فاطمه(س) در كنار پدر
ان اول شخص يدخل على الجنة فاطمه بنت محمد:
«نخستين كسى كه در بهشت بر من وارد مىشود، فاطمه دختر محمد است».
* * *
در آن روزگار كه مسلمانان دوران آمادگى خود را در مكه مىگذراندند، محيط
زندگى آنان سخت طوفانى و شرائط فوق العاده بحرانى بود.
آغاز اسلام بود و مسلمانان در اقليت شديدى قرار داشتند، و تمام قدرت و نيرو
و حاكميت و ثروت دست دشمنان بى رحم و بى منطق اسلام بود و هر كارى مىخواستند،
مىكردند.
آزارى نبود كه بر سر مسلمانان نياورند، و جسارت و توهينى نبود كه نسبت به
مقام شامخ پيامبر(ص) روا ندارند.
در اين دوران دو نفر بيش از همه ايثار و فداكارى كردند: از ميان زنان
«خديجه» بود كه بر زخمهاى قلب و جسم پيامبر(ص) مرهم مىنهاد، و غبار غم و اندوه
را با فداكاريهايش، با محبت و صفايش با همدردى و دلسوزى اش، از قلب مباركه
پيامبر مىزدود.
و ديگر «ابوطالب پدر بزرگوار اميرمؤمنان على(ع) بود كه نفوذ و اعتبارى
بسيار در ميان مردم مكه داشت، و از تدبير و هوش و ذكاوت فوق العادهاى برخوردار
بود، او خود را سپرى نيرومند در برابر پيامبر(ص) كرده بود و يار و ياور و حامى
مهربان پيامبر اسلام(ص) بود.
ولى با نهايت تأسف اين هر دو يار وفادار، و دو شخصيت بزرگ و انسانهاى
ايثارگر، در سال دهم هجرت به فاصله كمى چشم از جهان پوشيدند، و پيغمبر(ص) را در
مرگ خود عزادار ساختند، و رسول خدا(ص) از اين نظر تنها ماند.
شدت اندوه پيامبر(ص) در سوگ اين دو شخصيت كه به حق هر كدام سهم قابل
ملاحظهاى در پيشرفت اسلام داشتند، از اينجا روشن مىشود كه آن سال را «عام
الحزن» نام نهادند يعنى «سال غم و اندوه»!.
اما از آنجا كه خداوند هر نعمتى را از بندگان برگزيدهاش مىگيرد نعمت ديگرى
را جانشين آن مىكند هر كدام از اين دو بزرگوار فرزندى از خود به يادگار
گذاشتند كه درست نقش آنها را ايفا مىكردند.
اميرمؤمنان على(ع) يادگار «ابوطالب» همانند پدر حامى و مدافع و يار و ياور
پيامبر(ص) بود، قبلا نيز چنين بود اما بعد از ابوطالب جاى خالى او را نيز پر
كرد.
و خديجه دخترش «فاطمه» را به يادگار گذاشت، دخترى مهربان، فداكار و شجاع و
ايثارگر كه همواره در كنار «پدر» بود و گرد و غبار و رنج و محنت را از قلب پاك
پدر مىزدود.
امير مؤمنان على(ع) در آن هنگام 19 سال داشت در حالى كه فاطمه سلام اللّه
عليها طبق احاديث معروف بيش از پنجسال از سن مباركش نگذشته بود، قابل توجه
اينكه هر دو در خانه پيامبر(ص) زندگى مىكردند و مونس ساعتهاى تنهائى او بودند.
هنوز سه سال به هجرت باقى مانده بود، سه سال مملو از حوادث سخت و طوفانهاى
شديد زندگى، مملو از مرارتها و ملالتها، مملو از آزارها و اهانتها و تلاشهاى
دشمنان براى محو اسلام و مسلمين.
گاه دشمنان سنگدل، خاك، يا خاكستر بر سر پيامبر(ص) مىپاشيدند، هنگامى كه
پيامبر(ص) خانه مىآمد، فاطمه سلام اللّه عليها خاك و خاكستر از سر و صورت پدر
پاك مىكرد، در حالى كه اشك در چشمانش حلقه زده بود، پيامبر(ص) مىفرمود:
دخترم غمگين مباش و اشك مريز كه خداوند حافظ و نگهبان پدر تواست.
گاه دشمنان در حجر اسماعيل اجتماع داشتند و به بتها سوگند مىخوردند كه هر
كجا «محمّد» را پيدا كنند، او را به قتل برسانند.
فاطمه سلام اللّه عليها اين خبر را مىشنيد و به اطلاع پدر مىرساند تا
مراقب بيشترى از خود كند و اين نشان مىدهد كه نه تنها در درون خانه كه در
بيرون نيز فاطمه سلام اللّه عليها در فكر دفاع و نجات پدر بود.
در يكى از همان سالها، ابوجهل مشتى اراذل مكّه را تحريك كرد كه به هنگامى كه
پيامبر(ص) در مسجد الحرام به سجده رفته بود، شكمبه گوسفندى را بياورند و بر سر
حضرت بيفكنند، هنگامى كه اين عمل انجام شد ابوجهل و اطرافيانش صدا به خنده بلند
كردند و پيامبر(ص) را به باد مسخره گرفتند.
بعضى از ياران، منظره را ديدند اما دشمن بيرحم چنان آماده بود كه توانائى بر
دفاع نداشتند، ولى هنگامى كه اين خبر به گوش دختر كوچكش فاطمه(س) رسيد به سرعت
به مسجد الحرام آمد و آن را برداشت و با شجاعت مخصوص خودش، ابوجهل و يارانش ر
با شمشير زبان مجازات كرد، و به آنها نفرين فرمود.
آرى در آنجا كه گاهى مردن دلاور جرأت دفاع از پيامبر(ص) را نداشتند، اين
دختر شجاع و خردسال، حضور داشت و به دفاع از پيامبر(ص) مىپرداخت.
اين دوران هر چه بود، سپرى شد، پيامبر(ص) عازم هجرت به مدينه گشت. فاطمه
سلام اللّه عليها بايد موقتاً از پدر جدا شود و در خانه تنها بماند، تا زمانى
كه اجازه هجرت به او داده شود، در حالى كه 8 سال بيشتر از سن مباركش نمى گذشت.
ولى همانگونه كه اميرمؤمنان على(ع) در لحظات حساس و بحرانى هجرت با خوابيدن در
بستر پيامبر(ص) امتحان ايثار و فداكارى خود را داد و بدن خويش را در معرض
شمشيرهاى دشمن گذارد، فاطمه(ص) نيز بدون جزع و بيتابى آمادگى خود را براى
پذيرش اين رسالت جديد اعلام داشت.
ولى دوران جدائى او نمى توانست زياد طولانى باشد، و بايد در كنار پدر همچنان
بماند. و در محيط مدينه همچون مكه به دفاع خود ادامه دهد، و گردو غبار اندوه و
حوادث سخت را از قلب نورانى پدر بشويد، لذا بعد از چند روز به اتفاق چند نفر از
همسران پيامبر(ص) به همراهى امير مؤمنان على(ع) به مدينه آمد.
فاطمه نه تنها در روزهاى عادى (هر چند پيامبر(ص) روز عادى نداشت) بكله در
روزهاى جنگ و طوفانى نيز همچون يك مرد شجاع در شعاعى كه مأموريت داشت، از
پيامبر(ص) دفاع مىكرد.
هنگامى كه جنگ «احد» پايان گرفت و تازه لشگر دشمن صحنه را ترك گفته بود و
پيامبر(ص) با دندان شكسته و پيشانى مجروح هنوز در ميدان احد بود فاطمه سلام
اللّه عليها با سرعت به «احد» آمد و با اينكه هنوز نوجوان كم سن و سالى بود
فاصله ميان «مدينه» و «احد» را با پاى پياده و با شوق زياد طى كرد، صورت پدر را
با آب شستشو داد، خون را از چهرهاش زدود، اما زخم پيشانى همچنان خونريزى
مىكرد.
قطعه حصيرى را سوزاند، و خاكستر آن را برجاى زخم ريخت و مانع خونريزى شد، و
عجيبتر اينكه براى جنگى كه در روز بعد اتفاق مىافتاد. اسلحه براى پدر فراهم
مىكرد.
در جنگ احزاب كه از پررنجترين غزوات اسلامى بود، و در ماجراى فتح مكه در آن
روز كه سپاه پيروزمند اسلام با احتياطهاى لازم آخرين سنگر شرك را از دست مشركان
گرفت و خانه را از لوث وجود بتها پاك كرد، باز مىبينيم فاطمه سلام اللّه عليها
در كنار پيامبر قرار گرفته، و به كنار خندق مىآيد و براى پيامبر(ص) كه چند روز
گرسنه مانده، غذاى سادهاى كه از قرض نانى تجاوز نمى كرد، تهيه مىكند، و به
هنگام فتح مكه براى او خميه مىزند، آب براى شستشو و غسل آماده مىكند، تا گردو
غبار را از تنش بشويد و لباس پاكيزهاى بپوشد و رهسپار مسجد الحرام شود.
فاطمه(س) همسر وفادار امير مؤمنان(ع)
لولم يخلق على لم يكن لفاطمة كفو
«هر گاه على آفريده نمى شد، كسى كه لايق همسرى فاطمه باشد وجود نداشت».
* * *
ازدواجى كه عقدش در ملكوت آسمان بسته شد!
كمالات فوق العاده فاطمه(س) از يكسو.
و انتسابش به شخص پيامبر از سوى ديگر.
و شرافت خانوادگى او نيز از سوى ديگر.
سبب شد كه مردان زيادى از بزرگان ياران پيامبر(ص) به خواستگارى او بيايند
اما همه جواب رد شنيدند.
و جالب اينكه غالباً پيامبر در پاسخ آنها مىفرمود:
امرها الى ربها!
«كار فاطمه به دست پروردگار فاطمه است»!
از همه عجيبتر خواستگارى «عبدالرحمن بن عوف» بود، همان مرد ثروتمندى كه
مطابق راه و رسم جاهليت، به همه چيز از دريچه مادى مىنگريست، و مهريه سنگين را
دليل بر شخصيت زن و موقعيت ممتاز شوهر مىپنداشت.
او به خدمت پيامبر(ص) آمد و عرض كرد:
اگر فاطمه را به همسرى من درآورى يكصد شتر كه بار همه آنها پارچههاى
گرانقيمت مصرى باشد به اضافه ده هزار دينار طلا مهريه او مىكنم!!
پيامبر(ص) از اين خواستگارى زشت و بى معنى چنان خشمگين شد كه مشتى سنگريزه
برداشت و به طرف عبدالرحمن پاشيد و گفت:
«تو گمان كردى من بنده پولم و ثروتم كه با پول و ثروت مىخواهى بر من فخر
بفروشى»؟
آرى بايد در خواستگارى فاطمه الگوهاى اسلامى مشخص شود، سنتهاى جاهليت پايمال
گردد، و معيارهاى ارزش اسلامى معلوم شود.
مردم مدينه در اين گفتگوها بودند ناگهان اين صدا در همه جا پيچيد كه
پيامبر(ص) مىخواهد تنها دخترش را به همسرى على بن ابيطالب(ع) در آورد.
على بن ابيطالب كه دستش از مال و ثروت دنيا كوتاه بود و از معيارهاى عصر
جاهلى چيزى نداشت، اما وجودش از فرق تا قدم مملو از ايمان و ارزشهاى اصيل
اسلامى بود.
هنگامى كه تحقيق كردند، معلوم شد رهنمون پيامبر(ص) در اين ازدواج مبارك
تاريخى وحى آسمانى بوده است، زيرا خودش فرمود:
«اتانى ملك فقال يا محمد ان اللّه يقرأ عليك السلام و يقول لك: انى قد زوجت
فاطمه ابنتك من على بن ابى طالب فى الملاءِ الاعلى، فزوجها منه فى الارض»:
«فرشتهاى از سوى خدا آمد و به من گفت: خداوند بر تو سلام مىفرستد و
مىگويد من دخترت فاطمه را در آسمانها به همسرى على بن ابيطالب درآوردم تو نيز
در زمين او را به ازدواج على درآور»!
هنگامى كه امير امؤمنان على(ع) به خواستگارى فاطمه سلام اللّه عليها آمد،
چهره مباركش از شرم گلگون شده بود. پيامبر(ص) با مشاهده او شاد و خندان شد
فرمود براى چه نزد من آمدهاى؟
ولى اميرمؤمنان على(ع) به خاطر ابهت پيامبر(ص) نتوانست خواسته خود را مطرح
كند، و لذا سكوت كرد.
پيامبر(ص) كه از درون اميرمؤمنان على(ع) باخبر بود، چنين فرمود:
«لعلك جئت تخطب فاطمة».
«شايد به خواستگارى فاطمه آمدى»؟!...
عرض كرد:
آرى، براى همين منظور آمدم.
پيامبر فرمود:
اى على! قبل از تو مردان ديگرى نيز به خواستگارى فاطمه آمدند، هر گاه من با
خود فاطمه اين مطلب را در ميان مىنهادم روى موافق نشان نمى داد، و اكنون بگذار
تا اين سخن را با خود او در ميان نهم.
درست است كه اين ازدواج آسمانى است و بايد بشود، اما شخصيت فاطمه سلام اللّه
عليها خصوصاً، و احترام و آزادى زنان در انتخاب همسر عموماً، ايجاب مىكند كه
پيامبر(ص) بدون مشورت با فاطمه سلام اللّه عليها اقدام به اين كار نكند.
هنگامى كه پيامبر(ص) فضائل امير مؤمنان على(ع) را براى دخترش بازگو كرد و
فرمود:
من مىخواهم تو را به همسرى بهترين خلق خدا در آوردم، نظر تو چيست؟
فاطمه كه غرق در شرم و حيا بود سر به زير انداخت و چيزى نگفت و سكوت كرد.
پيامبر(ص) سربرداشت و اين جمله تاريخى را كه سندى است براى فقهاء در مورد
ازدواج دختران باكره بيان فرمود:
«اللّه اكبر! سكوتها اقرارها»:
«خداوند بزرگ است، سكوت او دليل بر اقرار او است».
و در پى اين ماجرا عقد ازدواج به وسيله پيامبر(ص) بسته شد.
* * *
مهر فاطمه
اكنون ببينيم مهريّه فاطمه چه بود؟
بدون شك ازدواج بهترين مردان جهان با سيده زنان عالم دختر پيامبر بزرگ اسلام
بايد از هر نظر الگو باشد، الگوئى براى همه قرون و اعصار لذا پيامبر(ص) رو به
اميرمؤمنان على(ع) كرد و فرمود:
چيزى دارى كه مهريه همسرت قرار دهى؟ عرض كرد:
پدر و مادرم بفدايت، تو از زندگى من به خوبى آگاهى كه جز «شمشير» و «زره» و
«شتر» چيز ديگرى ندارم.
پيامبر(ص) فرمود:
درست است، شمشيرت به هنگام كارزار با دشمنان اسلام مورد نياز است.
و بايد با شتر نخلستان را آب دهى، و در مسافرتها از آن استفاده كنى.
بنابراين تنها زره را مىتوانى مهريه همسرت بنمائى و من دخترم فاطمه را در
برابر همين زره به عقد تو درآوردم!
شايد بيشترين قيمتى كه در تواريخ درباره اين زره نوشته شده است، پانصد درهم
است.
آرى اين گونه بايد ارزشهاى غلط درهم بشكند، و ارزشهاى اصيل جانشين آن گردد،
و اينگونه است راه و رسم مردان و زنان با ايمان، و اين چنين است برنامه زندگى
رهبران راستين بندگان خدا.
* * *
جهيزيه فاطمه
هميشه «مهريه» و «جهيزيه» و «تشريفات عروسى» سه مشكل بزرگ بر سر راه
خانوادهها در مسئله ازدواج بوده است، مشكلاتى كه گاهى تمام دوران حيات ازدواج
را مىپوشاند و آثار نكبت بارش تا پايان عمر دو همسر باقى مىماند.
گاه دعواها و مشاجرات لفظى، و گاه نزاعهاى خونين، بر سر اين امور رخ داده
است، و چه سرمايه هائى كه بر اثر چشم هم چشميها و رقابتهاى زشت و كودكانه در
اين راه از بين رفته است، هنوز هم كه هنوز است اين رسوبات افكار جاهلى در كسانى
كه دم از اسلام مىزنند، كم نيست.
ولى بايد جهيزيه بانوى اسلام همچون مهريهاش الگوئى براى همگان باشد.
اگر تعجب نكنيد پيامبر(ص) دستور داده زره اميرمؤمنان على(ع) را بفروشد و
پولش را كه حدود پانصد درهم بود نزد او آوردند.
پيامبر آن را سه قسمت كرد، قسمتى را به بلال داد، تا از آن عطرى خوشبو تهيه
كند، و دو قسمت ديگر را براى تهيه وسائل زندگى و لباس تعيين فرمود.
پيداست وسائلى كه با اين پول ناچيز مىتوان خريد چقدر ساده و ارزان قيمت
بايد باشد؟!
در تواريخ آمده كه هيجده قلم جهيزيه، با آن پول تهيه شد كه قلمهاى مهم آن
چنين بود:
يكعدد روسرى بزرگ به چهار درهم
يك قواره پيران به هفت درهم
يك تخت كه با چوب و برگ خرما تهيه شده بود.
چهار عدد بالش از پوست گوسفند كه از گياه خوشبوى «اذخر» پر شده بود.
يك پرده پشمى.
يك قطعه حصير.
يك عدد دستاس «آسياب كوچك دستى».
يك مشك چرمى.
يك طشت مسى.
يك ظرف بزرگ براى دوشيدن شير.
يك سبوى گلى سبزرنگ... و مانند اينها.
آرى چنين بود جهيزيه بانوى زنان جهان.
* * *
مراسم جشن عروسى
پيغمبر گرامى اسلام(ص) در اين مراسمى كه براى تشكيل خانوادهاى بود كه بخش
مهمى از تاريخ اسلام را دگرگون ساخت و جانشينان معصوم پيامبر(ص) همگى از آن به
وجود آمدند، آنچنان برنامهاى اجرا نمود كه دشمنان را خشمگين و دوستان را
سربلند؟ و دور افتادگان را وادار به تفكر نمود.
«ام سلمه» و «ام ايمن» كه دو زن با شخصيت در اسلام بودند و علاقه بسيارى به
بانوى بزرگ فاطمه زهرا سلام اللّه عليها داشتند خدمت پيامبر(ص) آمدند و چنين
گفتند:
«اى پيامبر گرامى خدا، راستى اگر خديجه زنده بود با تشكيل مراسم جشن عروسى
فاطمه چشمانش روشن مىشود، چنين نيست؟
رسول خدا(ص) از شنيدن نام آن بانوى فداكار، اشك در چشمانش حلقه زد، و به ياد
آن همه مهربانيها و ايثارگريهاى خديجه افتاد و گفت:
كجا مانند خديجه زنى پيدا مىشود؟ آن روز كه همه مردم مرا تكذيب كردند، او
مرا تصديق نمود. و تمام ثروت و زندگى خود را براى نشر آئين خداوند در اختيار من
گذارد.
او همان بانوئى بود كه خداوند به من دستور داد به او مژده دهم كه قصرى از
زمرد در بهشت برين به او عنايت خواهد فرمود.
ام سلمه هنگامى كه اين سخن را شنيد و انقلاب و سوز درونى پيامبر(ص) را
مشاهده كرد، عرض نمود،
اى رسول خدا! پدر و مادرم فدايت باد. شما هر قدر درباره خديجه بگوئى عين
حقيقت است، ولى به هر حال او دعوت الهى را لبيك گفته و به جوار رحمت او شتافته
است اميد است خداوند او را در بهترين جاى بهشت جاى دهد.
ولى مطلبى را كه به خاطر آن به محضر مباركت آمدم چيز ديگرى بود و آن اينكه
برادر و پسر عمويت على دوست دارد اجازه دهيد همسرش فاطمه را به خانه خود ببرد،
و از اين راه به زندگى خويش سر و سامانى بخشد.
پيامبر(ص) فرمود:
چرا على شخصاً اين پيشنهاد را با من در ميان نگذاشت؟
ام سلمه عرض كرد:
شرم و حيا مانع بود.
در اينجا پيامبر(ص) بهام ايمن فرمود:
على را خبر كن.
اميرمؤمنان على(ع) آمد و در مقابل پيامبر(ص) نشست. اما سر خود را از شرم به
زير افكنده بود.
پيامبر(ص) فرمود:
آيا ميل دارى همسرت را به خانه برى؟
اميرمؤمنان على(ص) در حالى كه سرش را به زير انداخته بود، عرض كرد:
آرى، پدرم و مادرم به قربانت باد.
جالب اينكه بر خلاف آنچه در ميان مردم تجمل پرست معمول است كه از ماهها قبل
دست به كار اين برنامهها مىشوند پيامبر(ص) با خوشحالى فرمود:
همين امشب يا فردا شب ترتيب كار را خواهم داد.
و همانجا دستور فراهم ساختن مقدمات جشن بسيار سادهاى كه مملو از روحانيت و
معنويت بود صادر فرمود.
اين جشن ملكوتى و مراسم مربوط به آن، آنقدر بى تكلف و ساده برگزار شد كه
شنيدنش امروز براى ما تعجب آور است.
اميرمؤمنان على(ع) مىگويد:
مقدارى از پول همان زرهى را كه قبلا فروخته بودم پيامبر(ص) نزد ام سلمه به
امانت گزارده بود، و به هنگام مراسم زفاف ده درهم از آن را از وى گرفت، و به من
داد و فرمود: مقدارى روغن و خرما و كشك با اين پول خريدارى كن، من اين كار را
انجام دادم سپس پيامبر(ص) شخصاً آستين را بالا زد و سفره تميزى طلبيد و آنها
را با دست خود مخلوط كرد و غذائى تهيه نمود و با همان غذا از مردم پذيرائى به
عمل آورد.
امير مؤمنان(ع) شخصاً مأمور شد به مسجد بيايد و اصحاب را دعوت كند، هنگامى
كه به مسجد آمد خواست فقط برخى را دعوت كند حيا مانع شد، از اين رو صداى خود را
بلند كرد و فرمود:
«اجيبوا الى وليمة فاطمة»
شما را به ميهمانى عروسى فاطمه دعوت مىكنم!
حضرت مىگويد:
مردم دسته دسته به راه افتادند و من از كثرت جمعيت و كمى غذا شرمنده شدم،
همينكه پيامبر(ص) از ماجرا آگاه شد، به من فرمود: غصه مخور، من دعا مىكنم تا
خداوند غذا را بركت دهد و چنين شد همگى از آن غذاى كم خوردند و سير شدند.
جالب اينكه در پايان مراسم، به هنگامى كه مردم به خانههاى خود بازگشتند و
خانه خلوت شد پيامبر(ص) فاطمه(ع) را در سمت چپ و امير مؤمنان على(ع) را در
سمت راست خود نشانيد و از آبى كه با دهانش تبرك كرده بود كمى بر بدن زهرا سلام
اللّه عليها و كمى بر بدن امير مؤمنان على(ع) پاشيد و درباره آنها دعا كرد و
گفت:
«اللهم انهما منى و انا منهما، اللهم كما اذهبت عنى الرجس و طهرتنى تطهيراً
فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيراً»:
«خداوند اينها از منند و من از آنها هستم، بارالها همانطور كه هر گونه رجس
و پليدى را از من دور كردى از آنها نيز دور كن و آنها را پاكيزه فرما».
سپس فرمود:
برخيزيد و به خانه خود رويد خداوند بر شما هر دو مبارك گرداند.
دنيا پرستان مادى و مؤمنان ضعيف الايمانى كه تحت تأثير زرق و برق مادى اين
جهانند و آبرو و شخصيت و عظمت يك خانواده و مباركى و شكوه مراسم عروسى را در آن
تشريفات و تجملات كمرشكن و طاقت فرسا مىدانند ببينند وعبرت بگيرند، ببينيد و
از اين برنامه انسان ساز كه مايه خوشبختى همه پسران و دختران جوان است الهام
بگيرند، و نمونه تعليمات اسلام را به صورت زنده و عملى در ماجراى «خواستگارى»،
«مهريه»، «جهيزيه» و «مراسم جشن عروسى» فاطمه زهرا سلام اللّه عليها با چشم خود
در صفحات تاريخ مشاهده كنند.
پىنوشتها:
1. اين حديث را «كلينى» در «كافى» و جمعى از اهل سنت در كتب خود مانند «كنز
العمال» و «ميزان اعتدال» و غير آن نقل كردهاند.
2. سيره، ابن هشام، جلد 1، صفحه .416
3. مناقب، جلد 1، صفحه .71
4. صحيح، بخارى، جلد 5، صفحه .8
5. اين غزوه «حمراء الاسد» بود كه مشركان از نيمه راه به سوى مدينه بازگشتند تا
ضربهاى را كه در «احد» زده بودند تكميل كنند، اما خدا مىخواست مأيوس و نوميد
بازگردند، لذا وقتى خود را با مسلمانان شجاع و حتى كسانى كه در «احد» مجروح شده
بودند، مواجه ديدند، ترسيدند و بازگشتند.
1. كنوز الحقايق، صفحه .124
2. تذكرة الخواص: صفحه .306
3. ذخائر العقبى، ص .31
4. احقاق الحق، جلد 10، ص .358
