1- چنان كه از اميرمؤ منان على بن ابى طالب (عليه السلام ) روايت شده كه فرمود: بالعافية توجد لذة الحيات لذت زندگى با عافيت (سلامت ) به دست مى آيد. (غررالحكم : ح 4207).
2- ر. ك : ص 33 ح 4.
3- ر. ك : ص 33 ح 1.
4- شعرا، آيه 80.
5- ر. ك : ص 42 (پزشكى از ديدگاه اسلام / شفا خداوند است ).
6- ر. ك : ص 39 (پزشكى از ديدگاه اسلام / هر دردى را درمانى است ).
7- نهج البلاغه : خطبه 108.
8- الطب : ((علاج الجسم والنفس ؛ طب ، به معناى درمان تن و روان است )) (القاموس ‍ المحيط: ج 1 ص 96).
9- الامالى ، طوسى : ص 146 ح 240.
10- مائده ، آيه 16.
11- نساء، آيه 134.
12- به استثناى مواردى كه حكمت الهى به دليل مسائل تربيتى بيمارى فردى را اقتضا نمايد (ر. ك : ص 80، حكمت بيمارى ).
13- علل الشرائع : ص 592.
14- تصحيح الاعتقاد: ص 144.
15- ر. ك : ص 34 ح 6.
16- ر. ك : اهل بيت در قرآن و حديث : ج 1 ص 253 (ويژگى هاى علمى اهل بيت (عليهم السلام ) و ص ‍ 279 (درهاى علوم اهل بيت (عليهم السلام ) و ص 309 (مبادى علوم اهل بيت (عليهم السلام ).
17- ر. ك : اهل بيت در قرآن و حديث : ج 1 ص 333 (چگونگى علوم اهل بيت (عليهم السلام ).
18- ر. ك : دانش نامه اميرالمؤ منين (عليه السلام ): ج 10 ص 331 (باب دهم : پيش از آن كه مرا از دست بدهيد، از من بپرسيد).
19- الكافى : ج 1 ص 202 ح 1.
20- ر. ك : ص 33 ح 1.
21- ر. ك : ص 33 ح 2 و 3 و 5.
22- الاعتقادات ، صدوق : ص 115.
23- آل عمران ، آيه 49.
24- اين بخش به درخواست خدا در كتاب نهج الدعاء، خواهد آمد.
25- گفتنى است كه شمارى از احاديثى كه انتساب آنها به اهل بيت (عليهم السلام ) بسيار ضعيف ارزيابى شد، در جمع بندى نهايى حذف گرديد.
26- ر. ك : ص 165 ح 448. همچنين ر. ك : ص 170 (آنچه چشم را جلا مى دهد و تقويت مى كند/ سرمه كشيدن با سنگ سرمه اثمد).
27- عنوان طرح : ((بررسى آثار ضد ميكروبى سرمه اثمد بر روى پنج نوع باكترى گرم مثبت و گرم منفى در محيط Invitro)). مجرى طرح : آقاى احمد سعادتفر. همكاران طرح : دكتر مريم ميرزايى ، دكتر عليرضا فرومدى و دكتر محمد رضا مشكوة . تاريخ تصويب : 22/5/1379. پايان طرح : 4/6/1380. دانشگاه علوم پزشكى و خدمات بهداشتى درمانى كرمان .
28- مجرى طرح : آقاى احمد سعادتفر. همكاران : دكتر مجيد محمودى ، دكتر عليرضا فرومدى و دكتر الهه كريميان .
29- رجال الكشى : ج 2 ص 490 ح 401.
30- الكافى : ج 1 ص 53 ح 14.
31- كنز الفوائد: ج 2 ص 107.
32- معدن الجواهر: ص 40.
33- تحف العقول : ص 208.
34- تحف العقول : ص 286.
35- تحف العقول : ص 321.
36- فرج المهموم : ص 22.
37- علل الشرائع : ص 99 ح 1.
38- صحيح مسلم : ج 4 ص 1729 ح 9.
39- دعائم الاسلام : ج 2 ص 144 ح 500.
40- مكارم الاخلاق : ج 2 ص 179 ح 2460.
41- دعائم الاسلام : ج 2 ص 143 ح 499.
42- المستدرك على الصحيحين : ج 4 ص 445 ح 8220.
43- تاريخ بغداد: ج 14 ص 348.
44- المصنف ، ابن ابى شبيه : ج 5 ص 421 ح 1.
45- غررالحكم : ح 7274 و 7275.
46- طب الامام الرضا (عليه السلام ): ص 10.
47- المعجم الكبير: ج 12 ص 131 ح 12784.
48- كنز العمال : ج 10 ص 5 ح 28082.
49- سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1137 ح 3437.
50- مكارم الاخلاق : ج 2 ص 180 ح 2465.
51- احياء علوم الدين : ج 4 ص 413.
52- شعرا، آيه 80.
53- الطب النبوى ، ابن قيم : ص 17.
54- متن عربى منتخب مؤ لف ، چنين است يطيب بذلك اءنفسهم فسمى الطبيب لذلك . مؤ لف در پاورقى با نظر به اين عبارت ، به نقل از علامه مجلسى چنين آورده است : مقصود آن نيست كه واژه طبيب از ريشه ((طيب )) مشتق شده است ؛ چرا كه يكى اين دو واژه ، يعنى واژه طبيب ، از ريشه مضاعف و ديگرى از ريشه معتل است ؛ بلكه مقصود آن است كه نامور شدن طبيب به اين نام ، نه به دليل درمان بيمارى هاى جسم است ، بلكه بدان علت است كه دل را از انديشه و اندوه ، درمان مى كند و خوش و خرسند مى سازد.
در برخى نسخه ها هم به جاى ((يطيب ))، ((يطبب )) آمده است . ريشه ((طب )) به معناى وفق و مدارا در كار و لطف ورزيدن است و طبيب را از آن روى طبيب ناميده اند كه با مدارا و با تدبير لطيف خود، اندوه را دل مى گيرد؛ اما شفاى بدن به طبيب تعلق ندارد (بحار الانوار: ج 62 ص 62، با تغيير اندك . همچنين ، ر. ك : مرآة العقول : ج 25 ص 199).
55- علل الشرائع : ص 525 ح 1، بحارالانوار: ج 62 ص 62 ح 1 و 2.
56- مسند ابن حنبل : ج 6 ص 158 ح 17499.
57- دعائم الاسلام : ج 2 ص 144 ح 501.
58- البلد الاءمين : ص 350.
59- البلد الاءمين : ص 406.
60- المصباح ، كفعمى : ص 123.
61- المصباح ، كفعمى : ص 113.
62- احياء علوم الدين : ج 4 ص 414.
63- ر. ك : ص 51، ح 31.
64- ر. ك : ص 51 ح 32.
65- ر. ك : ص 51 ح 33.
66- ر. ك : ص 62(توصيه هاى پزشكى / پرهيز از مراجعه به پزشك تا سر حد امكان ).
67- ر. ك : ص 62 ح 73.
68- ر. ك : ص 63 ح 78.
69- ر. ك : ص 105 ح 209.
70- الامالى ، طوسى : ص 537 ح 1162.
71- غررالحكم : ح 2860.
72- غررالحكم : ح 6731 و ح 6823.
73- ر. ك : ص 52 ح 36.
74- ر. ك : ص 52 ح 36.
75- ر. ك : ص 52(آداب طبابت و وظائف طبيب / مسئول بودن پزشك در صورت به بار آوردن خسارت ). براى آگاهى از جزئيات احكام مربوط به ضمان ، به كتاب هاى فقهى مربوط به ضمان پزشك و عدم آن مراجعه شود.
76- الكافى : ج 8 ص 345 ح 545.
77- دعائم الاسلام : ج 2 ص 144 ح 503.
78- الاصابة : ج 3 ص 289.
79- اءعلام الدين : ص 299.
80- تهذيب الاءحكام : ج 6 ص 319 ح 878.
81- سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1148 ح 3466.
82- سنن الدارقطنى : ج 3 ص 196 ح 336.
83- تهذيب الاءحكام : ج 10 ص 234 ح 928.
84- مقصود از عاقله ، بستگان پدرى شخص (از قبيل : برادران ، عموها، و عموزادگان ) است كه ديه خطا بر عهده آنان است .
85- دعائم الاسلام : ج 2 ص 417 ح 1457.
86- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 3 ص 253 ح 3917.
87- المصنف ، عبدالرزاق : ج 9 ص 471 ح 18047.
88- در دعائم الاسلام ، در پايان روايت ، اين افزوده به چشم مى خورد: ((يعنى چنانچه چيره دست نباشد)).
89- الكافى : ج 7 ص 364 ح 1، دعائم الاسلام : ج 2 ص 417 ح 1455.
90- علامه مجلسى مى گويد: ((از همين روست كه در بسيارى از امور مربوط به ولادت و فرزند، سخن قابله پذيرفته مى شود، و اگر كسى بر ضد وى دعوى تقصير كند، باز هم آنچه قاعدتا (و از مواضع انكار) پذيرفته مى شود، همان سخن قابله است )) (مرآة العقول : ج 21 ص 91).
91- الكافى : ج 6 ص 52 ح 4.
92- نوعى دارو است كه براى درمان به كار مى رود (مجمع البحرين : ج 2 ص 877).
مجلسى در اين باره گفته است : اين نام را در كتاب هاى طب و لغت نيافته ايم . آنچه در كتب طب يافته ام ، اسطمحيقون است كه دانه اى است مسهل و براى سودا و بلغم مفيد است . شايد هم آنچه در نسخه هاى متون آمده ، تصحيف همين كلمه باشد (مرآة العقول : ج 26 ص 93).
93- غاريقون يا اغاريقون : ريشه يك گياه يا چيزى است كه در درخت هاى درون تهى شده ساخته مى شود و درمان زهرهاست . گشاينده ، به جريان اندازنده اخلاط كدر. اين دارو شادى آور و براى سياتيك و مفاصل كارآمد است و هر كه آن را بر خود آويخته باشد، كژدم ، نيشش نمى زند (القاموس ‍ المحيط: ج 3 ص 271).
94- الكافى : ج 8 ص 193 ح 229.
95- الكافى : ج 8 ص 194 ح 230.
96- طب الاءئمة (عليهم السلام ): ص 63.
97- حصاة را در لغت به عارضه اى در مثانه تفسير كرده اند. در اين عارضه ، ادرار، آن انده غليظ، خون آلوده يا چرك آلود مى شود كه به شكل سنگ ريزه اى در مى آيد (لسان العرب : ج 14، ص 183). .م
98- الكافى : ج 6 ص 53 ح 6.
99- الفضائل : ص 132.
100- الاصابة : ج 3 ص 289.
101- بديهى است كه اين سخن بر فرض صدور از امام (عليه السلام ) مربوط است به شرايط جراحى آن دوران و فقدان امكانات پزشكى .
102- الكافى : ج 3 ص 206 ح 2.
103- دعائم الاسلام : ج 2 ص 144 ح 502.
104- الكافى : ج 5 ص 534 ح 1.
105- در قرب الاسناد، عبارت ((يا شكم )) وجود ندارد.
106- مسائل على بن جعفر: ص 166 ح 268، قرب الاسناد: ص 227 ح 888.
107- امام خمينى قدس سره در اين باره مى فرمايد: از اصل حرمت نگاه و لمس ميان مرد و زن نامحرم ، مقام درمان ، آن هم در صورتى كه همجنس وجود نداشته باشد، استثنا مى شود، مثل گرفتن نبض در صورتى كه اين كار با ابزارى از قبيل درجه و همانند آن امكانپذير نباشد، يا همان رگزنى ، حجامت ، درمان شكستگى و كارهايى از اين قبيل و نيز مقام ضرورت ، از اين قبيل كه نجات شخص از غرق شدن يا از آتش ، متوقف بر نگاه كردن و لمس كردن باشد. اما اگر ضرورت تنها نگاه كردن يا فقط لمس كردن را اقتضا كند و آن ديگرى را اقتضا نداشته باشد يا علاج ، متوقف بر يكى از اينها باشد، به همان انده كه اضطرار است بسنده مى شود. در مورد اضطرار نيز بايد به مقدار اضطرار بسنده كرد و نه انجام دادن آن فعل ديگرى كه اضطرار ندارد، جايز است و نه تعدى از آن (تحرير الوسيله : ج 2 ص ‍ 243).
108- قرب الاسناد: ص 227 ح 887.
109- بقره ، آيه 173.
110- انعام ، آيه 119.
111- الجامع الصغير: ج 2 ص 588 ح 8581.
112- طب الائمة (عليه السلام ): ص 62.
113- در ذم المسكر ابن اءبى الدنيا آمده است : ((...پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )، آن ظرف را با پاى خويش ، هل داد و شكست و فرمود:...)).
114- مسند اءبى يعلى : ج 6 ص 270 ح 6930، ذم المسكر، ابن اءبى الدنيا: ص 38 ح 12.
115- صحيح مسلم : ج 3 ص 1573 ح 12.
116- الكافى : ج 8 ص 193 ح 229.
117- الكافى : ج 6 ص 413 ح 2.
118- الكافى : ج 6 ص 414 ح 8.
119- الكافى : ج 6 ص 414 ح 4.
120- مسائل على بن جعفر: ص 118 ح 56.
121- نحل ، آيه 69.
122- تفسير العياشى : ج 2 ص 264 ح 45.
123- الكافى : ج 6 ص 242 ح 1.
124- خلا: آب دست جاى . متوضا، كنيف ، مبرز، مستراح (لغت نامه دهخدا: ج 6 ص 8689).
125- الخصال : ص 229 ح 67.
126- مكارم الاخلاق : ج 1 ص 314 ح 1003.
127- اعراف : آيه 31.
128- الدعوات : ص 75 ح 174.
129- مكارم الاخلاق : ج 2 ص 179 ح 2464.
130- اءسد الغابة : ج 6 ص 176.
131- نثرالدر: ج 1 ص 181.
132- شرح نهج البلاغة : ج 20 ص 300 ح 422.
133- نهج البلاغه : حكمت 27.
134- الخصال : ص 620 ح 10.
135- تحف العقول : ص 321.
136- طب الاءئمة (عليهم السلام ): ص 61.
137- الخصال : ص 26 ح 91.
138- علل الشرائع : ص 465 ح 17.
139- الفضائل : ص 129.
140- الفقه المنسوب للامام الرضا (عليه السلام ): ص 340.
141- دعائم الاسلام : ج 1 ص 342.
142- المعجم الاءوسط: ج 7 ص 245 ح 7400.
143- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 2 ص 265 ح 2387.
144- تهذيب الاءحكام : ج 2 ص 121 ح 457.
145- الكافى : ج 4 ص 252 ح 1.
146- طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 6.
147- صحيفة الامام الرضا (عليه السلام ): ص 239 ح 144.
148- علامه مجلسى مى گويد: ((النشرة (تعويذ)))، آن چيزى است كه غم و اندوه هايى را كه خيال مى كرده اند ناشى جن و جن زدگى است ، بر طرف مى كند (بحارالانوار: ج 66 ص 291). ابن اثير، آن را چنين تفسير كرده است : نوعى تعويذ و درمان است و به وسيله آن ، كسانى كه گمان جن زده شدن آنان بوده ، درمان مى شده اند. از آن رو، آن را ((نشرة )) ناميده اند كه دردى را كه به جان شخص در آميخته است ، بر طرف مى كند و از ميان بر مى دارد و مى پراكند (النهاية : ج 5 ص 54).
يادآورى دو نكته لازم است : يك افزون بر ابن اثير كه سخن پيش گفته از او نقل شد، صاحبان ديگر فرهنگ هاى كهن زبان عربى نيز همين معنا را ذكر كرده اند. براى نمونه ر. ك : صحاح اللغة ، ج 2 ص ‍ 828، لسان العرب : ج 5 ص 209، مختار الصحاح : ص 328، تاج العروس : ج 3 ص 566. دو. از آن رو كه اين سخن و تشبيه نهفته در آن ، ناظر به فضايى است كه از تعويذ و سحر و جز آن براى درمان بهره جسته مى شده و گويا در نگاه عموم مردم ، تاءثير نيز داشته ، مقصود استعارى از تعويذ در اين جا، شادى و نشاط است ، آن سان كه چون به تعويذى يا به افسونى بيمارى اى به سرعت رخت بربندد، شادى و آسايش بر جايش مى نشيند. م .
149- در مكارم الاءخلاق و ربيع الاءبرار به جاى ((عسل ))، ((غسل )) آمده است .
150- عيون اءخبار الرضا (عليه السلام ): ج 2 ص 40 ح 126، مكارم الاءخلاق : ج 1 ص 102 ح 198.
151- الكافى : ج 6 ص 466 ح 5.
152- بقره ، آيه 69.
153- الكافى : ج 6 ص 466 ح 6.
154- براى ديدن متن كامل حديث ، ر. ك : ص 470 ح 1570.
155- الخصال : ص 155 ح 194.
156- در مكارم الاخلاق به جاى ((جرز)) يعنى گوشت راسته شتر، كلمه ((جوز)) به معناى گردو و به جاى ، ((الماء الفاتر))، يعنى آب ولرم ، واژه ((السكر))، يعنى شكر آمده است .
157- در اين باره ر. ك : ص 491 (پنير).
158- الكافى : ج 6 ص 315 ح 7، مكارم الخلاق : ج 1 ص 426 ح 1453.
159- در المحاسن و الخصال ، به جاى كلمه ((النشرة ))، يعنى تعويذ، واژه ((النشوة ))، يعنى شور سرمستى آمده است .
160- المحاسن : ج 1 ص 78 ح 40، الخصال : ص 443 ح 37.
161- الفقه المنسوب للامام الرضا (عليه السلام ): ص 346.
162- پيشينيان ، به چهار مزاج اصلى معتقد بودند: صفراوى گرم و خشك ، دموى گرم و مرطوب ، سوداوى يا ماليخوليايى سرد و خشك ، و سر انجام ، بلغمى سرد و مرطوب .
163- در طب الامام الرضا (عليه السلام ) به جاى ((هر روز چيزى تر و سرد بخورد))، عبارت ((هر چيز سرد و نرم را بخورد)) و به جاى ((حركت كند)) عبارت ((راست بايستد)) آمده است .
164- بحار الانوار: ج 62 ص 325، طب الامام الرضا (عليه السلام ): ص 42.
165- المواعظ العددية : ص 211.
166- در طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ) به جاى ((گرم مزاجان )) عبارت ((حذر كنندگان )) آمده ؛ اما ظاهرا همان كه در بحارالانوار آمده ، درست تر است .
167- بحارالانوار: ج 62 ص 290، طب النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ): ص 2.
168- ظاهرا اين توصيه ، ناظر به نظام دو وعده اى در تنظيم وعده هاى غذاست كه در ديگر متون به نوعى بدان سفارش شده است . م .
169- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 3 ص 555 ح 4902.
170- ظاهرا مقصود، ترغيب به گرسنه نخوابيدن است .
171- الدعوات : ص 75 ح 176.
172- در الخصال به جاى ((عمر))، ((روزى )) آمده است .
173- الكافى : ج 6 ص 290 ح 3، الخصال : ص 612 ح 10.
174- المحاسن : ج 2 ص 202 ح 1594.
175- المواعظ العددية : ص 368.
176- المحاسن : ج 2 ص 196 ح 1571.
177- تحف العقول : ص 317.
178- در الكافى به جاى ((آميزش كردن با شكم پر))، عبارت ((خوردن گوشت خشك شده )) آمده است .
179- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 3 ص 555 ح 4904، الكافى : ج 6 ص 314 ح 6.
180- الكافى : ج 6 ص 314 ح 6.
181- الكافى : ج 6 ص 314 ح 5.
182- يوسف ، آيه 84.
183- الامالى ، طوسى : ص 512 ح 1119.
184- مسند الشهاب : ج 1 ص 54 ح 32.
185- غررالحكم : ح 1634.
186- در عيون الحكم و المواعظ، به جاى ((ذوب مى كند))، عبارت ((تن را نحيف مى كند))، آمده است .
187- غررالحكم : ح 1039، عيون الحكم و المواعظ: ص 33 ح 595.
188- غررالحكم : ح 367.
189- غررالحكم : ح 609.
190- نهج البلاغه : حكمت 128.
191- الدعوات : ص 75 ح 175.
192-- الكافى : ج 6 ص 510 ح 6.
193- دعائم الاسلام : ج 2 ص 165 ح 593.
194- در قرب الاسناد، به جاى ((قلب ))، واژه ((صلب )) آمده است .
195- الكافى : ج 6 ص 510 ح 3، قرب الاسناد: ص 167 ح 610.
196- كنز العمال : ج 8 ص 510 ح 23882.
197- السرائر: ج 3 ص 141.
198- الكافى : ج 6 ص 510 ح 7.
199- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 2 ص 86 ح 1804 و ص 114 ح 1881.
200- اين متن در بحارالانوار به اين صورت آمده است : ((بوييدن گل نرگس را به تاءخير نيندازيد؛ زيرا كه استشمام آن ، از ابتلا به زكام در ايام زمستان ، جلوگيرى مى كند)).
201- طب الامام الرضا (عليه السلام ): ص 38 بحارالانوار: ج 62 ص 324.
202- الكافى : ج 6 ص 441 ح 3.
203- كنز الفوائد: ج 2 ص 182.
204- الكافى : ج 6 ص 444 ح 14.
205- الخصال : ص 612 ح 10.
206- الكافى : ج 6 ص 299 ح 18.
207- در سبل الهدى و الرشاد، به جاى ((سرپوش دار))، عبارت ((تميز)) آمده است .
208- المصنف ، ابن ابى شيبه : ج 5 ص 527 ح 4، سبل الهدى و الرشاد: ج 8 ص 33.
209- صحيح ابن حبان : ج 4 ص 91 ح 1275.
210- مسند ابن حنبل : ج 8 ص 296 ح 22327.
211- در سنن ابن ماجة ، به جاى ((آب وضو))، واژه ((ظرف )) آمده است .
212- مسند ابن حنبل : ج 3 ص 296 ح 8808، سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1129 ح 3411.
213- سنن الترمذى : ج 4 ص 263 ح 1812.
214- الكافى : ج 6 ص 505 ح 7.
215- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 1 ص 125 ح 294.
216- الفردوس : ج 3 ص 584 ح 5826.
217- الكافى : ج 6 ص 490 ح 1.
218- دعائم الاسلام : ج 2 ص 164 ح 591.
219- الكافى : ج 6 ص 462 ح 1.
220- الكافى : ج 6 ص 467 ح 6.
221- اين سخن ، دلالت دارد كه در آن دوران ، پوشيدن كفش مشكى ، ويژه دولت مردان بوده است .
222- الكافى : ج 6 ص 465 ح 1.
223- الكافى : ج 6 ص 389 ح 1.
224- الكافى : ج 6 ص 390 ح 4.
225- همان طور كه از ديدگاه روايات اسلامى براى درمان بيمارى ها، عوامل ديگرى در كنار داروهاى شناخته شده وجود دارد؛ مانند دعا، صدقه و امورى از اين قبيل كه شناخت آنها براى دانش طب ، امكان پذير نيست . ر. ك : ص 89 (منافع بيمارى ).
226- ر. ك : ص 87 ح 152.
227- ر. ك : ص 87 ح 153.
228- انبيا، آيه 35.(ما شما را به شر و خير مى آزماييم و به سوى ما باز مى گرديد).
229- الدعوات : ص 168 ح 469.
230- ر. ك : ص 92 ح 176.
231- ر. ك : ص 93 ح 180.
232- المجازات النبوية : ص 430 ح 349.
233- الدعوات : ص 172 ح 482.
234- ارشاد القلوب : ص 42.
235- البيان و التبيين : ج 3 ص 153.
236- مهج الدعوات : ص 132.
237- ر. ك : ص 93 ح 179.
238- انبيا، آيه 35.
239- ر. ك : ص 40 ح 12.
240- الاحتجاج : ج 2 ص 225 ح 223.
241- المستدرك على الصحيحين : ج 4 ص 344 ح 7855.
242- غررالحكم : ح 370.
243- غررالحكم : ح 1636.
244- نهج البلاغه : حكمت 388.
245- غررالحكم : ح 10726.
246- غررالحكم : ح 4673.
247- غررالحكم : ح 8137.
248- در معدن الجواهر، به جاى ((بيمارى ))، ((درد)) آمده است .
249- نثر الدر: ج 1 ص 351، معدن الجواهر: ص 40.
250- زنديق ، معرب زنديك است و معانى مختلفى براى آن ذكر شده ، از جمله : ملحد، بى دين ، غير صالح ، دهرى ، گروهى از مجوس كه خداى را دو گويند (ر. ك : لغت نامه دهخدا: ج 8 ص 1427).
251- الاحتجاج : ج 2 ص 225ح 223.
252- كنز العمال : ج 3 ص 306 ح 6680.
253- الخصال : ص 113 ح 89.
254- مشكاة الاءنوار: ص 487 ح 1626.
255- بحارالانوار: ج 3 ص 88.
256- نثر الدر: ج 1 ص 354.
257- جامع الاحاديث ، قمى : ص 85.
258- الجعفريات : ص 245.
259- تاريخ دمشق : ج 64 ص 161 ح 13085.
260- الفردوس : ج 4 ص 27 ح 6082.
261- مسند ابن حنبل : ج 1 ص 414 ح 1690.
262- سنن اءبى داوود: ج 3 ص 182 ح 3089.
263- المستدرك على الصحيحين : ج 1 ص 499 ح 1286.
264- المستدرك على الصحيحين : ج 4 ص 348 ح 7871.
265- مسند اءبن حنبل : ج 5 ص 194 ح 15148.
266- اءسد الغابة : ج 3 ص 256.
267- مكارم الاخلاق : ج 2 ص 173 ح 1433.
268- النوادر، راوندى ، ص 150 ح 213.
269- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 4 ص 364 ح 5762.
270- تاريخ بغداد: ج 3 ص 411.
271- سنن اءبى داوود: ج 3 ص 184 ح 3092.
272- سنن الترمذى : ج 4 ص 411 ح 2086.
273- الفردوس : ج 1 ص 261 ح 1015.
274- معجم السفر: ص 387 ح 1309.
275- دعائم الاسلام : ج 1 ص 218.
276- نهج البلاغه : حكمت 42.
277- تحف العقول : ص 280.
278- ثواب الاعمال : ص 229 ح 1.
279- الدعوات : ص 172 ح 483.
280- الفردوس : ج 1 ص 123 ح 422.
281- الفردوس : ج 3 ص 157 ح 4424.
282- المعجم الكبير: ج 12 ص 95 ح 12651.
283- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 4 ص 375 ح 5762.
284- ارشاد القلوب : ص 42.
285- الكافى : ج 2 ص 444 ح 1.
286- التوحيد: ص 401 ح 3.
287- طب الائمة (عليهم السلام ): ص 15.
288- الكافى : ج 3 ص 114 ح 9.
289- الكافى : ج 3 ص 114 ح 6.
290- الفقه المنسوب للامام الرضا (عليه السلام ): ص 341.
291- المعجم الاءوسط: ج 1 ص 82 ح 236.
292- الاءمالى ، طوسى : ص 384 ح 832.
293- مسند ابن حنبل : ج 4 ص 297 ح 12505.
294- سنن الدارمى : ج 2 ص 772 ح 2668.
295- ثواب الاءعمال : ص 230 ح 1.
296- الكافى : ج 3 ص 113 ح 1.
297- الكافى : ج 3 ص 114 ح 5.
298- الكافى : ج 3 ص 114 ح 7.
299- براى ديدن متن كامل روايت ، ر. ك : ص 93 ح 177.
300- ر. ك : ص 95 ح 188.
301- الدعوات : ص 167 ح 462.
302- المعجم الاءوسط: ج 1 ص 269 ح 875.
303- اين عبارت از شرح نهج البلاغه گرفته شده است .
304- ربيع الاءبرار: ج 1 ص 369، شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 94.
305- الخصال : ص 630 ج 10.
306- غررالحكم : ح 1146.
307- نهج البلاغه : حكمت 289.
308- مكارم الاخلاق : ج 2 ص 238 ح 2574.
309- الكافى : ج 3 ص 116 ح 6.
310- غررالحكم : ح 8545.
311- غررالحكم : ح 8612.
312- غررالحكم : ح 10516.
313- الجعفريات : ص 211.
314- البته اين كيفر، در صورتى است كه بى تابى ، او را به كفرگويى و ارتداد، وادار سازد.
315- الزهد، ابن مبارك (الملحقات ): ص 30 ح 120.
316- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 4 ص 16 ح 4968.
317- الكافى : ج 3 ص 115 ح 1.
318- دعائم الاسلام : ج 1 ص 217.
319- الكافى : ج 3 ص 116 ح 1.
320- الموطاء: ج 2 ص 940 ح 5.
321- الكافى : ج 3 ص 116 ح 6368.
322- الفردوس : ج 4 ص 118 ح 6368.
323- الجامع الصغير: ج 1 ص 642 ح 4166.
324- نهج البلاغه : حكمت 7.
325- الكافى : ج 4 ص 4 ح 9.
326- طب الاءئمة (عليهم السلام ): ص 123.
327- مسند زيد: ص 181.
328- مسند زيد: ص 181.
329- السنن الكبرى ، نسايى : ج 6 ص 165 ح 10481.
330- الصحيفة السجادية : ص 65 دعاى 15.
331- اسرا، آيه 56.
332- الكافى : ج 2 ص 564 ح 1.
333- ثواب الاءعمال : ص 341 ح 1.
334- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 4 ص 16 ح 4968.
335- المعجم الكبير: ج 6 ص 241 ح 6107.
336- الكافى : ج 4 ص 545 ح 27.
337- يوسف ، آيه 36.
338- تفسير القمى : ج 1 ص 344.
339- سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1140 ح 3444.
340- سنن ابن ماجة : ج 1 ص 463 ح 1439 و ج 2 ص 1138 ح 3440.
341- تهذيب الاءحكام : ج 10 ص 127 ح 509.
342- الفقه المنسوب للامام الرضا (عليه السلام ): ص 347.
343- مقصود، ربيع ، دختر معوذ بن عفراء است .
344- السنن الكبرى ، نسايى : ج 5 ص 278 ح 8881.
345- چهار دندان واقع ميان دندان هاى پيشين (ثنايا) و دندان هاى نيش را در دو فك بالا و پايين ، ((رباعى )) مى نامند.
346- صحيح البخارى : ج 5 ص 2162 ح 5390.
347- السيرة النبوية ، ابن هشام : ج 3 ص 250.
348- المعجم الصغير: ج 1 ص 117.
349- صحيح مسلم : ج 3 ص 1443 ح 135.
350- الطبقات الكبرى : ج 8 ص 425.
351- الطبقات الكبرى : ج 8 ص 292.
352- منظور از ((حرورى ))، خارجى يا منسوب به خوارج است . در متون قديم ، از خوارج با واژه حروريه نيز ياد شده است . نجده نيز همان كسى است كه يكى از گروههاى عمده خوارج را به او نسبت داده اند.م .
353- سنن الترمذى : ج 4 ص 125 ح 1556.
354- صحيح مسلم : ج 3 ص 1447 ح 142.
355- مسند ابن حنبل : ج 10 ص 324 ح 17206.
356- معناى سويق در ص 557 خواهد آمد.
357- السنن الكبرى ، نسايى : ج 5 ص 277 ح 8879.
358- الطبقات الكبرى : ج 8 ص 225.
359- مقصود از شب عقبه همان شبى است كه پيامبر ( ص ) در آن با انصار بر اسلام آوردن آنان و يارى رساندن ايشان به اسلام بيعت كرد(مجمع البحرين : ج 2 ص 1242).
360- ((عمرة القضية )) كه ((عمرة القضاء)) نيز ناميده مى شود، عمره اى است كه پيامبر خدا در سال هفتم هجرت و به جاى عمره اى كه در سال ششم (در جريان غزوه اى كه به ((صلح حديبيه )) انجاميد)، قصد انجام دادن آن را داشت ، به جاى آورد(تاريخ الطبرى : ج 3 ص 23).
361- الطبقات الكبرى : ج 8 ص 412.
362- الطبقات الكبرى : ج 8 ص 416.
363- الطبقات الكبرى : ج 8 ص 414.
364- الطبقات الكبرى : ج 8 ص 41.
365- الفردوس : ج 3 ص 81 ح 4226.
366- صحيح البخارى : ج 5 ص 2055 ح 5058 و ص 2139 ح 5325.
367- كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 4 ص 361 ح 5762.
368- مسند ابن حنبل : ج 4 ص 47 ح 5762.
369- تاريخ دمشق : ج 39 ص 114.
370- الجعفريات : ص 159.
371- شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 297 ح 405.
372- در روضة الواعظين ، به جاى عبارت من اءحسن الحسنات عيادة المريض كه متن برگزيده مؤ لف است ، عبارت اءحسن الحسنات عيادة المريض واءمرنا رسول الله عيادة المريض آمده است ؛ يعنى : ((عيادت بيمار، پسنديده ترين كارهاى نيك است و پيامبر خدا، ما را به عيادت بيمار، امر فرموده است )).
373- الجعفريات : ص 240، روضة الواعظين : ص 425.
374- الكافى : ج 2 ص 635 ح 3 و ج 8 ص 146 ح 121.
375- حلية الاءولياء: ج 4 ص 45.
376- الفردوس : ج 3 ص 44 ح 4111.
377- الفردوس : ج 2 ص 193 ح 2962.
378- سيد رضى در تفسير اين حديث مى گويد: اين يك استعاره است و مقصود از آن نيز بيان فراوانى پاداش سرشار و ثواب بسيارى است كه عيادت كننده بيمار از آن برخوردار مى شود. از همين روى پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) عيادت كننده را در اين حالت به كسى تشبيه كرده است كه در هنگام گام برداشتن به درون درياى الهى گام برمى دارد و هنگامى كه نزد بيمار مى نشيند، به تمام وجود در آن دريا غوطه ور مى شود(المجازات النبوية : ص 380).
379- المجازات النبوية : ص 380 ح 295.