تقسيم علت‏به علل اربعه از تقسيمات ارسطوئى است

(موضوع تقسيم علت‏به علل اربعه فاعلى غائى مادى صورى از تقسيمات ارسطوئى است اگر فاعل را انسان فرض كنيم و آن سلسله افعال انسان را در نظر بگيريم كه از نوع تصرف در ماده خارجى است نه افعال نفسانى از قبيل تصور و تصديق و شوق و اراده و غيره اين تقسيم ارسطوئى بسيار واضح است تصرفاتى كه انسان در ماده خارجى مى‏كند قائم به چهار ركن است فاعل غايت ماده صورت فاعل خود انسان است كه علت وجود دهنده فعل است غايت‏يا علت غائى همان چيزى است كه انسان فعل را بخاطر رسيدن به او انجام مى‏دهد و البته غايت از آن جهت علت‏شمرده مى‏شود كه مكمل و متمم علت فاعلى است زيرا تصور غايت است كه اراده انسان را بر مى‏انگيزد و انسان را كه در حد فاعل بالقوه است‏به حد فاعل بالفعل مى‏رساند پس علت غائى مندرج در علت فاعلى و علت فاعلى مندرج در علت غائى است صورت همان فعليت و حالتى است كه انسان به ماده خارجى مى‏دهد و آن همان است كه معلول واقعى علت فاعلى است ماده عبارت است از آن چيزى كه صورت را قبول مى‏كند و فعليت را مى‏پذيرد در مثال پيراهن كه قبلا در متن بيان شد اين چهار علت جمع است همانطورى كه در متن بيان شده علت اينكه به ماده و صورت علت گفته مى‏شود اينست كه حقيقت هر شى‏ء مادى در خارج مركب است از مجموع ماده و صورت و اين مجموع در تحقق خود محتاج باين دو مى‏باشد و قبلا گفتيم كه معمولا در مفهوم عليت توسعه داده مى‏شود و به مطلق دو چيزى كه يكى از آنها در واقعيت‏خود محتاج بديگرى است علت و معلول گفته مى‏شود و از اينرو هر يك از ماده و صورت علت مجموع مركب بشمار مى‏روند و بانها علت مادى و علت صورى اطلاق مى‏شود و علت اينكه بغايت علت اطلاق مى‏شود همان است كه گفتيم كه علت غائى متمم و مكمل علت فاعلى است و اما اگر در مفهوم عليت توسعه ندهيم و علت را به همان معناى وجود دهنده و واقعيت دهنده بگيريم تنها چيزى كه شايسته است‏به او علت گفته شود همانا فاعل است و معلول اين علت هم همان چيزى است كه ما آنرا صورت خوانديم .

همانطورى كه قبلا تذكر داديم اگر فاعل را انسان فرض كنيم و فعل را تصرفات انسان در ماده خارجى فرض كنيم هم تصور و هم تصديق اين اركان چهارگانه بسيار واضح است و هيچيك از اين اركان چهارگانه را نمى‏توان عين ديگرى گرفت ولى اگر فرض را تغيير دهيم مثل اينكه فاعل را انسان يا چيزى شبيه بانسان فرض نكنيم بلكه فاعل را طبيعت‏بى‏جان فرض كنيم البته وجود علت غائى قابل تشكيك خواهد بود به تفصيلى كه بعد خواهد آمد و يا اينكه فعل را از قبيل تصرف در ماده فرض نكنيم مثل آنكه خود ماده را فعل بدانيم و يا آنكه موضوع سخن خود را مبدعات قرار دهيم البته وجود علت مادى معنا ندارد .

در اينجا يك سؤال يا تشكيك اساسى هست و آن اينست كه آيا در مواردى كه فعل قائم به ماده و باصطلاح تصرف در ماده است اساسا لازم است كه علت فاعلى غير از علت مادى باشد و بنا بر اين آيا لازم است كه براى حركات و تغييرات و تبديلاتى كه دائما در ماده واقع مى‏شود فاعلى غير از خود ماده كه علت قابلى و مادى است‏بشناسيم يا آنكه مانعى ندارد كه علت فاعلى عين علت مادى بوده باشد اينكه مى‏گوييم علت فاعلى عين علت مادى بوده باشد يا به اين معنى است كه تنها علت مادى كافى است و نيازى بعلت فاعلى نيست و يا به اين معنى است كه عين همان چيزى كه علت مادى است علت فاعلى است .

يكى از نقاط نسبتا حساس بحث الهى و مادى همين جا است چنانكه ميدانيم سر چشمه نظريه الهى خود ارسطو نيز همين جا است ارسطو بكمك سه مقدمه وجود محرك اول را اثبات مى‏كند يكى اينكه ممتنع است متحرك عين محرك باشد و بعبارت ديگر ممتنع است كه علت فاعلى عين علت قابلى بوده باشد ديگر آنكه بايد محرك همواره به همراه متحرك وجود داشته باشد يعنى حركت ما دامى ادامه دارد كه عامل تحريك باقى باشد و اگر عامل تحريك از بين برود حركت هم بلا فاصله قطع مى‏شود ديگر اينكه اگر محرك نيز بنوبه خود متحرك باشد نيازمند بمحرك ديگرى خواهد بود و آن محرك ديگر نه ميتواند همان متحرك اولى باشد و نه ميتواند تا بى نهايت پيش برود پس سلسله محركات بايد منتهى شود به محركى كه متحرك نيست و او عبارت است از موجودى مجرد و ما وراء الطبيعى .

مقدمات ارسطو در اثبات محرك اول