زندگانى حضرت زهرا (عليهاالسلام ) جلد اول
ترجمه و تحقيق از جلد ۴۳ بحارالانوار

علامه محمد باقر مجلسى
مترجم و محقق: محمد روحانى زمان آبادى

- پى‏نوشت‏ها -
- ۳ -

124- منظور از روايات باب ((انعقاد نطفه حضرت فاطمه عليهاالسلام از ميوه هاى بهشتى )) است كه مى توانيد آنها را در منابع ذيل رؤ يت نماييد:
مقتل الحسين ، ج 1 ص 63 و 68 ميزان الاعتدال ، ج 1 ص 38 و 253، و ج 2 ص 26 و 84 تاريخ بغداد ج 5 ص 87 شماره 2481 مناقب المغازلى ، ص 257 و 358 تاريخ ‌الخمسين ، ج 1 ص 277 مجمع الزوائد، ج 9 ص 202 نظم دررالسمطين ، ص 176 و 177 لسان الميزان ، ج 5 ص 541160 عيون الاخبار فى مناقب الاخيار، ص 45 ذخائرالعقبى ، ص 36 و 44 مستدرك حاكم ، ج 3 ص 156.
و در منابع شيعه : امالى صدوق ، ص 373 ذ شماره 7 عيون اخبارالرضا عليه السلام ج 1 ص 116 ذ شماره 3 علل الشرايع ، ج 1 ص 183 ب شماره 1 بحارالانوار، ج 43 ص 4 شماره 2 و ص 5 شماره 4 و ص ‍ 6 شماره 6.
125- المنتقى فى تاريخ المصطفى ، ب 8
مناقب آل ابى طالب ، ج 1 ص 228
بحارالانوار، ج 18 ص 380 شماره 86
بحارالانوار، ج 95 ص 196 ض شماره 5.
126- نظريه راوندى در الخرائج و الجرائح : بحارالانوار، ج 18 ص 379 شماره 85.
127- البداية و النهاية ، ج 3 ص 108.
128- بصائرالدرجات ، ص 79 شماره 10
خصال ، ص 600 شماره 3
حلية الابرار، ج 1 ص 421
بحارالانوار، ج 18 ص 387 شماره 96
بحارالانوار، ج 23 ص 69 شماره 4.
129- مناقب آل ابى طالب ، ج 1 ص 228
بحارالانوار، ج 18 ص 381 ض شماره 86.
130- سعدالسعود، ص 100 و 101.
131- نظرى از ابن عساكر: البداية و النهاية ، ج 3 ص 108.
132- سيرة مغلطاى ، ص 27: و قيل ... .
133- سيرة مغلطاى ، ص 27.
134- ابن شهاب زهرى : بحارالانوار، ج 18 ص 319
ابن عباس : مناقب آل ابى طالب ، ج 1 ص 28
بحارالانوار، ج 18 ص 381
ابن واضح : تاريخ يعقوبى ، ج 2 ص 26.
135- نظريه راوندى : بحارالانوار، ج 18 ص 379 شماره 85.
136- مناقب آل ابى طالب ، ج 1 ص 228: نظريه سدى
بحارالانوار، ج 18 ص 380 ض شماره 86
بحارالانوار، ج 95 ص 196 ض شماره 5
العددالقويه ، به نقل علامه مجلسى از آن .
137- قولى از واقدى : بحارالانوار، ج 17 ص 302 شماره 4.
و به جز اينها اقوال ديگرى نيز وجود دارد كه از خوف تطويل در كلام نقل نمى شود و خوانندگان مشتاق را به منابع ذيل ارجاع مى دهيم :
1. تفسير الدرالمنثور: ج 5 ص 209 به بعد
2. شرح الشفاء: القارى ، ج 1 ص 222.
138- تاريخ مدينة دمشق ، ج 1 ص 434.
139- بحارالانوار، ج 43 ص 213 شماره 44، عن ابى منصور الديلمى .
140- الثغور الباسمة .
141- اسدالغابة ، ج 5 ص 520.
142- تاريخ الاسلام ، ج 1 ص 360.
143- كشف الغمة ، ج 2 ص 129.
144- طبقات الكبير، ج 8 ص 17
تاريخ مدينه دمشق ، ج 1 ص 434
الذرية الطاهرة ، ص 152 شماره 201
مسند احمد، ج 6 ص 163
انساب الاشراف ، ص 402.
145- مسارالشيعه ، ص 54، حدائق الرياض ، به نقل اقبال الاعمال ، ص 623.
146- مصباح المتهجد، ص 554.
147- كافى ، ج 1 ص 457 شماره 10
هداية : خصيبى ، ص 176.
148- طبقات الكبير، ج 8 ص 11
تاريخ طبرى ، ج 2 ص 473
كافى : ابن اثير، ج 2 ص 341
انساب الاشراف ، ص 402
تذكرة الخواص ، ص 315
التنبيه و الاشراف ، ص 250
مشكل الاثار، ج 1 ص 48
مسند احمد، ج 6 ص 163
149- الدر النظيم ؛ اين كتاب از كتابهاى مفقوده است كه تاكنون نسخه اى از آن به دست نيامده است .
150- استيعاب ، ج 4 ص 364؛ ذخائرالعقبى ، ص 26.
151- مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 405.
152- مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 405.
153- ترجمه آن در حديث قبل آمده است .
154- همان طور كه قبلا توضيح داديم تعمير خانه كعبه در سال پنجم قبل از بعثت بوده است نه سال پنجم بعد از بعثت .
155- كشف الغمة ، ج 2 ض 85، به نقل از كتاب فاطمة تاءليف شيخ صدوق رحمه الله .
156- تفسير فرات كوفى ، ص 75 و 76 شماره 49.
157- الطرائف ، ص 27.
158- المعجم الكبير تاءليف طبرانى ، ج 22 ص 400 شماره 1000.
159- مسند احمد، ج 1 ص 76 و 77.
160- مناقب ابن مغازلى ، ص 397 شماره 340
ترجمة اميرالمؤ منين ، ج 1 ص 150
كفاية الطالب ، ص 317
امالى شيخ طوسى ، ج 2 ص 620 622
شواهدالتنزيل ، ج 1 ص 378 شماره 397
مناقب ابن مغازلى ، ص 39 شماره 134.
161- قسمت اخير اين روايت همان روايت شماره 1 از باب اول است .
162- ترجمه اين حديث را تحت شماره 1 از متن جلد 43 ملاحظه كرده ايد. و اين روايت در كتاب الدر النظيم نيز آمده است .
163- تفسير فرات ، ص 75 و 76 شماره 49.
164- اين حديث را پيش از اين به طور كامل روايت كرده ايم و لذا از ترجمه مختصر آن در اينجا خوددارى مى شود.
165- تفسير فرات كوفى ، ص 211 شماره 286
166- عيون اخبارالرضا، ج 1 ص 93 شماره 3.
167- توحيد، ص 118 شماره 22.
168- امالى صدوق ، ج 1 ص 93 شماره 3.
169- الرحمن ، 43 و 44.
170- بحارالانوار، ج 4 ص 3 و 4
احتجاج ، ج 2 ص 382 شماره 286
عوالم العلوم ، ج 11 ص 10 شماره 5.
171- تفسير قمى ، ج 1 ص 365.
172- و ترجمه آن مثل ترجمه بخش اخير حديث قبل است .
173- كنز جامع الفوائد خلاصه كتاب تاءويل الايات الظاهرة تاءليف سيد شرف الدين استرآبادى از علماى قرن نهم و دهم هجرى است ؛ كتاب تاءويل الايات به طور مكرر منتشر شده است ولى مختصر آن هنوز مخطوط است و در زمان ترجمه و تحقيق اين اثر، در دسترس محقق نبوده است
تاءويل الايات الظاهرة ، ج 1 ص 236 و 237 شماره 16
مدينة المعاجز، ص 233.
174- علل الشرايع ، ج 1 ص 184 ب 147 شماره 2
تفسير فرات كوفى ، ص 75 شماره 49
المحتضر، ص 135 و 136.
175- المحتضر، ص 135، به نقل از كتاب المعراج تاءليف شيخ صدوق
مجمع البيان ، ج 6 ص 291
مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 383.
176- همان روايت سابق است كه عياشى يا كسى كه او روايت را از وى گرفته ، به هنگام نقل ، نام امام صادق عليه السلام از قلمش ساقط شده است .
177- تفسير عياشى ، ج 2 ص 212 شماره 46.
178- همان حديث شماره 4 است با تفاوتهايى جزئى در صدر آن .
179- مناقب ابن شهر آشوب ، ج 3 ص 383.
180- تا آخر حديث كه مكرر ترجمه شده است .
181- تفسير فرات كوفى ، ص 321 و 322 شماره 435.
182- سوره روم ، 4 و 5.
183- امالى شيخ صدوق ، ص 474 ح 18.
184- علل الشرايع ، ج 1 ص 178 ح 3.
185- خصال ، ص 414 ح 3.
186- محمد بن موسى بن المتوكل .
187- على بن حسين سعد آبادى .
188- عبدالعظيم عبدالله حسنى .
189- و مراجعه شود به :
المحتضر، ص 138
روضة الواعظين ، ج 1 ص 148
دلائل الامامة ، ص 10.
190- امالى شيخ صدوق ، ص 474 ح 18
علل الشرايع ، ج 1 ص 178 ح 3
خصال ، ص 414 ح 3
روضة الواعظين ، ح 1 ص 148
دلائل الامامة ، ص 10
كشف الغمة ، ج 2 ص 98
ابانة : ابن بطة ، به نقل كتاب مناقب
مصباح الانوار، ص 223
عوام العلوم ، ج 11 ص 32
الامامة و التبصرة ، ص 133 شماره 144
مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 377
كشف الغمة ، ج 2 ص 89
مولود فاطمة : شيخ صدوق ، به نقل مناقب آل ابى طالب
شرف النبى : خرگوشى ، به نقل مناقب آل ابى طالب .
191- امالى شيخ صدوق ، ص 474 ح 18
علل الشرايع ، ج 1 ص 168 ح 3
خصال ، ص 414 ح 3
روضة الواعظين ، ج 1 ص 148
المحتضر، ص 138
كشف الغمة ، ج 1 ص 463.
192- دلائل الامامة ، ص 10.
193- علل الشرايع ، ج 1 ص 180 ح 2.
194- على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى .
195- سعد بن عبدالله بن ابى خلف قمى .
196- جعفر بن سهل (خ ل : سهيل ) صيقلى .
197- از محمد بن اسماعيل درامى هيچ ذكرى در كتب رايج رجالى شيعه و اهل سنت به ميان نيامده است .
198- در كتاب هاى رايج رجالى شيعه و اهل سنت ذكرى از وى به ميان نيامده است . سند اين روايت ضعيف و غيرقابل اعتماد است .
199- عيون اءخبارالرضا، ج 2 ص 72 ح 336.
200- اين سند به شرح ذيل است : حدثنا محمد بن اءحمد بن حسين بن يوسف البغدادى قال : حدثنا على بن محمد بن عيينة قال : حدثنا دارم بن قبيضة النهشلى ... .
201- ماءمون خليفه عباسى .
202- هارون الرشيد خليفه عباسى .
203- مهدى عباسى .
204- منصور عباسى .
205- محمدمهدى بن ابى جعفر.
206- ابوجعفر منصور عباسى .
207- و مراجعه شود به :
تاريخ بغداد، ج 13 ص 331 شماره 6772
فيض القدير، ج 1 ص 206
ذخائرالعقبى ، ص 26، از تاريخ بغداد
التحذير، ص 32
الشرف المؤ بد، ص 54
مسند فاطمة الزهراء، ص 56 شماره 107 به نقل از تاريخ بغداد
كنزالعمال ، ج 12 ص 109 شماره 3426، از تاريخ بغداد
منتخب كنزالعمال ، ج 5 ص 97
رشفة الصادى ، ص 47
وسيلة المآل ، ص 78
عوالم العلوم : ج 11 ص 29 شماره 11، از عيون اءخبارالرضا
فرائد المسطين ، ج 2 ص 48 شماره 379.
متن روايت ابن عباس در تاريخ بغداد و منابعى كه از آن روايت كرده اند چنين است : قال رسول الله صلى الله عليه و آله : ابنتى فاطمة حوراء آدمية ، لم تحض و لم تطمث ، و انما سماها فاطمة لان الله فطمها و محبيها عن النار ترجمه : دخترم فاطمه حوريه اى انسانى است كه حيض نمى شود و خون نمى بيند، و او را فاطمه ناميدند براى اينكه خداوند او و دوستدارانش را از آتش نجات بخشيده است .
و متن روايت او در فيض القدير چنين است : قال رسول الله صلى الله عليه و آله : اءحب اءهلى الى فاطمة ، سميت به لان الله فطمها و ولدها و محبيهم عن النار ترجمه : محبوبترين اهل من در نزدم فاطمه است ، او را به اين نام ناميدم زيرا خداوند او، فرزندانش و دوستدارانش را از آتش نگاه داشته است .
208- عيون اخبارالرضا، ج 2 ص 46 ح 174.
209- اين سه عبارتند از:
الف حدثنا اءبوالحسن محمد بن على بن الشاه الفقيه المروزى قال : حدثنا ابوبكر بن محمد بن عبدالله النيسابورى قال : حدثنا ابوالقاسم عبدالله بن اءحمد بن عامر بن سليمان الطائى بالبصره قال : حدثنا اءبى فى سنة (260 ه ) قال : حدثنى على بن موسى الرضا عليه السلام سنة (194 ه ): ...
ب حدثنا اءبومنصور احمد بن ابراهيم بن بكر الخورى بنيسابور قال : حدثنا ابواسحاق ابراهيم بن هارون بن محمد الخورى قال : حدثنا جعفر بن محمد بن زياد الفقيه الخورى قال : حدثنا اءحمد بن عبدالله الهروى الشيبانى ، عن الرضا عليه السلام ...
ج حدثنى ابوعبدالله حسن بن محمد الاشنانى الرازى العدل ببلخ قال : حدثنا على بن محمد بن على مهروية القزوينى ، عن داود بن سليمان الفراء، عن الرضا عليه السلام ... 210- صحيفة الرضا عليه السلام ، ص 45 ح 21.
احاديث صحيفة الرضا عليه السلام توسط دو نفر، از امام رضا عليه السلام روايت شده است :
1. ابوعبدالله احمد بن عامر بن سليمان طائى
2. ابواحمد داود بن سليمان بن يوسف بن احمد الغازى القزوينى .
و اين احاديث را دو نفر زير از ابوعبدالله طائى روايت كرده اند:
1. ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن عامر طائى
2. ابوالقاسم عبدالله بن محمد بن غياث خراسانى .
و هفت نفر نيز از داود بن سليمان غازى اين صحيفه را از امام رضا عليه السلام روايت نموده اند كه عبارتند از:
1. على بن حرب طائى
2. ابوالحسن على بن محمد بزاز
3. مسلمة بن عبدالملك
4. ابوسهل اسماعيل بن عبدالوهاب
5. على بن محمد بن مهرويه قزوينى
6. جعفر بن سلمان
7. احمد بن عبدالله طائى
و احاديث صحيفه مذكور را، راويان نيز، از ابوالقاسم طائى اخذ نموده نقل كرده اند:
1. ابوبكر محمد بن جعفر بغدادى
2. ابوعلى حسين بن على بن احمد علوى
3. ابوبكر احمد بن ابراهيم بن شاذان
4. ابراهيم بن جعده
5. ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن جبله واعظ
6. عمر بن يحيى الفحام
7. ابوعمر القطان
8. ابونصر بن حمدوثه البغدادى
9. محمد بن عبدالله بن جنيد
10. احمد بن محمد بن سعيد بن عقدة
11. ابوالمفضل محمد بن عبدالله شيبانى .
و اين احاديث را ابوطالب عبدالله بن محمد بن عبدالله كاتب از ابوالقاسم بن غياث خراسانى ، و از او نيز شاذان الفضلى روايت كرده است .
و روايت داود بن سليمان غازى را، راويان زير، از هفت فرد مذكور اخذ نموده روايت كرده اند:
1. ابوعبدالله محمد بن على بن احمد السقطى
2. حمزة بن محمد بن احمد علوى
3. محمد بن جعفر
4. ابومنصور عبدالرزاق بن احمد غزال
5. ابوعبدالله حسين بن محمد اشنانى
6. ابوالحسن على بن حسن ميثمى
7. ابواسحاق بن ابى بكر رازى
8. ابوالحسن الحافظ التميمى
9. ابوحفص عمر بن محمد صيرفى
10. ابوالحسن بن المثنى
11. يوسف بن ابراهيم سهمى جرجانى
12. على بن حسن بن بندار قمى
و از دوازده نفر فوق نيز راويان ذيل ، احاديث صحيفة الرضا را اخذ و نقل نموده اند:
1. على بن الحسين بن طيب
2. منصور بن عبدالله اصفهانى
3. ابوعثمان اسماعيل بن محمد سلمانى
4. ابوالحسن محمد بن على بن صخرازدى بصرى
5. سعيد بن اءبى سعيد العيار
6. احمد بن اسماعيل بن ابى عيسى
7. ابوعبدالله محمد بن محمد بن حفظه
8. السيد ابوطالب يحيى بن الحسين الحسنى الزيدى
9. ابوبكر الجلاب
10. حمزة بن فضالة الهروى
11. على بن محمد الوراق البخارى
12. حافظ ابونعيم اصفهانى
13. سعيد بن احمد نيشابورى
14. ابوالحسن على بن عبدالله طيسفونى .
و راويان و محدثين ذيل نيز از اين اشخاص روايات را اخذ و روايت كرده اند:
1. ابومحمد قصرى ، طاهر بن احمد
2. شيخ محمد بن على كراجكى (449 ه )
3. ابوعبدالله الخلال ، حسين بن عبدالملك
4. ابن شيرويه ديلمى (509 ه )
5. احمد بن محمد عاصمى
6. شيخ ابوجعفر صدوق (381 ه )
7. محمد بن جرير بن رستم طبرى امامى (ق 4 و 5 ه )
و... و اين روند چنان ادامه مى يابد كه تعداد راويان احاديث صحيفة الرضا را به حدود چهارصد نفر مى رساند.
211- و مراجعه شود به :
امالى شيخ طوسى ، ج 1 ص 300
امالى شيخ طوسى ، ج 2 ص 581
مقتل الحسين ، ج 1 ص 51
مناقب ابن مغازلى ، ص 65 ح 92
فيض القدير، ج 1 ص 206
التحذير، ص 32
تاريخ بغداد، ج 13 ص 331 شماره 6772
بشارة المصطفى ، ص 131
ذخائرالعقبى ، ص 26
توضيح الدلائل ، ص 326
عوالم العلوم ، ج 11 ص 28 و 29
ينابيع المودة ، ج 1 ص 194
حديث امام رضا عليه السلام را ابوالحسن كنانى در تنزيه الشريعة ، ج 1 ص 413 ذيل شماره 14 مجهول دانسته و علت اظهار اين نظريه را چنين بيان نموده است : فانه من رواية داوود بن سليمان الغازى ، عن على بن موسى الرضا عليه السلام ترجمه : زيرا اين حديث را داود بن سليمان غازى جعل نموده ، و از زبان على بن موسى الرضا عليه السلام روايت كرده است .
در پاسخ از اين نظريه مى گوييم :
در صورتى اين نظريه صحيح است كه : 1 داود بن سليمان جاعل حديث باشد. 2 غير از داود بن سليمان كس ديگرى اين روايت را از امام رضا عليه السلام نقل نكرده باشد.
اما داود بن سليمان بن يوسف بن جعفر الغازى القزوينى ، ابواحمد، از خواص اصحاب امام كاظم و رضا عليهماالسلام ، و از راويان ثقه و مورد اعتماد، و از علماى متورع در زمان خود بوده است . او از كسانى است كه امام رضا عليه السلام آنها را بر وصيت نامه خود شاهد گرفته ، و از كسانى است كه درباره امامت على بن موسى الرضا عليه السلام نقل حديث كرده .
وى در زمان خود از معتمدين شيعه و از محدثينى بوده كه به كثرت روايت از امام رضا عليه السلام شهرت داشته اند و به همين سبب نيز ده ها نفر احاديث امام عليه السلام را از او روايت كرده اند.
او در حدود سال 203 هجرى وفات نموده است .
همان طور كه از اين مختصر معلوم مى شود، وى از بزرگان شيعه و از اشخاص مورد اعتماد در نزد دو امام شيعه ، يعنى امام كاظم و امام رضا عليهماالسلام بوده و حديث مورد بحث در اين بخش را دوازده نفر از راويان شيعه از وى نقل كرده اند.
اما از ميان دانشمندان اهل سنت ، يحيى بن معين او را كذاب معرفى كرده و گفته است : او كتاب جعلى خود (صحيفة الرضا) را به على بن موسى الرضا و اين كتاب را على بن محمد بن جهرويه القزوينى از وى روايت كرده است (لسان الميزان ، ج 2 ص 17 شماره 1725).
و ابن حجر نظريه ابن معين را تاءييد كرده است .
از ديگر علماى اهل سنت كه داود بن سليمان را دروغگو معرفى كرده مى توان به كتاب المغنى فى الضعفاء تاءليف شمس الدين محمد ذهبى (748 ه ) اشاره كرد كه درباره او گويد: اعتبار ندارد (ج 1 ص 218).
حال اگر يك مطلب يعنى ((جعل صحيفة الرضا)) را كه به زودى به آن مى پردازيم ، و بى اساس بودن اين اتهام را اثبات مى كنيم و كنار بگذاريم ، بايد از ابن حجر عسقلانى و ذهبى پرسيد كه به چه دليل داود بن سليمان را جاعل و كذاب مى دانند در حالى كه رجاليون پيش از آنها چنين نسبتى را به او نداده اند.
از طرف ديگر همان طور كه ملاحظه شد علماى بسيارى او را توثيق و تعديل نموده اند و براى او مقامى عظيم در نزد امامان شيعه نقل كرده اند امام موسى بن جعفر عليه السلام آنقدر به اين شخص اعتماد داشته كه وى را شاهد بر وصيت نامه خود گرفته است ، وصيت نامه اى كه ار آن تكليف امامت بعد از خود را تعيين نموده است .
از اينجا به سادگى معلوم مى شود كه چرا برخى از متعصبين اهل سنت او را تكذيب مى كنند زيرا او از خواص اصحاب دو امام شيعه است كه احاديث فراوانى از آن امامان بزرگوار در تقويت مبانى تشيع و تفضيل اهل بيت عصمت و طهارت بر سايرين نقل نموده است .
اما درباره جعل صحيفة الرضا توسط داود بن سليمان بايد بگوييم كه :
اين كتاب را غير از او، يكى ديگر از خواص اصحاب امام على بن موسى الرضا عليه السلام به نام ابوعبدالله احمد بن عامر طائى نيز روايت نموده كه بين روايت او از اين صحيفه ، با روايت داود بن سليمان از آن ، تفاوتى وجود ندارد، جز برخى جزئيات .
ضمن آنكه ، در يك بررسى مقايسه اى معلوم گرديد كه اكثر روايات آن ، خصوصا آن دسته از رواياتى كه امثال ذهبى و عسقلانى نسبت به آنها حساسيت خاص نشان داده اند، به اسناد و طرق ديگر نيز روايت شده است مثل همين حديث ((انى سميت ابنتى فاطمة ... الخ )) كه عسقلانى در لسان الميزان آن را مجعول داود بن سليمان مى داند، در حالى كه اين حديث به اسناد متعدد از دعبل بن على ، از امام رضا عليه السلام ، و از ابوعبدالله طائى ، از امام رضا عليه السلام و از ابوبكر محمد بن عبدالله و از امام صادق عليه السلام ، از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و از زيد بن على عليه السلام ، از پدرش ، از جدش ، از رسول خدا و... روايت شده است (مراجعه شود به : كافى ، ج 4 ص 60 تهذيب ، ج 4 ص ‍ 111 كفاية الاثر، ص 294 عيون الاخبار، ج 1 ص 253 امالى طوسى ، ج 1 ص 376 خصال ، ج 1 ص ‍ 196 بشارة المصطفى ، ص 36 و 140 و 20 و...)، و همين طور است وضعيت اكثر قريب به كل احاديث موجود در اين صحيفه ، كه هر يك به طور جداگانه و با سندهاى متعدد از رسول خدا و ساير ائمه عليهم السلام نقل شده اند.
بنابراين نتيجه مى گيريم كه اتهام جعل صحيفة الرضا اتهامى پوچ و غيرقابل اثبات است و داود بن سليمان نيز ثقه و مورد اعتماد و روايت مذكور نيز از حيث سند مورد قبول مى باشد.
مصادر شرح احوال داود بن سليمان :
1. ارشاد: شيخ مفيد (413 ه ) ص 306
2. كافى ، ج 1 ص 250
3. معجم الثقات ، ص 282
4. منهج المقال ، ص 135
5. نقدالرجال ، ص 128
6. معجم رجال الحديث ، ج 7 ص 107
7. تنقيح المقال ، ج 1 ص 410
8. جامع الراوة ، ج 1 ص 304
9. قيافة الاحوال ، ص 207
10. رجال ابن داود، ج 1 ص 90
11. التدوين ، ج 3 ص 3
12. ميزان الاعتدال ، ج 2 ص 8
13. لسان الميزان ، ج 2 ص 417.
212- علل الشرايع ، ج 1 ص 180 ح 1.
213- محمد بن معقل قرميسينى ناشناخته است .
214- محمد بن زيد جزرى نيز ناشناخته است . سند اين روايت ضعيف و غيرقابل اعتماد است .
215- معانى الاخبار، ج 1 ص 64 ح 15.
216- علل الشرايع ، ج 1 ص 181 ح 3.
217- محمد بن ابراهيم بن اسحاق الطالقانى .
218- عبدالعزيز بن يحيى بن احمد الجلودى البصرى .
219- جعفر بن محمد بن عماره كندى .
220- محمد بن عماره كندى .
221- علل الشرايع ، ج 1 ص 178 ح 2.
222- محمد بن عيسى يقطينى .
223- نامبرده به لحاظ رجالى مجهول است . سند به روايت ضعيف مى باشد.
224- معانى الاخبار، ج 1 ص 64 ح 14.
225- علل الشرايع ، ج 1 ص 178 ح 1.
226- در معانى الاخبار محدوج بن عمير حنفى آمده و در كتابهاى رجال نه محدوج شناخته شده است و نه مخدج ؛ در يكى از نسخه هاى كتاب بشارة المصطفى نام وى محمد بن عمير حنفى آمده ، لكن او نيز ناشناخته است و نامى از وى در كتاب رجال نيامده است .
227- بشير بن ابراهيم انصارى نيز شناخته نشده و نام او در كتابهاى رجال ديده نمى شود. در برخى نسخه هاى معانى الاخبار نام اين راوى بشر بن ابراهيم آمده كه او نيز شناخته نشده است .
228- ابوعمرو عبدالرحمن بن عمرو اوزاعى (ت 157 ه ).
229- ابونصر يحيى بن صالح طائى يمامى (ت 129 ه ).
230- سند روايت به دليل ناشناخته بودن مخدج بن عمير، و بشير يا بشر بن ابراهيم ضعيف و غيرقابل اعتماد است ولى متن روايت از آن جهت كه به طرق و اسناد ديگر نيز نقل شده ، و آن اسناد داراى اعتبار مى باشند، معتبر و مقبول است .
231- ابن جوزى در كتاب الموضوعات ، ج 1 ص 421 و كنانى در تنزيه الشريعة ، ج 1 ص 413، و سيوطى در اللالى المصنوعة ، ج 1 ص 400، اين حديث را به دليل وجود محمد بن زكريا الغلابى و بشر بن ابراهيم انصارى در سند آن ، مجعول دانسته اند زيرا اولى را جاعل حديث مى دانند و دومى نيز ناشناخته مى باشد.
در پاسخ نظريه ايشان گوييم :
اولا: اين حديث به اسناد متعدد از على بن ابى طالب ، ابن عباس ، جابر بن عبدالله ، امام محمدباقر، امام جعفر صادق ، امام على بن موسى عليهم السلام روايت شده است بنابراين ضعف يكى از اين اسناد و طرق ، و وجود يكى از راويان متهم به جعل حديث در آن طريق ، دليل بر مجعول بودن آن حديث نمى باشد.
ثانيا: تعداد قليلى از رجاليون اهل سنت محمد بن زكريا بن دينار غلابى (ت 298 ه ) را جاعل حديث معرفى كرده اند مانند ابن جوزى و ذهبى و منشاء نظريه آنها نيز قول دارقطنى است (المغنى ، ج 2 ص ‍ 581 شماره 5512) و او نيز از كسانى است كه در تضعيف راويان حديث تابع گرايشات مذهبى بوده و هر روايتى را كه محتواى آن مخالف مذهب اهل سنت بوده و يا به طور غيرمستقيم موجب وهن شخصيتهاى مورد قبول آنها باشد مجعول شمرده و راوى آن را جاعل حديث معرفى مى كرده است .
در هر صورت چه اين سخن قابل قبول باشد و چه نباشد آنچه مسلم است اينكه محمد بن زكريا بن دينار الغلابى از مشايخ شيعه و از راويان ثقه و مورد اعتماد در نزد ما و بسيارى از دانشمندان اهل سنت مانند ابوبكر احمد بن عبدالعزيز جوهرى (ت 323 ه ) و محمد بن يحيى بن حبان (270 354 ه ) و ابوعبدالله عبدالعزيز بن محمد ابهرى و ابواحمد عسكرى (ت 382 ه ) و سليمان بن احمد طبرانى (ت 360 ه ) و ابن ابى الحديد (ت 655 ه ) و... بوده است و كثرت نقل آنها از محمد بن زكريا و اتكاى آنها بر روايات او دليل قاطعى بر اعتماد ايشان مى باشد. مراجعه شود به :
شذرات الذهب ، ج 2 ص 206
تنقيح المقال ، ج 3 ص 117
ميزان الاعتدال ، ج 3 ص 550
جامع الراوة ، ج 2 ص 114
فهرست ابن نديم ، ص 121
تاءسيس الشيعه ، ص 243 و 252
معجم الثقات ، ص 107 شماره 719
رجال نجاشى ، ج 2 ص 240 شماره 937
رجال ابن داود، ج 1 ص 172 شماره 1379.
232- حرام شدن آتش بر دوستداران و شيعيان فاطمه عليهاالسلام شرايطى دارد كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آن را در روايتى كه به شماره 54 در اين باب آورده ايم بيان نموده است .
233- علل الشرايع ، ج 1 ص 179 ح 4.
234- محمد بن على بن ابى القاسم قمى ، ملقب به ماجيلويه .
235- محمد بن حسين بن ابى الخطاب الزيات الهمدانى .
236- نام وى در كتابهاى رجالى شيعه و اهل سنت ديده نشد، و لذا سند روايت قابل اعتماد نمى باشد.
237- يزيد بن عبدالملك نوفلى .
238- و مراجعه شود به :
كافى ، ج 1 ص 460 ح 6
المحتضر، ص 132 و 138
كشف الغمة ، ج 2 ص 89
عوالم العلوم ، ج 11 ص 25 و 27.
239- مصباح الانوار، ص 222.
240- مقصود عالم ((ذر)) است .
241- علل الشرايع ، ج 1 ص 179 ح 5.
242- محمد بن حسن بن وليد قمى ، از مشايخ شيخ صدوق .
243- ابوعلى جندل بن والق تغلبى كوفى (ت 226 ه ).
244- مصباح الانوار، ص 223.
245- و مراجعه شود به :
المحتضر، ص 132
عمدة التحقيق ، ص 15
ذخائرالعقبى ، ص 26.
246- علل الشرايع ، ج 1 ص 179 ح 6.
247- محمد بن موسى بن متوكل .
248- سعد بن عبدالله اشعرى .
249- احمد بن محمد بن عيسى .
250- عبدالله بن مسكان .
251- امالى شيخ طوسى ، ج 1 ص 300.
252- ابومحمد فحام سامرى .
253- ابوالحسن محمد بن احمد هاشمى منصورى .
254- موسى بن عيسى بن احمد هاشمى .
255- امام على بن محمد هادى عليه السلام .
256- و مراجعه شود به :
بشارة المصطفى ، ص 122 و 131
ارشادالقلوب ، ص 232
تاريخ بغداد، ج 3 ص 110. 257- معانى الاخبار، ج 1 ص 64 ح 17.
258- علل الشريع ، ج 1 ص 181 ح 1.
259- حدثنا اءحمد بن محمد بن عيسى بن على بن الحسين بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب قال : حدثنا ابوعبدالله محمد بن ابراهيم بن اسباط قال : حدثنا احمد بن محمد بن زياد القطان قال : حدثنى ابوالطيب اءحمد بن محمد بن عبدالله قال : حدثنى عيسى بن جعفر بن محمد بن عبدالله بن محمد بن عمر بن على بن ابى طالب ، عن آبائه ، عن عمر بن على ، عن اءبيه على بن ابى طالب عليه السلام .
260- مصباح الانوار، ص 223.
261- مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 377.
262- مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 377.
263- مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 377.
264- ابوشجاع شيروية بن شهردار بن شيرويه الديلمى الهمدانى (445 509 ه ).
265- الفردوس بماءمور الخطاب ، ج 1 ص 346 شماره 1385.
266- و مراجعه شود به :
معجم الشيخ صيداوى ، ج 2 ص 359 شماره 344، مسندا از ابن عباس
ينابيع المودة ، ص 194.
267- مناقب ابن شهر آشوب ، ج 3 ص 377.
268- مراجعه شود به :
دلائل الامامة ، ص 10
امالى شيخ صدوق ، ص 474 ح 18
علل الشرايع ، ج 1 ص 178 ح 3
خصال ، ج 1 ص 414 ح 3
كشف الغمة ، ج 1 ص 463.
269- مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 377 و 378.
270- حميرا لقب عايشه بوده است .
271- مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 378.
272- معجم الشيوخ : صيداوى ، ج 2 ص 359 شماره 344، به صورت مسند و متصل ، از ابن عباس .
273- مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 378.
274- مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 378.
275- مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 378.
276- حسن بن يزيد ناشناخته است و در بين اصحاب امام صادق عليه السلام شخصى به اين نام ديده نشد.
277- مناقب آل ابى طالب ، ج 3 ص 406.
278- ارشادالقلوب ، ج 2 ص 403.
279- حديث مرفوع از اقسام حديث ضعيف مى باشد، و ما هر چه جستجو كرديم نتوانستيم مصادر و اسنادى براى اين روايت پيدا كنيم .
280- تفسير فرات ، ص 321 و 322 ح 435.
281- سوره روم ، آيه 4 و 5.
282- امالى شيخ طوسى ، ص 581.
283- اسامى اين جماعت عبارت است از:
1. حسن بن عبيدالله
2. احمد بن محمد بن عبدون
3. حسن بن اسماعيل بن اشناس
4 ابوطالب بن عرفر
5. ابوالحسن الصفار
مراجعه كنيد به : امالى شيخ طوسى ، ص 485.
284- محمد بن عبدالله (خ ل : عبيدالله بن مطلب شيبانى (297 390 هه ) ).
285- اين روايت تمامى روايات ديگر را كه در آنها اين مضمون وجود دارد كه ((دوستداران و شيعيان حضرت فاطمه عليهاالسلام از آتش دوزخ بازداشته مى شوند)) تخصيص مى دهد به كسانى كه موحد و مؤ من بوده و در زمان مرگ توحيد و ايمان خود را محفوظ داشته باشند، پس در اين صورت به نصر و شفاعت حضرت فاطمه عليهاالسلام از آتش دوزخ نجات مى يابند و خداوند به حرمت دختر پيامبرش ، از لغزشهاى آنان چشم پوشى مى كند.
286- مقاتل الطالبيين ، ص 57 شماره 4.
287- و مراجعه شود به :
مجمع الزوائد، ج 9 ص 211
اسدالغابة ، ج 5 ص 520
استيعاب ، ج 4 ص 380
تاريخ دمشق ، ج 1 ص 158
تهذيب التهذيب ، ج 12 ص 440
تهذيب الكمال ، ج 22 ص 142
المعجم الكبير، ج 22 ص 397 شماره 985
مناقب ابن مغازلى ، ص 340 و 341 شماره 392.
288- مصباح الانوار، ص 222.
289- بحارالانوار، ج ص 230 237 باب 8.
290- اين روايت در بحارالانوار، ج 7 ص 231 و 232 شماره 2، از كتابهاى خصال و امالى شيخ صدوق بدين شرح نقل شده است :
انه لن يركب يومئذ الا اءربعه :
اءنا و على و فاطمة و صالح نبى الله ، فاما اءنا فعلى البراق ، و اءما ابنتى فاطمة فعلى العضباء و اءما صالح فعلى ناقة الله التى عقرت ، و اءما على فعلى ناقة من نوق الجنة ...
291- و مراجعه شود به :
امالى شيخ مفيد، ص 271 ح 3
امالى شيخ طوسى ، ج 1 ص 32
خصال ، ج 1 ص 204 ح 20
مستطرفات السرائر، ص 94 ح 6
ابوجعفر محمد بن عمرو عقيلى مكى (متوفى به سال 322 ه ) در الضعفاءالكبير، ج 3 ص 102864 اين روايت را با اختلاف جزئى در الفاظ آن ، از سويد بن عمير نقل نموده و سند آن را به دليل مجهول بودن عبدالكريم كيسان كه از راويان حديث مى باشد، تضعيف نموده است .
و سبط ابن جوزى (597 ه ) در كتاب الموضوعات ، ج 3 ص 244 و ابن حجر عسقلانى (852 ه ) در لسان الميزان ، ج 4 ص 52 شماره 145 نيز آن را از سويد بن عمير روايت نموده اند و هر دو نيز آن را جعلى معرفى كرده اند.
و جلال الدين عبدالرحمن سيوطى (911 ه ) در اللالى المصنوعة ، ج 2 ص 444، و ابوالحسن على بن محمد كنانى (963 ه )، اين روايت را اولا از سويد بن عمير و ثانيا از كثير بن مره انصارى نقل كرده اند و هر دو طريق را تضعيف نموده و محتواى روايت را منكر و غيرقابل قبول توصيف نموده اند.
همان طور كه ديديم اهل سنت اين روايت را از طريق دو نفر، از رسول اكرم صلى الله عليه و آله روايت كرده اند:
1. سويد بن عمير
2. كثير بن مره الحضرمى الرهاوى
اما سويد بن عمير ناشناس مى باشد، ضمن آنكه روايت كننده از او نيز يعنى عبدالكريم بن كيسان مجهول مى باشد و لذا سند منتهى به سويد ضعيف خواهد بود، و اينكه ابن حجر عسقلانى در الاصابة ، سعى كرده تا اثبات كند كه او همان سويد بن عامر انصارى است و لذا روايت سويد بن عمير را به او نسبت داده ، ادعايش بى دليل و غيرقابل قبول است .
و اما كثير بن مره از تابعين است و رسول خدا صلى الله عليه و آله را درك نكرده ، لذا روايت او از پيامبر ((مرسل )) و بنابراين ضعيف خواهد بود.
و محدثين شيعه حديث مورد بحث را به طرق مختلف از ابن عباس روايت كرده و به آن اعتماد نموده اند.
292- امالى شيخ مفيد، ص 94 و 95 ح 4.
293- و مراجعه شود به :
عيون اخبارالرضا عليه السلام ، ج 2 ص 46 و 47 ح 176
صحيفة الرضا عليه السلام ، ص 45 و 22
بشارة المصطفى صلى الله عليه و آله ، ص 208
مقتل الحسين عليه السلام ، ج 1 ص 52
اعلام الورى ، ص 149
تبصرة العوام ، ص 224
كامل شيخ بهائى ، ج 1 ص 172
كنزالعمال ، ج 12 ص 111 شماره 34237
امالى صدوق ، ص 313 و 314 ح 1
احتجاج ، ج 2 ص 254 و 255
مناقب ابن مغازلى ، ص 351 و 352
روضة الواعظين ، ج 1 ص 149
امالى شيخ طوسى ، ص 439
شرح الاخبار، ج 3 ص 29
مناقب ابن شهر آشوب ، ج 3 ص 372
المنتخب ، ص 1
تقريب المعارف ، ص 141
نفحات اللاهوت ، ص 79
عوالى اللئالى ، ج 4 ص 93
مجمع البيان ، ج 1 ص 453
المدهش ، ص 129
جلاءالعيون ، ج 1 ص 131
بحارالانوار، ج 21 ص 279
بحارالانوار، ج 43 ص 54
عوالم العلوم ، ج 11 ص 119 و 122
كنوزالحقائق : مناوى ، ص 32
اخبارالدول : قرمانى ، ص 87
عوالم العلوم ، ج 11 شماره 12 و 13
عوالم العلوم ، ج 11 ص 58 شماره 17
بحارالانوار، ج 43 ص 26، 44، 54 و 220
كفاية الطالب ، ص 363
الامامة و السياسة ، ص 12
دلائل الامامة ، ص 52
بحارالانوار، ج 27 ص 62
بحارالانوار، ج 43 ص 21 و 22
بحارالانوار، ص 26
بحارالانوار، ص 220.
294- خصال : ج 1 ص 225 ح 58: حدثنا حسين بن اءحمد بن ادريس قال : حدثنى اءبى قال : حدثنى محمد بن احمد الاشعرى : قال : حدثنى اءبوعبدالله الرازى ، الحسن بن على بن اءبى عثمان ، عن موسى بن بكر، عن اءبى الحسن الاول عليه السلام :... .
295- و مراجعه شود به :
بحارالانوار، ج 14 ص 201 شماره 11
و بحارالانوار، ج 16 ص 2 شماره 5
و بحارالانوار، ج 96 ص 383 شماره 3.
296- عيون اخبارالرضا عليه السلام ، ج 2 ص 46 و 47 ح 176.
297- صحيفة الرضا عليه السلام ، ص 45 ح 22.
298- براى اطلاع از ساير مصادر اين حديث به پاورقى حديث شماره 58 مراجعه شود.
299- عيون اخبارالرضا عليه السلام ، ج 2 ص 62 ح 252: حدثنا محمد بن عمر بن بن محمد بن سلم بن البراء جعابى قال : حدثنى ابومحمد الحسن بن عبدالله الرازى تميمى قال : حدثنى سيدى على بن موسى الرضا عليه السلام ...
300- و مراجعه شود به :
بحارالانوار، ج 26 ص 272
بحارالانوار، ج 43 ص 264.
301- عيون اخبارالرضا عليه السلام ، ج 2 ص 63 ح 264.