- الكافى : ج 6 ص 290 ح 3.
625- مستطرفات السرائر: ص 57 ح 17.
626- الكافى : ج 6 ص 483 ح 4.
627- الكافى : ج 6 ص 482 ح 12.
628- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 10.
629- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 84.
630- الكافى : ج 6 ص 466 ح 1.
631- المعجم الكبير: ج 11 ص 24 ح 10938.
632- المستدرك على الصحيحين : ج 4 ص 455 ح 8258.
633- معانى الاخبار: ص 247 ح 1.
634- كنز العمال : ج 1 ص 536 ح 2406.
635- الكافى : ج 2 ص 613 ح 1.
636- كنز العمال : ج 1 ص 536 ح 2407.
637- حليه الاولياء: ج 3 ص 201.
638- الخصال : ص 92 ح 35.
639- بحار الانوار: ج 3 ص 111.
640- تهذيب الاحكام : ج 2 ص 122 ح 461.
641- الخصال : ص 616 ح 10.
642- بحار الانوار: ج 3 ص 65.
643- نهج البلاغه : حكمت 8.
644- بحار الانوار: ج 3 ص 74.
645- علل الشرائع : ص 92 ح 6 و ص 88 ح 4.
646- علل الشرائع : ص 87 ح 2.
647- الامالى ، طوسى : ص 646 ح 1338.
648- علل الشرائع : ص 86 ح 1.
649- طب الامام رضا (عليه السلام ): ص 37.
650- المحاسن : ج 2 ص 322 ح 2089.
651- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 73.
652- الكافى : ج 6 ص 482 ح 12.
653- علل الشرائع : ص 92 ح 6.
654- نهج البلاغه : حكمت 8.
655- الخصال : ص 513 ح 3.
656- علل الشرائع : ص 87 ح 2.
657- علل الشرائع : ص 86 ح 1.
658- بحار الانوار: ج 3 ص 71.
659- الخصال : ص 514 ح 3.
660- كفايه الاثر: ص 254.
661- صحيح مسلم : ج 1 ص 212 ح 20.
662- متن عربى اين واژه ، ((خياشيم )) است و ((خيشوم )) را در عربى به معناى بن بينى دانسته اند. بعضى هم كل بينى را خيشوم خوانده اند (المصباح المنير: ص 170).
663- صحيح مسلم : ج 1 ص 213 ح 23.
664- الخصال : ص 611 ح 10.
665- طب الامام الرضا (عليه السلام ): ص 40.
666- المحاسن : ج 2 ص 425 ح 2490.
667- قسط: عود هندى و عربى كه بدان ، علاج كنند. بيخى است شبيه به بيخ لفاح و از نواحى هند خيزد و نباتش مفروش و بى ساق و برگش عريض و بر سه قسم مى باشد: يكى شيرين و سبك و سفيد و با عطريت و قسط بحرى و عربى نامند و قسمى مايل به سياهى و سبك و سطبر و كم بوى و تلخ ، و او را قسط هندى نامند... (لغت نامه دهخدا: ج 11 ص 15496.
668- بر داع (ورس ): اسپرك را گويند و آن گياهى است كه چيزها را بدان رنگ كنند و شبيه سمسم است و منبت آن ، در بلاد يمن است و بس . مى كارند آن را و تا بيست سال ، باقى باشد و جامه اى از آن رنگ كنند، پوشيدنش قوت بسيار دهد (لغت نامه دهخدا: ج 3 ص 3942.
669- المستدرك على الصحيحين : ج 4 ص 450 ح 8239.
670- المستدرك على الصحيحين : ج 4 ص 450 ح 8241.
671- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 107 ح 225.
672- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 89.
673- الكافى : ج 8 ص 382 ح 578.
674- الكافى : ج 8 ص 382 ح 579.
675- طب الامام الرضا (عليه السلام ): ص 37 و ص 38.
676- مكارم الاخلاق : ج 2 ص 210 ح 2533.
677- معناى اين واژه در ص 164 آمد.
678- كندس يا كندش ، نام فارسى يك گياه است . همين نام به زبان عربى نيز در آمده و مؤ لف ، درباره آن از فيروزآبادى چنين نقل كرده است : كندس : ريشه هاى گياهى است كه درونش زرد و لايه بيرونش ‍ سياه است . چون به صورت گرد در آيد و در بينى دمانده شود، شخص به عطسه مى آيد، چشمانش ‍ خسته ، فروغ تازه مى يابد و شب كورى از ميان مى رود (القاموس المحيط: ج 2 ص 245).
679- طب الائمه (عليهم السلام ): ص 64.
680- الكافى : ج 2 ص 656 ح 19.
681- در بحار الانوار به جاى ((شده (سختى))) ((سده )) آمده است و آن ، بيمارى اى است كه در بينى رخ مى نمايد و مانع بوييدن راحت هوامى شود.
682- مكارم الاخلاق : ج 2 ص 165 ح 2408، بحار الانوار: ج 76 ص 52 ح 1.
683- الفقه المنسوب للامام الرضا (عليه السلام ): ص 391.
684- كمال الدين : ص 430 ح 5.
685- الكافى : ج 2 ص 657 ح 23.
686- الكافى : ج 2 ص 656 ح 20.
687- مكارم الاخلاق : ج 2 ص 165 ح 2408.
688- هر دارويى كه به صورت غير معجون استفاده شود، سفوف گويند (مجمع البحرين : ج 2 ص ‍ 851.
689- الكافى : ج 8 ص 192 ح 227.
690- الثقات ، ابن حبان : ج 9 ص 170.
691- در مكارم الاخلاق به جاى ((خوردن ))، عبارت ((گوشت )) آمده است .
692- از ديدگاه نگارنده ، در صورت صحت اين روايت ، ظاهرا مقصود از آن ، خوردن هميشگى ماهى براى برخى مزاج ها يا برخى از مناطق است ؛ چه اين شمارى از احاديث از عادت كردن به خوردن گوشت ماهى نهى كرده اند (ر. ك : ص 615). به هر روى ، هدف از آوردن اين گونه روايات ، گشودن باب پژوهش هاى علمى است .
693- المحاسن : ج 2 ص 270 ح 1865، مكارم الاخلاق : ج 1 ص 350 ح 1139.
694- گياهى كه براى شستن دست و جامه به كار برده مى شود (المعجم الوسيط: ج 1 ص 19).
695- مقصود آن است كه امام ، (عليه السلام ) هنگامى كه پس از غذا خوردن دست ها و دهان خود را با آبى كه به اشنان آميخته است ، مى شست ، دهان خويش را كاملا مى بست تا چيزى از آن به دهان وى نرود (مرآة العقول : ج 32 ص 226).
696- الكافى : ج 6 ص 378 ح 2.
697- ممكن است مقصود حمام هاى آن عصر باشد كه از نظافت كافى برخوردار نبوده است .
698- الكافى : ج 6 ص 497 ح 4.
699- غريب الحديث لا بن قتيبه : ج 2 ص 359 ح 16.