318) تنقيح المقال» ج 1، برداشتى از ص 467 تا ص .471

319) آيه 48 از سوره 52: طور: و اصبر...

320) در نسخه بدل: و يحيفونهم با حاء مهمله آمده است و آن از ماده حيف مى‏باشد به معنى ظلم و جور.

321) آيه 33 از سوره 43: زخرف.

322) آيه 55 و 56 از سوره 23: مؤمنون.

323) إقبال» سيّد بن طاوس، أعمال شهر محرّم، أعمال روز عاشوراء، ص 578 تا ص .581

324) اقبال»، اعمال روز عاشوراء، ص 582 و ص .583

325) سيد نعمت الله جزائرى در شرح صحيفه سجّاديّه: «نور الأنوار» طبع سنگى ص 7 گويد : منصور دستور داد تا آنان را غل و زنجير كنند و در محملهاى بدون روپوش سوار نمايند و در مصلّى نگه دارند تا مردم آنان را شتم كنند. مردم از اين شتم امتناع كردند و به حال آنها رقّت نمودند و چون ايشان را به در مسجد پيامبر كه به باب جبرئيل مشهور است آوردند، حضرت امام صادق عليه السلام در حالتى كه تمامى ردايش به روى زمين مى‏كشيد بر آنها سر برآورد و پس از آن از باب مسجد خطاب به مردم كرد و فرمود: لعنكم الله يا مَعَاشر الأنصار ـ ثلاثاً ـ ما على هذا عاهدتُم رسوال الله صلى الله عليه وآله و لا بايَعتموه أما والله إنْ كنتُ حريصاً ولكنّنى غُلِبْتُ و ليس للقضاء مدفعٌ. لعنت خدا بر شما اى گروه انصار ـ سه بار ـ شما بر اين‏گونه با پيغمبر خدا عهد نبسته‏ايد و بيعت ننموده‏ايد. سوگند به خدا كه من در يارى اينان حريص مى‏باشم وليكن من مغلوب كار واقع شده قرار گرفته‏ام و چيزى قضاى الهى را برگردان نمى‏باشد!» اين بگفت و داخل خانه‏اش شد و مدت بيست روز و شب تب كرد و پيوسته در شبانه روز مى‏گريست تا به جائى كه ترسيدند جان دهد. و اگر نبود مگر گريه آن حضرت بر آنان كافى بود كه نگذارد مردم در أعراض و آبروى آنان به سبّ و لعن مشغول شوند.

326) درباره محمد و ابراهيم محدّث سيد نعمت الله جزايرى رحمه الله در شرح صحيفه سجّاديّه : «نورالأنوار» طبع سنگى ص 7 و 8 مطلبى دارد كه شايان توجّه مى‏باشد. وى گويد: قوله: «محمد و ابراهيم» كلينى حديث طويلى درباره ايشان روايت نموده است. و در آن وارد است كه امام صادق عليه السلام با شديدترين وجهى آنان را از خروج منع نمودند. و از آنجا بعضى از معاصرين استدلال كرده‏اند كه آنان ملعون هستند و از رحمت خداى سبحانه و تعالى مطرود . و تشبيه مذكور را در آنچه كه خواهد آمد از گفتار امام كه: إنّى لأعْلمُ أنّكُمَا سَتَخْرُجَانِ كَمَا خَرَجَ حمل كرده است بر مطلق خروج و كشته شدن، نه به حقيقت و واقعيّت قتل، چرا كه زَيْد قطعاً مُحِقّ بوده است. امّا اين استدلال درست نيست. به جهت آنكه اگر او قتل را در حقيقت و واقع اراده كرده است، محمد و ابراهيم با زيد مساوى مى‏باشند، چون نهى بر جميع آنان بر نهج واحد وارد گرديده است. و اگر به جهت اعتقادشان است باز هم مطلب ا ز اين قرار است، به علّت آنكه يك نفر از آنها خروج ننموده است مگر براى طلب خون امام حسين عليه السلام يا براى رفع تسلّط ظلم از بنى هاشم، و يا براى آنكه خليفه و حاكم باشد. و شكّى نيست كه ايشان از بنى اميّه احقّ هستند به خلافت از جهت نظر به واقع و اعتقاد و اگر چه اصل خلافت و حكومت از براى غير آنها مى باشد يعنى براى خصوص معصومين از آنان . آرى ميان آن دو با زيد تفاوتى وجود دارد، و آن عبارت است از آنكه آن دو نفر امام عليه السلام را اذيّت و آزار نمودند وليكن امام زيد حضرت را آزار نكرد. و جواب از اين را هم دانستى!

و در ص 5 گويد: و اما غير از زيد از اصحاب خروج مثل يحيى و محمد و ابراهيم را اصحاب ما در صحّت أحوالشان اشكال كرده‏اند به سبب آنكه از آنان ضررهائى به امام عليه السلام وارد گرديده است. امّا سخن حق آن مى‏باشد كه: گريه حضرت بر آنان پس از كشته شدنشان و تأسّف وى بر ايشان در وقت اسارتشان، رفع اشكال از حالاتشان مى‏كند.

كداميك از افراد شيعه هست كه ضررى بر امام نرسانيده است و اگرچه به واسطه ارتكاب معاصى بوده باشد. زيرا شديدترين ضرر بر طبعهاى مباركشان معصيت پيروان است امّا شفقت آنها بر ما ايجاب مى‏كند تا از امثال اين گونه معاصى در گذرند. چون در روايت وارد شده است كه : خداوند تعالى بر شيعه به جهت افشاء سِرّ أئمّه عليهم السلام غضب نمود و اراده فرمود تا با عذاب خود ايشان را ريشه كن كند بنابراين به امام موسى كاظم عليه السلام خبر داد كه: من در اين سال شيعه‏ات را از بيخ و بن برمى‏اندازم . امام موسى الكاظم عليه السلام عرض كرد: اى پروردگار من! من دوست دارم خودم فداى شيعه‏ام گردم و ايشان بر روى زمين باقى بمانند.

و در صورتى كه حال امامان را با اجانب چنين مى‏يابيم، پس چطور خواهد بود حال ايشان با اولادشان و أقاربشان؟! با وجود آنكه خروجشان پس از آن شد كه حرمتشان را هتك نمودند و اموالشان را به غارت بردند و ذرارى‏شان را اسير كردند و به آنها لقب خوارج دادند، به آنها گفتند: اگر جدّ شما بر حق بود اين گونه رفتار با شما به وقوع نمى‏پيوست! و امثال اين گونه رفتار، مردم أراذل را به غيرت بر مى‏انگيزاند چه رسد به بنى هاشم! با اينكه از امام رضا عليه السلام صريحاً نهى از تناول أعراض و آبروى عباس بن موسى الكاظم عليه السلام وارد گرديده است، در حالتى كه آن آزار و اذيّتهائى كه از وى نسبت به برادرش: امام رضا عليه السلام و نسبت به امّ أحمد زوجه پدرش از أنواع استخفاف و صدمات وارد شده است از غير او صادر نشده است. بنابراين آنچه را كه بعضى از علماى ما در عيبجوئى و دستبرد به عِرْض و آبرويشان سخن گفته‏اند، جرأت بر ذرّيّه اهل‏البيت عليهم السلام خواهد بود .

327) در «رياض السّالكين» طبع سنه 1334 ص 15 و ص 16 و طبع جامعة المدرّسين ج 1، ص 116 تا ص 119 گويد: محمد و ابراهيم دو پسران عبدالله همان كسانى بودند كه بر منصور خروج نمودند. شهرستانى در كتاب «ملل و نحل» مى‏گويد: يحيى بن زيد أمر ولايت را بديشان تفويض نمود و آن دو نفر در مدينه خروج كردند و ابراهيم به سوى بصره رهسپار شد و مردم بر گرد آن دو اجتماع نمودند و كشته شدند. (انتهى) اما محمد ملقّب است به نفس زكيّه و كنيه‏اش أبوعبدالله است و بعضى گفته‏اند: ابوالقاسم، و تَمْتَام بود (در سخن گفتن مانند شخص عجول كلامش فهميده نمى‏شد) و أحْوَل بود (لوچ) و در ميان دو كتفش خالى سياه رنگ به قدر يك دانه تخم مرغ بود و ملقّب شده بود به مهدى به جهت حديث مشهورى از رسول الله صلى الله عليه وآله: انّ المهدىّ من وُلدى اسمه اسمى و اسم ابيه اسم أبى. آورده‏اند كه روزى منصور ركاب او را گرفت. چون به او گفته شد: اين مرد چه شخصيّتى دارد كه تو براى وى ركاب مى‏گيرى؟ ! منصور در پاسخ گفت: اى واى بر تو! اين مهدى ما اهل البيت است! اين محمد بن عبدالله است! نفوس بنى هاشم همه به محمد گرويده و او را بزرگ مى‏شمردند. منصور با جماعتى از بنى هاشم با او و با برادرش ابراهيم بيعت نمودند. امّا چون براى بنى عبّاس بيعت گرفته شد و آنان بر أريكه امر استوار آمدند محمد و ابراهيم پنهان گشتند و در تمام دوران سفّاح مختفى بودند. چون منصور روى كار آمد دانست كه ايشان عزم بر خروج دارند بنابراين براى دستگيرى و طلب آنها كوششى بليغ نمود. و پدر آنها و جمعى از اهل و خاندان آن دو را گرفت . و آورده‏اند كه چون پدرشان در حبس بود آنان در هيئت و لباس دو نفر مرد بيابانى مى‏آمدند و با پدرشان ديدار مى‏داشتند. روزى گفتند: دو نفر از آل محمد كشته گردد بهتر است از آنكه هشت نفر كشته گردند. عبدالله: پدرشان گفت: اگر أبوجعفر منصور نمى‏گذارد شما بزرگوارانه زندگى كنيد نمى‏تواند نگذارد تا شما بزرگوارانه بميريد!

ثقةالاسلام در كتاب «روضة» از معلّى بن خنيس روايت كرده است كه گفت: من در حضور حضرت امام جعفر صادق عليه السلام بودم كه محمد بن عبدالله وارد شد. حضرت به حال وى رقّت كردند و دو چشمانشان از اشك جارى گشت. من به آنحضرت گفتم: من امروز اين طور شما را ديدم كه با او كارى كرديد كه تا به حال نمى‏كرديد! حضرت فرمودند: من بر حال او رقّت آوردم به جهت آنكه او خود را به امرى منسوب ساخته است كه براى او نمى‏باشد، من در كتاب على عليه السلام نيافتم كه او از خلفاى اين امّت باشد و نه از ملوك آنها. (انتهى) و قبيح‏ترين كارى كه محمد نمود آن بود كه چون در مدينه خروج كرد حضرت صادق عليه السلام را به بيعت خود فراخواند. حضرت با شدّت إبا و امتناع نمودند. دستور داد تا حضرت را به زندان افكندند، و اموال حضرت و اموال قوم حضرت را كه با او خروج نكرده بودند همه را مصادره نمود. خداوند نيز وى را مهلت نداد تا ذليلانه كشته شد.

و از جمله حديثى از حضرت باقرعليه السلام وارد است كه فرمود: الأحْوَل مشؤوم قومه من آل‏الحسن، يدعوإ إلى نفسه، قد تسمّى بغير اسمه. (انتهى) «آن مرد لوچ مرد شومى است در ميان قوم خود از بنى‏حسن، مردم را به خويشتن دعوت مى‏كند، و لقب و عنوانى را كه از او نيست به خود بسته است.» چون عازم بر خروج گشت با برادرش ابراهيم ميعاد نهاد تا در يك روز خروج كنند. ابراهيم به سوى بصره رفت و اتّفاقاً مريض شد. و محمد در مدينه خروج كرد و چون ابراهيم شفا يافت خبر برادر را براى وى آوردند كه كشته شده است. و منصور براى قتال با محمد لشگر جرّارى را به سردارى عيسى بن موسى بن على بن عبدالله بن عباس گسيل داشت. محمد در خارج مدينه با ايشان كارزار نمود، و ياران محمد همگى از دور او پراكنده شدند و او تنها ماند. و چون احساس خذلان نمود، به خانه‏اش درآمد و امر كرد تا تنور را برافروختند. چون تنور برتافت به سوى دفترى كه أسماء ياران و بيعت كنندگانش در آن ثبت بود رفت و آن را آورد و در تنور بگداخت. سپس از منزل بيرون آمد و جنگ كرد تا در مكانى به اسم أحْجَار زَيْت كشته شد. و اين گونه كشته شدن را مصداق تلقيب وى به نفس زكيه پنداشتند چرا كه از پيغمبر صلى الله عليه وآله روايت شده بود كه فرموده بود: يُقْتَل بأحجار الزّيت من وُلْدى نفس زكيّة «از پسران من صاحب نفس زكيّه‏اى در احجار زيت كشته مى‏شود.» و قتل وى در سنه 145 در ماه رمضان بود و نيز گفته شده است: در بيست و پنجم از شهر رجب بوده است و وى چهل و پنج ساله بوده است. و اين قول، مشهورتر است چرا كه بدون هيچ خلافى تولّد او در سنه صد بوده است.

و امّا ابراهيم كنيه‏اش أبوالحسن بوده است. وى مردى بود قدرتمند و توانا و در بسيارى از علوم دست يافته بود و گفته شده است: به مذهب اعتزال گرايش داشت. خروج او در بصره شب دوشنبه غرّه شهر رمضان سنه صد و چهل و پنج بوده است. مردم معتبر بصره با او بيعت نمودند و به خود لقب اميرالمؤمنين گرفت و شأنش عظيم گرديد و مردم ولايت او را دوست مى‏داشتند و به روش و سيره او راضى بودند. و أبوحنيفه فتوى داد تا مردم با وى خروج كنند و براى او نوشت: اما بعد! من به سوى تو چهار هزار درهم فرستادم و غير از آن چيزى نداشتم. و اگر امانتهاى مردم نزدم نبود به تو مى‏پيوستم! چون به صفّ دشمن برخورد نمودى و پيروز شدى همان كارى را با آنها انجام بده كه پدرت با اهل صفّين نمود! هر كس از آنها را كه فرار كند بكش! و هر كس از آنها كه مجروح شده باشد جانش بستان! و آن كارى را كه پدرت با اهل جمل كرد با ايشان مكن چون براى دشمن فئه‏اى وجود دارد (جماعت متظاهرى كه در تعاضد و تعاون بعضى به بعض دگر رجوع دارند).

و گويند: اين نامه به دست منصور افتاد و همين علت اعراض او و تغيّر او بر أبوحنيفه گرديد . چون خبر خروج ابراهيم به منصور رسيد، عيسى بن موسى را از مدينه طلب كرد و براى كارزار با ابراهيم برانگيخت. ابراهيم از بصره به راه افتاد تا با لشگر عيسى بن موسى در قريه‏اى از قراء كوفه به اسم بَاخَمْرى‏ برخورد كرد و آتش جنگ ميان دو گروه شعله ور گرديد. لشگر عيسى بن موسى منهزم شده پاى به فرار نهادند. ابراهيم فرياد برداشت تا احدى از اصحابش دنبال شخص فرارى نروند! و اصحاب او همه به نزد او گرد آمدند. اصحاب عيسى چون دريافتند كه كسى آنها را تعقيب نكرده است، پنداشتند كه اصحاب ابراهيم منهزم گرديده‏اند فلهذا بازگشتند و بر اصحاب او يورش بردند و ابراهيم و يارانش را كشتند مگر عدّه قليلى از آنها را. بارى چون خبر هزيمت اصحاب عيسى به منصور رسيد در قلق و اضطراب عظيمى افتاد سپس خبر ظفر به او رسيد و سر ابراهيم را براى او آوردند و در طشتى در برابر او جاى دادند، چون بدان نگريست گفت: من دوست داشتم كه او در تحت اطاعت من درآيد. قتل ابراهيم در بيست و پنجم شهر ذيقعده و گفته شده است شهر ذيحجّه در سنه صد و چهل و پنج بود و عمرش 48سال، والله أعلم.

328) مامقانى در هامش آورده است: در «قاموس» گويد: كرخايا مشربه‏اى است كه آب به سوى آن از عمود نهر عيسى جارى مى‏گردد.

329) تنقيح المقال»، ج 1 ص .471

330) در «رياض السالكين» از طبع سنگى رحلى سنه 1334 در ص 8 و ص 9 و از طبع حروفى جامعة المدرّسين ج 1 ص 73 تا ص 75 بعد از نقل كلام شيخ مفيد راجع به زيد بن على عليهما السلام گويد: اهل تاريخ گويند: علّت خروج زيد و خلع اطاعت بنى مروان آن بود كه بر هشام بن عبدالملك به جهت شكايت از خالد بن عبدالملك بن حرث بن حَكَم كه امير بر مدينه بود وارد شد و هشام بنا گذارد تا به او اجازه دخول ندهد. و زيد داستانها و قضايائى را كه از آنها شكايت آورده بود به هشام به وسيله مكتوب مى‏رسانيد. و هر وقت قضيّه‏اى را براى وى مى‏نوشت هشام در زيرنامه مى‏نوشت: ارْجِعْ إلى أرضك «به محلّ سكونت خود بازگرد!» و زيد مى‏گفت : قسم به خدا كه ديگر من به نزد ابن حَرْث باز نخواهم گشت. هشام پس از درنگ و توقّف و حبس طويلى به او اذن ورود داد. چون زيد در برابر او نشست هشام به او گفت: به من اين طور ابلاغ شده است كه: تو يادى از خلافت مى‏كنى و تمنّاى آن را دارى! و تو در محلّ خلافت نيستى زيرا كه پسر كنيزى مى‏باشى! زيد به او گفت: اين كلام تو پاسخ دارد! هشام گفت: سخن بگو! زيد گفت: هيچ كس از مردمان سزاوارتر به خداوند نمى‏باشد مگر پيامبرى را كه خدا مبعوث كرده است و او اسمعيل بن ابراهيم است و وى پسر كنيزى بود. خداوند او را براى نبوّت خويش برگزيد و از وى خَيْرالْبَشَر را بيرون آورد. هشام گفت: فما يصنع أخوك البقرة؟ ! «پس برادر گاو تو چه مى‏كند؟!» زيد به قدرى عصبانى شد تا نزديك بود از پوستش خارج گردد . و گفت: سمّاه رسول الله الباقر و تسمّيه أنت البقرة! لشدّ ما اختلفتما! و لتخالفنّه فى الآخرة كما خالفته فى الدّنيا فيرد الجنّة و ترد النّار. «رسول خدا وى را شكافنده علم ناميد و تو او را گاو مى‏نامى! چقدر معيار اختلاف شما شديد است! و تو با باقر برادرم در آخرت مخالفت دارى همان‏طور كه در دنيا مخالفت داشته‏اى، بنابراين او در بهشت مى‏رود و تو در آتش!» هشام گفت: بگيريد دست اين أحمق مائق را (شديد الغيظ و الغضب را) و اخراجش نمائيد! روى دستور هشام زيد را اخراج كردند و با چند نفر به مدينه تبعيد نمودند. زيد همين كه از حدود شام مطرود شد و آن چند تن از وى مفارقت كردند راهش را به سمت عراق برگردانيد و داخل كوفه گشت. اكثر اهالى كوفه با او بيعت كردند و امير كوفه و عراق از جانب هشام، يوسف بن عمر ثقفى بود. و ميان آن دو جنگى كه در تواريخ مسطور مى‏باشد واقع شد. اهل كوفه او را مخذول نمودند و چند تن افراد قليلى با وى استوار بماندند. تا آنكه زيد به بهترين وجهى تنها با نفس خود مقاومت كرد و جهاد عظيمى را تحمّل نمود، تا به جائى كه يك تير تيز بر پيشانيش نشست و به طرف ناحيه جبهه چپش فرود آمد و در مغز سرش بماند و همين كه خواستند آن تير را درآورند جان داد. و روز شهادتش دوشنبه دوم صفر سنه يكصد و بيست و يك بوده و در آن هنگام چهل و دو سال اشت. جسد شريفش را چهار سال در كُناسه كوفه بردار آويختند. عنكبوت بر روى عورت او تار تنيد و آن را بپوشانيد. سرش را به مدينه فرستادند و يك شبانه روز كنار قبر پيغمبر صلى الله عليه وآله نصب كردند. از جريربن أبى‏حازم وارد است كه گفت: من در رؤياى خواب، رسول خدا صلى الله عليه وآله را ديدم كه به چوبه‏اى كه در مدينه سر زيد را بر آن آويخته بودند تكيه زده بود و مى‏گفت: هكذا تفعلون بولدى؟! «اين طور با پسر من رفتار مى‏كنيد!» و چون هشام هلاك‏شد و وليدبن‏يزيد پس از او غاصب ولايت امر مسلمين گرديد به يوسف‏بن‏عمر نوشت: اما بعد به مجرّد اينكه نامه من به تو برسد اهتمامت را به عِجْل أهل عراق (گوساله اهل عراق) مصروف‏دار فحرّقه ثمّ انْسِفْهُ فِى اليَمّ نَسفاً! «پس او را آتش بزن و سپس خاكسترش را در دريا بر باد بده!» يوسف بن عمر جسد زيد را پائين آورد و آتش زد و خاكسترش را در هوا منتشر ساخت. و هنگامى كه حكم بن عبّاس كلبى اين اشعار را سرود:

صَلَبْنا لكم زيداً على جذع نخلة

و لم‏أر مهديّاً على الجذع يُصْلب

و اين ابيات به حضرت امام صادق عليه السلام رسيد، دو دست خود را در حالى كه به لرزه و رعشه درآمده بود به سوى آسمان بلند كردند و به خداوند عرضه داشتند: اللهمّ إن كان عُبدُك كاذباً فَسَلّطْ عليه كَلْبَك! «بار خداوندا اگر اين بنده‏ات دروغ مى‏گويد سَگَت را بر وى مسلّط گردان.» بنو اميّه او را براى مأموريّتى به كوفه گسيل داشتند، در راه شيرى وى را دريد و طعمه خود ساخت. چون اين خبر به حضرت امام صادق عليه السلام رسيد ناگهان به سجده افتادند و گفتند: الحمدللّه الّذى أنجز لنا ما وَعَدَنا.1 «حمد و سپاس اختصاص به خدا دارد كه بدانچه كه به ما وعده داد وفا كرد.»

1ـ «بحارالأنوار» ج 46 ص 192

331) احمد امين بك مصرى در «فجر اسلام» ص 272 گويد: زيديّه پيروان زيد بن حسن بن على بن الحسين بن على بن أبيطالب مى‏باشند. و مذهبشان از همه مذاهب شيعه معتدل‏تر و به اهل سنّت نزديكتر مى‏باشد. و اين امكان دارد از آن جهت باشد كه امام زيديّه نزد واصل بن عَطاء رئيس معتزله شاگردى كرده باشد و بسيارى از تعاليمش را از وى أخذ نموده باشد. زيرا زيد قائل به جواز امامت مفضول با وجود افضل است. و گفته است: على بن أبيطالب أفضل از أبوبكر و عمر بوده‏اند وليكن با وجود اين امامت ابوبكر و عمر صحيح بوده است.

و أيضاً احمد أمين در كتاب «ظهر الإسلام» ج 4 ص 109 گويد: و از شديدترين منازعات و خصومات ميان معتزله و روافض آن است كه: در روايت است كه جماعت كثيرى نزد زيد بن على آمدند تا با وى بيعت نمايند و اصرار فراوان بر بيعت با او و محاربه با بنى‏مروان داشته‏اند. چون زيد آماده شد كه امر امارت خود را آشكار نمايد، بعضى از رؤساى شيعه نزد او آمدند و به او گفتند: نظريّه تو راجع به أبوبكر و عمر چيست؟! زيد گفت: خدا رحمتشان كند و مورد غفران قرار دهد. من از احدى از اهل بيتم نشنيدم كه از آنان بيزارى جويد و درباره آنها نمى‏گويند مگر خير را، و شديدترين گفتار من آن است كه: إنّا كُنّا أحَقّ بِسُلْطَانِ رَسُولِ الله صلّى الله عليه (وآله) وَ سَلّمَ مِنَ النّاسِ أجْمَعِينَ، وَ إنّ الْقَوْمَ اسْتَأثَرُوا عَلَيْنَا وَ دَفَعُونَا عَنْهُ. وَ لَمْ‏يَبْلُغْ ذَلِكَ عِنْدَنَا بِهِمْ كُفْراً . قَدْ وَلّوْا فَعَدَلُوا فِى النّاسِ وَ عَمِلُوا بِالْكِتَابِ وَ السّنّةِ:

«ما از همه مردم به امارت و ولايت رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم سزاوارتر هستيم. و آن گروه خود را بر ما مقدّم داشتند و ما را از حقّمان منع كردند. و در نزد ما اين امر موجب كفر ايشان نمى‏گردد. به تحقيق ولايت مردم را عهده‏دار شدند، و در ميان مردم به عدالت رفتار كردند، و به كتاب و سنّت عمل نمودند!» اين پاسخهاى زيد براى آنان نيكو نبود. فلهذا بيعتش را شكستند و او را طرد كردند. زيد به آنها گفت: رَفَضْتُمُونِى فِى أشَدّ سَاعَاتِ الْحَاجَةِ؟! «آيا در اين موقعيّت كه شديدترين ساعتهاى نيازمندى است شما مرا طرد مى‏كنيد؟! » از آن به بعد آن گروه به رَوَافِض موسوم گشتند. و گاهى آنان به رافضه كه نام ناپسنديده‏اى است موسوم مى‏شوند.

و در ميان شيعيان طوائفى موجود مى‏باشند غير از روافض، بعضى از آنان غلوّشان بيشتر و بعضى اعتدالشان بيشتر است. و از معتدلترين آنها زيديّه هستند. همچنين معتدل‏ترين، آنهائى هستند كه ميان مذهب شيعه و مذهب اعتزال را جمع نموده‏اند. انتهى كلام احمد أمين، و أقول : آنچه را كه به زيد نسبت داده است تَبَعاً لِبَعْض المورّخين از ترحّم زيد بر شيخين، و عدم برائت از آن دو، و جواز امامت آنها با وجود أفضل از ايشان، خلاف صريح مذهب شيعه و اهل‏البيت مى‏باشد و زيد هم كه دست پرورده اهل بيت است هيچ گاه نمى‏تواند بر خلاف باشد. و محتمل است در آن معركه جنگ، كلام او از روى تقيّه صادر شده باشد. و اينكه بعضى گفته‏اند: در زمان قيام و تكيه به شمشير جاى تقيّه نيست، پاسخش آن است كه: قيام وى در برابر بنى‏مروان بوده است، نه در مقابل شيخين. و چه بسا بسيارى از سپاهيانش داراى تولّى شيخين بوده‏اند، و انكار و تبرّى صِرف از آنان در آن موقعيّت حسّاس از عقل و احتياط دور بوده است. زيد بن على يكى از دو نفر راوى صحيفه سجّاديّه مى‏باشد، و طبق سخن يحيى فرزندش، او صحيفه را مى‏خوانده است، و از ملتزمين به قرائت أدعيه آن بوده است. در دعاى چهل و هشتم از آن كه راجع به عيد أضْحَى و روز جمعه مى‏باشد، حضرت در مقام ردّ و غصب خلفاى اوّلين صريحاً وارد ميدان مخاصمه و منازعه مى‏گردد آنجا كه عرضه مى‏دارد: اللَهُمّ إنّ هَذَا الْمَقَامَ لِخُلَفَائكَ وَ أصْفِيائكَ وَ مَوَاضِعَ اُمَنَائكَ فِى الدّرَجَةِ الرّفِيعَةِ الّتِى اخْتَصَصْتَهُمْ بِهَا قَدِ ابْتَزّوهَا، وَ أنْتَ الْمُقَدّرُ لِذَلِكَ، لاَيُغَالَبُ أمْرُكَ وَ لاَيُجَاوَزُ الْمَحْتُومُ مِنْ تَدْبِيرِكَ كَيْفَ شِئْتَ وَ أنّى شِئْتَ، وَ لِمَا أنْتَ أعْلَمُ بِهِ غَيْرُ مُتّهَمٍ عَلَى خَلْقِكَ وَلاَ لِإرَادَتِكَ حَتّى عَادَ صَفْوَتُكَ وَ خُلَفَائُكَ مَغْلُوبِينَ مَقْهُورِينَ مُبْتَزّينَ، يَرَوْنَ حُكْمَكَ مُبَدّلاً، وَ كِتَابَكَ مَنْبُوذاً، وَ فَرَائِضَكَ مُحَرّفَةً عَنْ جِهَاتِ أشْرَاعِكَ، وَ سُنَنَ نَبِيّكَ مَتْرُوكَةً:

«بار خداوندا! اين مقام، مقام جانشينان تو و برگزيدگان تو و مواضع اُمَناى تو مى‏باشد در پايه و درجه رفيعى كه اختصاص دادى ايشان را بدان درجه، و الآن آن را غاصبان ربوده‏اند . و تو آن را مقدّر نموده بودى، كسى را ياراى غلبه بر تو نيست، و از تدبير حتمى تو ـبه هر طورى كه بخواهى و به هر كيفيّت كه بخواهى و تو آن را مقدر نمودى به خاطر چيزى كه تو بدان داناترى، و بر خلقت و اراده‏ات مورد سوء ظنّ و اتّهام نيستى ـ كسى تجاوز نمى‏تواند بكند تا به جائى فرمان قضا و قدر تو پيش رفت كه أصفياء و خلفاء دربارت همگى به صورت افراد شكست خورده مغلوب و مورد تعدّى واقع شده مقهور، و طرد شده و رانده شده درآمدند و اينك آن أصفياء و برگزيدگان و آن خلفا و جانشينان تو مى‏نگرند كه در احكام تو تبديل و تغيير رخ داده است، و كتاب توبه دور افكنده گرديده است، و أوامر و فرائض و واجباتى كه الزام فرمودى از آن طريق و روشى كه معيّن كردى دگرگون شده است، و سنّتهاى پيامبرت متروك گرديده است!»

1ـ لفظ «حَسَن» زياد است. زيد فرزند بلافصل حضرت امام زين العابدين عليه السلام مى‏باشد .

332) تنقيح المقال»، ج 1، ص 467 تا ص 471 كه به طور تفصيل ترجمه زيد بن على عليهما السلام را ذكر كرده است و نقل ما از او اين نتيجه‏گيرى و تلخيص المقال را، در منتهى اليه صفحه 469 مى‏باشد.

333) الصّحيفة الثالثة السّجّاديّة» از منشورات مكتبة الثقلين القرآن و العترة، عيد الغدير 1400 ص 2 تا ص .5

334) الصّحيفة الخامسة السّجّاديّة» مطبعة الفيحاء در دمشق ص 13 و ص 14 در تحت عنوان الخامس از مقدّماتى كه در ابتداء ايراد نموده است و مجموع مقدّمات نه تا مى‏باشد.

335) در «منتهى الآمال» طبع رحلى علميّه اسلاميّه ج 2 ص 217 و ص 218 آورده است: والده ماجده آنحضرت امّ ولدى بود كه او را سَبيكه مى‏گفتند و حضرت امام رضا عليه السلام او را خيزران ناميد و آن معظّمه از اهل نوبه بود و از اهل بيت ماريه قبطيّه مادر ابراهيم پسر حضرت رسول الله صلى الله عليه وآله بود. و آن مخدّره از أفضل زنهاى زمان خود بود، و اشاره فرمود به او حضرت رسول صلى الله عليه وآله در قول خود: بأبى ابنُ خِيَرَةِ الإمَاءِ النّوبيّةِ الطّيّبَةِ. «پدرم به قربان پسر بهترين كنيزان باد كه از اهل نوبه و پاكيزه است.»

336) آيه 42، از سوره 53: والنّجم.

337) منتهى الآمال»، طبع رحلى علميه اسلاميّه، ج 1 ص 199 تا ص .203

338) الغدير»، ج 3، ص 271 تا ص .273

339) ابن شهر آشوب در كتاب «مناقب»، ج 2 از طبع سنگى ص 76 آورده است كه امّ كلثوم را عمر تزويج كرد. و از كتاب «الإمامه» أبو محمد نوبختى حكايت نموده است كه امّ كلثوم صغيره بود، و قبل از دخول عمر با او، عمر بمرد و پس از عمر با وى عون بن جعفر، و سپس محمد بن جعفر، و سپس عبدالله بن جعفر، تزويج نموده‏اند. محدّث قمى در «منتهى الآمال» طبع رحلى سنگى علميّه اسلامية ج 1 ص 135 تزويج عمر را با او و بدون دخول، مردن عمر را از كتاب «مناقب» ابن شهرآشوب از نوبختى نقل كرده است. و كلينى در «فروع كافى» ج 5، ص‏346 در باب تزويج ام كلثوم با سند متّصل خود از حضرت امام صادق عليه السلام روايت نموده است كه فرموده‏اند: إنّ ذَلِكَ فَرْجٌ غُصِبْناهُ «آن ازدواج، ناموسى بوده است كه از ما به اكراه و غصب ربوده‏اند.» و با سند ديگر همچنين از حضرت امام صادق عليه السلام روايت كرده است كه چون عمر از اميرالمؤمنين عليه السلام وى را خواستگارى نمود حضرت به او فرمودند: انّها صَبِيّةٌ «امّ كلثوم دختركى است!» عمر عبّاس را ديدار كرد و به او گفت: مَا لِى؟! أ بِى‏بَأسٌ؟! «چيست ايراد بر من؟! آيا در من باكى هست؟!» عباس گفت: چيست قضيه؟! عمر گفت: خطبت إلى ابن أخيك فردّنى. أما والله لَاُعَوّرَنّ زَمْزَمَ، وَ لاَ أدَعُ لكم مَكْرُمَةً إلاّ هَدَمْتُهَا، و لَاُقيمنّ عليه شاهدين بأنّهُ سرق، و لاُقَطّعَنّ يَمِينَهُ:

«من از پسر برادرت خواستگارى دخترش را نموده‏ام، و او مرا ردّ كرده است! آگاه باشيد كه من حتماً و يقيناً چاه زمزم را با خاك پر مى‏كنم و جاى هيچ شرف و مكرمتى براى شما باقى نمى‏گذارم مگر آنكه آن را از اساس ويران مى‏كنم! و حتماً و يقيناً براى على دو شاهد مى‏گمارم كه وى دزدى كرده است و حتماً و يقيناً دست او را مى‏برم!» در اين هنگام عباس به نزد اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و او را از اين پيغام آگاه كرد و از او خواست تا امرنكاح او را به دست وى بسپرد، و حضرت هم اختيار ازدواج را به عباس سپرد.

ابن حَجَر عسقلانى شافعى در كتاب «الاصابة فى تمييز الصّحابة» ج 4 ص 468 گويد: ام كلثوم دختر اميرالمؤمنين را كه مادرش فاطمه بنت النّبى بوده است، عمر از پدرش على خواستگارى كرد اميرالمؤمنين عليه السلام صِغَر سنّ او را به عمر گوشزد نمودند. اطرافيان عمر به او گفتند: على دعوت تو را ردّ كرده است. عمر براى بار ديگر مراجعه و خواستگارى كرد. حضرت فرمود: من او را به نزد تو مى‏فرستم اگر پسنديدى، وى زوجه تو مى‏باشد. حضرت او را به نزد عمر فرستادند و عمر ساق پاى او را برهنه كرد تا ببيند. امّ كلثوم گفت: مَهْ ! لولا أنّكَ أميرالمؤمنين لَلَطَمْتُ عينيك! «آرام بگير! اگر تو أميرمؤمنان نبودى حتماً با سيلى بر دو چشمان تو مى‏زدم!» و عمر او را با مهريه چهل هزار نكاح كرد.

زبير گويد: ام كلثوم براى عمر دو بچه زائيد: زيد و رقيّه، امّ كلثوم با پسرش در يك روز بمردند زيد براى اصلاح ميان بنى عدىّ بيرون رفت و مردى ناشناس در تاريكى به زيد ضربه‏اى زد كه پس از چند روز بمرد و مادرش هم كه مريضه بود در همان روز بمرد. و پس از شرحى در ص 469 گويد: عمر از على (عليه السلام) خواستگارى ام كلثوم را نمود. على فرمود: إنّما حبستُ بناتى على بنى‏جعفر! «من دخترانم را براى پسران جعفر (طيّار)، برادرزادگانم نگه داشته‏ام!» عمر گفت: زَوّجْنيها! فواللهِ ما على ظَهر الأرض رَجُلٌ يَرْصُد من كرامتها ما أرْصُدُ! «او را به من تزويج كن، سوگند به خدا هيچ كس در روى بسيط زمين نيست كه به اندازه‏اى كه من از شخصيّت و كرامت او پاسدارى مى‏كنم پاسدارى كند!» على عليه السلام به او گفت: قَدْ فَعَلْتُ «او را به تزويج تو درآوردم!» عمر به حضور مهاجرين درآمد و گفت: رَفّؤنُى‏1 فَرَفّؤُهُ «براى تسكين خانواده و آوردن اولاد براى من دعا كنيد و آنان دعا كردند.» آنگاه گفتند: با كه ازدواج كردى؟! گفت: با دختر على بنا بر آنچه كه رسول اكرم صلى الله عليه وآله وسلم فرمود: كُلّ نَسَبٍ و سببٍ سيقطع يوم القيمة إلاّ نسبى و سببى، و كنت قدصاهَرْتُ فأحببت هذا أيضاً «هر رابطه نسبى و سببى در روز قيامت بريده مى‏گردد مگر نسب من و سبب من. و من با پيغمبر داراى رابطه دامادى شده بودم اينك خواستم داراى رابطه سببى ديگرى بگردم‏2!» و از طريق عطاء خراسانى روايت است كه: عمر مهريه او را چهل هزار قرار داد. و با سند صحيح آورده است كه: ابن عمر متولّى نماز بر جسد ام كلثوم و پسرش زيد شد، و زيد را روبرو و متّصل به خود قرار داد و چهار تكبير گفت.

اينها مطالب ابن حجر بود در «الإصابة» و نظير همين داستان را ابن عبدالبرّ در كتاب «استيعاب» در ذيل همين صفحه و مجلّد از «اصابه» آورده است تا آنكه گويد: پس از آنكه ام كلثوم از نزد عمر مراجعت كرد گفت: بعثتنى الى شيخ سوء! «تو من را به نزد شيخ بدى فرستادى!» حضرت فرمود: يا بنيّة إنّه زوجك! «اى دخترك جان من، او شوهر توست!»

عمر به مجلس مهاجرين كه در روضه بود درآمد و به نزدشان بنشست و گفت: رَفّؤُنى! گفتند : به چه علّت؟ گفت: به علت آنكه ام كلثوم دختر على بن أبى‏طالب را ازدواج كرده‏ام. آنگاه روايت را بر ايشان خواند. و در اين روايت عبارت صِهْر را بر نسب و سبب اضافه دارد. و أيضاً گويد: عمر بن خطّاب ام كلثوم دختر على بن أبى‏طالب را به مهريه چهل هزار تزويج كرد.

ابن كثير دمشقى: أبوالفداء در تاريخ خود «البداية و النّهاية» ج 7 در ص 81 گويد: واقدى مى‏گويد: در سنه 17 از هجرت، عمر با ام كلثوم دختر على بن أبى‏طالب ازدواج كرد. او دختر فاطمه بنت رسول الله بود و در ماه ذيقعده زفاف واقع شد و ما در سيره عمر كيفيّت تزويجش را بيان كرديم و آورديم كه مهريّه‏اش را چهل هزار قرار داد. و در ص 139 گويد: مدائنى گويد: اوّلاً عمر ام كلثوم فرزند ابى‏بكر كه دختر كوچكى بود را خواستگارى كرد و كس به نزد عائشه فرستاد. ام كلثوم گفت: لاحاجة لى فيه. «براى من نيازى بدو نمى‏باشد.» عائشه گفت: از اميرالمؤمنين (عمر) اعراض دارى! گفت: نَعَم! إنّه خشن العيش. «آرى! او در زندگانى خشونت دارد» عائشه در جواب ردّ دادن به عمر، به عمروعاص متوسّل شد و او عمر را از اين امر بازداشت و او را بر ام كلثوم دختر على بن أبى‏طالب و فاطمه بنت رسول خدا دلالت كرد، و گفت: به واسطه او دستاويزى از ناحيه سبب به رسول خدا پيدا نموده‏اى! عمر او را از على بن أبى‏طالب خواستگارى نمود و على عليه السلام او را به ازدواج وى درآورد و عمر صداقش را چهل هزار قرار داد. و امّ كلثوم بنت على عليه السلام براى وى زيد و رقيّه را زائيد.

تا آنكه گويد: عمر ام أبان دختر عُتْبَة بن شَيْبَه را خواستگارى نموده بود، او هم از عمر ناخوشايند بود و مى‏گفت: يُغْلِقُ بابَه و يَمْنَعُ خَيْرَه و يَدْخُلُ عابِساً و يَخْرُجُ عابِساً «درش را از ارزاق و بركتها مى‏بندد، و از خيرش مردم را منع مى‏كند، با چهره عبوس وارد مى‏شود، و با چهره عبوس خارج مى‏گردد.» و طبرى در «تاريخ الاُمَم و الملوك» طبع قاهره 1357 ه ج 3 ص 270 گويد: عمر امّ كلثوم دختر على بن أبى‏طالب و فاطمه بنت رسول الله را تزويج نمود و صداقش را بنا به گفته‏اى چهل هزار معين كرد3 و وى براى او زيد و رقيّه را به دنيا آورد.

و مدائنى روايت كرده است كه عمر امّ كلثوم دختر ابوبكر را خطبه نمود در حالى كه وى دخترى خردسال بود و براى اين امر به نزد عائشه فرستاد. عائشه به ام كلثوم گفت: اختيار با توست . امّ كلثوم گفت: مرا بدو حاجتى نيست! عائشه گفت: آيا از اميرالمؤمنين (عمر) اعراض مى‏كنى؟ ! گفت: آرى! اِنّهُ خَشِنُ الْعَيْشِ شَدِيدٌ عَلَى النّسَاء. «او در زندگى خشونت آميز است، و با زنان با شدّت رفتار مى‏نمايد!» عائشه به سوى عمروعاص فرستاد و وى را از قضيّه مطّلع نمود. عمروعاص گفت: به عهده من! من تو را از نگرانى بيرون مى‏آورم! و پيش عمر آمد و گفت: يا أمِيرالمؤمنينَ بَلَغَنى خَبَرٌ اُعِيذُكَ بِاللهِ مِنْهُ! «اى اميرمؤمنان ! به من خبرى رسيده است كه از شرّ آن تو را در پناه خدا درمى‏آورم!»

عمر گفت: كدام است آن خبر؟! عمروعاص گفت: از ام كلثوم دختر ابوبكر خواستگارى نموده‏اى؟ ! عمر گفت: نَعَمْ! أفَرَغِبْتَ بِى عَنْهَا أمْ رَغْبِتَ بِهَا عَنّى؟! «آرى! آيا مرا براى او حيف مى‏دانى، و يا او را براى من حيف مى‏دانى؟!»

عمروعاص گفت: لاَ وَاحِدَةٌ وَلَكِنّها حَدَثَةٌ نَشَأتْ تَحْتَ كَنَفِ اُمّ المُؤمِنينَ فِى لِينٍ وَرِفْقٍ، وَ فِيكَ غِلْظَةٌ وَ نَحْنُ نَهَابُكَ وَ مَا نَقْدِرُ أنْ نَرُدّكَ عَنْ خُلُقٍ مِنْ أخْلاَقِكَ فَكَيْفَ بِهَا إنْ خَالَفَتْكَ فى شَىْ‏ءٍ فَسَطَوْتَ بِهَا كُنْتَ قَدْ خَلَفْتَ أبَابَكْرٍ فى وُلْدِهِ بِغَيْرِ مَا يَحِقّ عَلَيْكَ!

«هيچ كدام از آن دو صورت نمى‏باشد. وليكن وى دختركى است نوخاسته و در تحت حمايت عائشه ام المؤمنين با نرمى و بامدارا رشد و نما نموده است. و در تو غلظت و خشونتى وجود دارد كه ما از تو مى‏ترسيم و قدرت آن را نداريم كه در اخلاقى از جمله أخلاقهايت تو را ردّ كنيم، پس چگونه باشد به اين دخترك اگر در كارى از كارها مخالفت امر تو را بكند و تو بر وى با قهر و سطوت مواجه گردى، در آن صورت درباره اولاد أبوبكر به غير از آنچه سزاوار عمل توست مواجه شده‏اى!»

عمر گفت: من در اين موضوع با عائشه سخن گفته‏ام، اينك بگو: چكار كنم، و جواب او چه گويم؟ ! عمروعاص گفت: أنَا لَكَ بِهَا وَ أدُلّكَ عَلَى خَيْرٍ مِنْهَا: اُمّ كُلْثُومٍ بِنْتِ علىّ بنِ أبى‏طالبٍ تَعَلّقُ مِنْهَا بِنَسَبٍ مِنْ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم!

«آن به عهده من است كه وى را از تو خرسند سازم و پاسخ مناسب دهم! و من تو را رهبرى مى‏كنم بر دخترى كه از او بهتر مى‏باشد. او امّ كلثوم دختر على بن أبى‏طالب است! تو به واسطه نكاح با او خود را به نسبى از رسول خدا وابسته مى‏نمائى!»

عين اين روايت را ابن أبى الحديد در «شرح نهج‏البلاغة» از طبع مصر در ج 12 (از مجموعه 20 جلدى) در ص 221 و ص 222 از طبرى نقل كرده است.

علاّمه امينى در كتاب «الغدير»، ج 6 از ص 95 تا ص 99 در باب نوادر الأثر فى علم عمر از جمله آن نوادر، داستان إعلان و حكم عمر را در بالاى منبر كه مهريّه زنان نبايد از چهارصد درهم زياده باشد، و در صورت زيادتى، من اضافه از آن را به بيت المال برمى‏گردانم، پس از آنكه اين داستان را با نه صورت از مصادر وثيقه عامّه نقل مى‏كند، در خاتمه آن مى‏گويد: و شايد خليفه عمر به رأى زنى درباره مقدار مهريّه كه به واقع اصابت نمود و تعيين و تحديد را از ميان برداشت، اقتدا و اخذ نمود و مهريّه ام كلثوم را پس از تزويج با او چهل هزار قرار داد، به طورى كه در «تاريخ ابن كثير»، 7 ص 81 و ص 139، و «الإصابة» 4 ص 468، و «الفتوحات الإسلاميّة» 2 ص 472 وارد است.

عبدالجليل قزوينى رازى در كتاب «النّقْض» كه معروف به «بَعْضُ مَثَالِبِ النّوَاصِبِ فِى نَقْضِ بَعْضِ فَضَائحِ الرّوَافِض» است از ص 276 تا ص 279 اين داستان را از زبان معاندين بدين طريق بيان كرده است، و جواب آن را به دنبالش ذكر نموده است و ما در اينجا تتميماً للفائدة، اصل اشكال سنّى ناصِبى و پاسخ اين مرد عظيم الشّأن را مى‏آوريم تا جوانب قضيّه خوب روشن گردد. او در اين مسئله اين طور وارد مى‏شود: «آنكه گفته است كه : مرتضى بغداد در كتاب آورده است كه: على عليه السلام دختر كه به عمر داد از بيم بود كه عمر سوگند خورده بود كه اگر دختر به من ندهى، حجره فاطمه به سرت فرو آورم. و بهرى گويند: دختر بدو نرسيد كه خداى تعالى دانست كه آن وصلت پسنديده نيست. بعضى گويند كه : عائشه عمر را تحريص كرد بر آن وصلت، زيرا كه عائشه مى‏خواست كه عمر را بر على بيازارد و عمر را مى‏گفت: كه ام كلثوم دختر فاطمه رسول الله عليرغم على عليه السلام بخواه كه سخت به جمال است، و على زهره ندارد كه دختر به تو ندهد، و على قبول نكرد و عمر اين شكايت با عباس عبدالمطلب كرد و گفت: اگر على دختر به من ندهد گواه برانگيزم كه على زنا كرده است. على گفت: گواه از كجا آورى؟! عمر گفت: كه: من حاكم و والى‏ام، حكم كنم و كسى فسخ آن نتواند كرد. آنگه تو را سنگسار كنم! على اين معنى با عباس بگفت. عباس گفت: اى پسر برادر دختر بدو ده كه اگر اين معنى بكند كه او را منع كند؟! و نه دختر معظّمتر و بهتر است از خلافت كه او برده است!

على گفت: من بارى رضا ندهم كه تَيْسِ بنى عدى با كَبْش بنى هاشم وصلت كند. عباس گفت : اگر تو ندهى من بدهم كه مرا بر تو ولايت است و بر دخترت مرا ولايت باشد، و دختر رضا نداد و عباس بيامد و بى‏رضاى على دختر او را به عمر داد.

پس خواجه رافِضى اين كه مى‏گويد، اگر راست است به جز از آنكه عمر زانى و غاصب باشد، و عمر خود پيش رافضى سهل است، ام كلثوم به خانه عمر به حرام بوده باشد، و زيد عمر از وى به حرام آمده باشد، و عباس قوّاد باشد، و على با منزلتش كمتر از جولاهى بود، و به بى‏حميّتى تن در داده باشد، چنانكه مذهب اهل رفض است كه: على را به همه عجزى و صفات نقص و عصيان و بى‏هنرى و مداهنه و نفاق منسوب كنند كه اين معنى با حيو جولاهه و مدوس ندّاف، و زيرك پاسبان، و فرّخ دربان، و اسكندر مُخَنّث بنشايد كردن كه دخترش بى‏رضاى وى ببرند و نگاه دارند، و او تن زند و بگويد: «شما دانيد» و مال و صلات و ارزاق از عمر ستاند. و هم او گويد: از جعفر صادق عليه السلام پرسيدند از اين وصلت، گفت: ذَلِكَ فَرْجٌ غَصَبُوهَا و هرگز دروغگوتر از رافضى هيچ كس نباشد و سرمايه ايشان جز بهتان چيز ديگرى نيست.

امّا جواب اين فصل مطوّل كه برين وجه ايراد كرده است آن است كه: به مذهب شيعه على عليه السلام بهتر نيست از مصطفى صلى الله عليه وآله، و برابر مصطفى نيز نيست! و دختر على عليه السلام بهتر نيست از دختران مصطفى صلى الله عليه وآله. و عمر به اتّفاق سُنّيان بهتر است از عثمان عَفّان و شيعه انكار نكند كه: محمد مصطفى صلى الله عليه وآله دو دختر به عثمان داد، پس چون آن روا باشد و بوده است، اين نيز روا باشد، و هر نقصان كه اينجا باشد آنجا نيز باشد، و هر مصلحت كه آنجا بوده باشد اينجا نيز باشد و مصطفى صلى الله عليه وآله به فرمان خداى تعالى داد و على عليه السلام عالمتر نبود از مصطفى صلى الله عليه وآله، تا اين فصل با آن فصل قياس كند و بداند اين مصنّف كه بيشتر بهتان نهاده است بر اين طائفه و دروغ گفته. و آنچه زيادت است بر اين فصل آن است كه در تواريخ و آثار هست كه: مصطفى صلى الله عليه وآله دختر خويش را به پسر بُولَهَب داد و دخترى را به ربيع بن عاص تا بداند كه أنبياء و أئمّه عليهم السلام همه دختران بداده‏اند به كسانى كه درجه و مرتبه ايشان نداشته‏اند، و نقصان مرتبه ايشان نبوده است، و ألفاظى كه اين مصنّفِ نامُنْصِف نامعتمد در حق على و عباس اجراء كرده ا ست همه فسق و كفر و طغيان است كه عمر و عباس و غيرايشان را معلوم بوده است كه اگر ديگران از كفر به اسلام آمده‏اند على هميشه مؤمن بوده، و اگر ديگران را به كفر و معصيت منسوب كردند على عليه السلام از همه معاصى هميشه مُنَزّه و مبرّا بوده، به حُجّت آن خبر كه رسول صلى الله عليه وآله گفت: إنّى لاَ أخَافُ عَلَيْهِ أنْ يَرْجِعَ كَافِراً بَعْدَ إيمَانٍ وَ لاَ زَانِياً بَعْدَ إحْصَانٍ‏.4 پس اميرالمؤمنين عليه السلام از آنچه عمر گفت يا نگفت نترسد، و همانا كه عمر خود نگفته باشد، و اگر براى رغبت چنان پيوند آن كلمه گفته باشد دور نباشد كه نه معصوم بود، و آنچه در اين فصل به مرتضى بغداد رضى الله عنه، و به جعفر صادق عليه السلام، و به شيعه اماميّه كثّرالله عَدَدهم حوالت كرده است همه دروغ و بهتان است. نكاح به رضاى على رفت، و عباس در آن توسط مصيب بود، و عمر بدان رغبتْ محمود، و علماء دانند كه چون دختر مصطفى صلى الله عليه وآله زن عثمان باشد تفاخر در آن عثمان را باشد نه مصطفى صلى الله عليه وآله را، تا روز وفات آن دختر سيد عالم صلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: نِعْمَ الْخَتَنُ الْقَبْرُ . 5

و اگر دختر مرتضى عليه السلام زن عمر باشد تفاخر و منزلت در آن پيوند عمر را باشد، نه على عليه السلام را كه بنى هاشم دگرند، وبنى عدىّ دگر، و مرتبه بوطالب دگر است و مرتبه خطّاب دگر، و على مرتضى عليه السلام دگر است و عمر دگر، و وِزْر وبَال آن كلمه كه به دروغ بر سيدمرتضى و شيعه حوالت كرده است همه به گردن مصنّف نامعتمد است و الحمدللّه ربّ العالمين.

اما جواب آن فصل مُطَوّل كه گفته است كه: زيد بن عمر از امّ كلثوم دختر على عليه السلام بود و به شام رفت و بيعت گرفت، شيعه منكر نباشد آن را و موضع نزاع نيست، و از تكرار بيفائده إلاّ ملال نخيزد.»

بارى از مجموع آنچه ذكر شد به دست آمد كه تزويج عمر با ام كلثوم امر مسلّم تاريخ مى‏باشد و نمى‏توان انكار كرد،6 و پس از كشته شدن عمر، امّ كلثوم به نكاح عَوْن و محمد فرزندان جعفر طيّار درآمد و منظور حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در آن وقت لباس عمل پوشيد. و اما ازدواج بدوى وى با عمر بود به شرحى كه تفصيل آن در مطاوى مطالب ذكر شد.

و از جمله غرائب چهل هزار مهريّه اوست كه امرى بدون سابقه مى‏باشد، و در اينكه عمر مى‏خواست به نواده رسول خدا افتخار كند، و از او بچه بياورد با وجود قدرت و امارت و سلطنتى كه داشت شكّى نمى‏باشد. حالا با اين عمل خود چه منظورى داشت؟ آيا اراده داشت اميرالمؤمنين عليه السلام را برنجاند، و با آب غسل نزد مهاجرين آيد، و فخريّه و تبختر كنان رَفّؤُنِى ! رَفّؤُنِى! در مسجد رسول الله بين محراب و قبر آنحضرت كه محل نشستن مهاجرين بود آواز خود را بلند كند؟ و يا آنكه هنوز از فاطمه زهرا سلام الله عليها كه در دم مرگ در بستر مرض جواب سلام او را ندادند و رو به ديوار نمودند، و عملاً اعلام كفر و شرك او را نمودند، مى‏خواهد دِقّ دل بيرون كشد، و از درون قبر وى از نور ديده دختر خردسالش انتقام بگيرد، و از زير مهميز شيطنت و تعصّب جاهلى بر آن بضعه رسول الله بكوبد و بزند و خرد كند؟ ما در اينجا قضاوتى نمى‏كنيم و قضاوت را بر عهده مطّلعين تاريخ مى‏سپريم، كه همين ديروز با فشارِ در بر پهلوى فاطمه، محسن جنينش را سِقْط كرد، و او را به روى زمين انداخت‏7، و پس از سه ماه جان داد. آرى اين قضاياى مسلّمه تاريخ است. چه كنيم تاريخ با إتقان و إحكام آورده است. قضيّه طناب بر گردن على انداختن، و به مسجد براى بيعت كشيدن از قضاياى مسلّمه تاريخ است‏!8 بيا! بيا! تا برس به كربلا و شهادت امام بحقّ در زير چنگال ديو شوم فرعون زمان كه از فرعونيّت همين مرد خبيث سرچشمه گرفته، و تير از سقيفه برخاسته، و در زمين طَفّ بر حلقوم على اصغر نشسته است، اينها همه و همه از مسلّمات تاريخ مى‏باشد .

و اما فرمايش حضرت صادق آل محمد: ذَلِكَ فَرْجٌ غَصَبُوهَا تمام است، يعنى نكاح بدون امضاء و رضايت و طيب خاطر دختر و پدر انجام گرفته است، گرچه مراسم صورى و صيغه عرفى به عمل آمده باشد، وليكن چون از روى اكراه بوده است، آثار ازدواج واقعى بر آن مترتّب نمى‏گردد. كار عمر حرام بوده است، ولى كار ام كلثوم حرام نبوده است. اين عمل نسبت به او زنا نبوده است. اولادش از طرف او، اولاد حلال محسوب مى‏گردند. چون در شريعت مقدّس اسلام هر عملى كه از روى إكراه انجام گيرد، مؤاخذه و عذاب ندارد، و بر اولاد زن موطوئه به إكراه آثار اولاد حلال مترتّب مى‏گردد، مانند اولاد وطى به شبهه كه در فقه مفصّلاً ذكر آن آمده است.

عليهذا رواياتى كه دلالت دارند بر آنكه اميرالمؤمنين با توسّط عباس، دختر را دادند، بر مبناى موقعيّت و صلاحديد فعلى و جلوگيرى از مفاسدى است كه در پى آمد ردّ عمر و عدم نكاح مى‏باشد. و رواياتى كه دلالت دارند بر آنكه اميرالمؤمنين عليه السلام به رضايت نداده‏اند، براساس عدم ميل و رضاى باطنى و طيب نفس مى‏باشد كه در خبر تعبير از آن به غَصْب شده است.

بايد دانست: دخترانى را كه ما به شوهر مى‏دهيم اگر از روى إكراه باشد و طيب خاطر دختر و پدر نباشد و يا أحياناً از روى أخذ به حياء ازدواج صورت گيرد، آن نكاح صحيح نيست و همين آثار مشروحه بر آن مترتّب مى‏گردد.

1ـ در «اصابة» و «استيعاب» مطبوع زفّونى را به زاء معجمه ضبط كرده‏اند! و اين غلط است چرا كه معنى مناسب ندارد. و صحيح با راء مهمله است. از رَفَأَ كه باب تفعيل آن رَفّأ مى‏شود (چنانكه در «طبقات كبرى» ج 8 ص 463 نيز رَفّؤنى آورده است). در «نهايه» ابن‏اثير در ج 2 ص 240 در ماده رَفَأ آورده است: نهى أن يقال للمتزوّج بالرّفاء والبنين. الرّفاء : الالتئام و الاتّفاق و البركة و النّماء، و از قول اعراب: رَفَأتُ الثّوْبَ رَفْأً گرفته شده است. و از اين گفتار نهى كراهتى به عمل آمده است به جهت آنكه در جاهليّت عادتشان بوده است و لهذا در امر ازدواج به گونه دگرى تبريك سنّت گرديده است. و در «اقرب الموارد» آورده است: (رَفّاَه) تَرْفئةً وَ تَرْفِيئاً: قال له بالرّفاء و البنين اى بالالتئام و جمع الشّمل و استيلاد البنين. وهو دعاءٌ للمتأهّل. و الباء من قوله: بالرّفاء متعلقةٌ بمحذوف تقديره لِيَكُنِ الأمر. و هَنّا بَعضهم معرساً فقال بالرّفاء و الثّبات والبنين و البنات اى بالالتئام و عدم الطّلاق و اتّساع الولادة فتشتمل على البنين و البنات.

2ـ بايد توجه داشت كه ازدواج عمر با امّ كلثوم رابطه نسبى نمى‏آورد.

3ـ در كتاب «المقدّمات لبيان ما فى رسوم المدوّنة الكبرى» تأليف أبوالوليد محمد بن احمد بن رشد متوفّى در سنه 520 كه به مقدّمات ابن رشد شهرت دارد، از طبع مطبعة السّعادة در ج 1 ص 358 به بعد كه در ذكر صداق و مقدار مهريّه آمده است، از جمله گويد: شعبى روايت كرده است از عمر كه روزى براى مردم خطبه خواند و حمد و ثناى خدا را به جا آورد، و سپس گفت: در مهريّه زنان مبالغه نكنيد! از اين به بعد اگر به من برسد كه كسى بيشتر از آنچه پيامبر مهريّه مى‏كرده و يا براى او مهريّه مى‏كرده‏اند، مهريّه نمايد، من زياده از آن را به بيت المال باز مى‏گردانم! اين بگفت و از منبر پائين آمد زنى از قريش خود را به او رسانيد و گفت: اى اميرمؤمنان! آيا كتاب خدا سزاوارتر است كه از آن پيروى شود يا گفتار تو؟! عمر گفت: آرى كتاب خدا! مطلب كدام است؟! زن گفت: تو مردم را از زياده‏روى در صداق زنان منع نمودى و خداوند مى‏گويد: وَ آتَيْتُمْ إحْدَاهُنّ قنْطاراً فَلاَتأخُذُوا مِنْهُ شَيْئاً. «اگر مهريه زنان را يك قنطار (يك پوست گاو پر از طلا) بدهيد، بر شما جايز نمى‏باشد چيزى از آن را براى خود بگيريد!» عمر دو بار يا سه بار گفت: كُلّ أحَدٍ أفقه من عمر «تمام افراد مردم، فقيه‏ترند از عمر» سپس به سوى منبر بازگشت و به مردم گفت: من شما را از صداق زنان نهى كردم هر مردى هر چه قدر كه بخواهد مى‏تواند از مال خود مهريّه زن قرار دهد. بنابراين عمر از اجتهاد خودش كه در برابر مردم نموده بود برگشت، چون حجّت بر وى قائم شد در اين صورت براى مردم مباح كرد و راجع به خودش استعمال نمود و صداق اُمّ كلثوم بنت على بن أبى‏طالب را چهل هزار قرار داد. و از آنچه دلالت دارد بر اباحه قلّت و كثرت صداق آن مى‏باشد كه نجاشى، امّ حبيبه را كه در حبشه بود براى پيامبر تزويج كرد و صداق او را چهار هزار قرار داد. پيغمبر صلى الله عليه وآله آن صداق را از نزد خودشان با شرحبيل بن حبيبه براى او گسيل داشتند. و اين كار از پيامبر، كار ناهنجار و زشت شمرده نشد، و نه آنكه نجاشى از ناحيه خودش آن را پرداخته باشد بنابر آنچه روايت شده است. والله اعلم.

و سعيد بن مُسَيّب مهريّه دخترش را دو درهم قرار داد، و گفته شده است: سه درهم، و گفته شده است: چهار درهم كه وى را به نكاح عبدالله بن وَداعه در آورد. و قصّه ازدواجش با وى مشهور است. و اگر سعيد مى‏خواست دخترش را به اهل ثروت و تمكّن و شرف به چهار هزار و أضعاف آن به چندين برابر بدهد مى‏توانست چرا كه مردم در رغبت با ازدواج دختر او گوى سبقت را مى‏ربودند و در اين امر تنافس داشته‏اند. و بالله سبحانه و تعالى التوفيق.

4ـ «من بر على نگران نيستم تا با وجود ايمانى كه دارد كافر شود، و با وجود آنكه ازدواج كرده است زنا كند.»

5ـ «دفن شدن و در گور رفتن، خوب دامادى مى‏باشد براى دختر انسان.» در «أقرب الموارد» آورده است: در نزد عامه مردم خَتَنِ مرد، عبارت است از شوهر دختر او. و از اينجا درمى‏يابيم كه شكنجه و ضرب و آزار عثمان به دختر رسول خدا تا چه حدّ بوده است كه رسول خدا قبر را داماد حافظ و شوهر خوب و بدون اذيّتى براى دختر خود تعبير فرموده است.

6ـ و از جمله اسناد نكاح عمر با ام كلثوم روايت وارده در «الكامل فى التاريخ» ابن اثير جزرى ج 4 ص 12 مى‏باشد كه جويريةبن أسماء مى‏گويد: كان بسر بن أبى‏أرطاة عند معاوية فنال من علىّ و زيد بن عمر بن الخطّاب حاضر و اُمّه اُمّ كلثوم بنت على فعلاه بالعصا و شجّه، فقال معاوية لزيد: عمدت الى شيخ قريش و سيّد اهل الشّام فضربته، و أقبل على بسرٍ فقال: تشتم عليّاً و هو جدّه و ابن‏الفاروق على رؤوس النّاس أترى أن يصبر على ذلك؟ ! فأرضاهما جميعاً. «بُسر بن أبى ارطاة نزد معاويه بود و در حالى كه زيد بن عمر بن خطّاب كه مادرش امّ كلثوم دختر على بود در آنجا حضور داشت بُسْر شروع كرد به بدگوئى كردن از على. زيد عصايش را برداشت و بر سرش كوفت و آن را شكافت. معاويه به زيد گفت: قصد شيخى از مشايخ قريش و سيد اهل شام را كردى و او را با عصا زدى! و رو كرد به بُسْر و گفت: تو شَتْم و سَبّ على را كه جدّ اوست مى‏كنى با وجودى كه او پسر فاروق عمر مى‏باشد و گمان دارى او تحمّل اين امر را در حضور اهل شام بنمايد؟! و بنابراين معاويه ميانشان را صلح داد.»

7ـ علماء اماميّه اتّفاق و اجماع دارند بر آنكه فاطمة الزّهراء عليهما السلام عُصِرَتْ بالباب حتّى كُسِرَ ضِلْعها و أسْقَطَت جَنِينَهَا و ماتت وفى عَضُدِها كالدّمْلُج.

شيخ محمد حسين آل كاشف الغطاء در كتاب «جَنّة المأوى» ص 156 فرموده است:

(فاطمة الزّهراء) عليها السلام

كتب شيعه از صدر اسلام و قرن اوّل مثل كتابهاى سُلَيم بن قَيْس، و پس از آن تا قرن يازدهم و پس از آن بلكه حتى تا امروز، آن كتابهائى كه به احوال أئمّه و پدرشان: آيت كبرى، و مادرشان صديقه زهراء صلوات الله عليهم اجمعين عنايت داشته‏اند، و جميع كسانى كه ترجمه حالات آنان را ذكر كرده‏اند و درباره آنان كتابى تصنيف نموده‏اند، همگى مشحون و مملوّ است و به طور استفاضه بيان كرده‏اند و گفتارشان تقريباً بلكه تحقيقاً در ذكر مصائب آن بضعه طاهره، إطباق و اتفاق دارند بر اينكه: إنّها بَعد رِحْلَةِ أبيها المُصْطَفى ضَرَبَ الظّالِمُونَ وَجْهَهَا، و لَطَمُوا خَدّها، حتّى احْمَرّتْ عَيْنُهَا وَ تَنَاثَرَ قُرْطُهَا و عُصِرَت بالبَابِ حَتّى كُسِرَ ضِلْعُهَا، و أسْقَطَتْ جَنِينَها، و ماتَت و فى عَضُدِها كالدّملُجِ.

«ستمگران و تجاوز پيشگان بعد از پدرش: مصطفى، صورت وى را سيلى نواختند، و گونه‏هاى او را لطمه زدند، و اين ضرب به قدرى شديد بود كه چشمانش سرخ شد، و گوشواره‏هايش فرو ريخت، و چنان در ميان در فشار داده شد كه دنده و استخوان پهلويش شكست! و طفل در رحم (جنينش) را سقط كرد، و از دنيا رفت در حالتى كه اثر تازيانه بر بازويش همچون بازوبند برآمده بود.»

از آن زمان به بعد شعراى اهل بيت عليهم السلام در اشعارشان و مرثيه‏هايشان اين قضايا و رَزايا را آوردند، و به طور مطالب يقينيّه و ارسال مُسَلّمات بازگو كردند، و پرده از حقيقت امر برگرفتند مانند: كُمَيْت، وَ سيّدِ حمْيَرى، و دِعْبِل خُزَاعى، و نَميرى، و سَلامى، و ديكُ الجِنّ و آنان كه قبل از ايشان بوده‏اند، و آنان كه بعد از ايشان آمده‏اند تا اين عصر.

و أعاظم شعراى شيعه در قرن سيزدهم و چهاردهم كه ما در آن مى‏باشيم مانند خطّى، و كَعْبى، و كوازين، و آل سيد مَهْدى كه از اهالى حِلّه بوده‏اند، و غير آنان از كسانى كه شمارششان مشكل، و حصر و اندازه نمى‏تواند جمعشان و افرادشان را دربرگيرد، همه و همه به أحسن وجه حقيقت امر را بيان كرده‏اند.

8ـ حقير در ج 2، درس 21 از همين دوره «امام شناسى» از دوره علوم و معارف اسلام با اسناد معتبره تاريخيّه در اين باب بحث كرده است.

340) أغانى» طبع دارالكتب ج 16، ص .149

341) موسوعه آل النّبى»، دكتر عائشه بنت الشّاطى، ص .827

342) مستدرك نهج البلاغة»، تأليف شيخ هادى كشف الغطاء، ص .170

343) همين مصدر، ص .171 شيخ كلينى در «فروع كافى» ج 5 از طبع مطبعه حيدرى در كتاب نكاح، باب التّسليم على النساء ص 534 و ص 535 چهار روايت ذكر نموده است: اول با سند خود از حضرت صادق عليه السلام كه فرمود: حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام گفته‏اند: لاتبدؤوا النّساء بالسّلام و لاتدعوهنّ إلى الطّعام فإنّ النّبى صلى الله عليه وآله قال: النّساء عَىّ و عَوْرةٌ فاستروا عيّهنّ بالسّكوت و استروا عوراتهنّ بالبيوت. دوم با سند خود نيز از حضرت صادق عليه السلام كه فرمود: لا تُسَلّم عَلَى المرأة. سوم با سند خود نيز از حضرت صادق عليه السلام كه فرمود: كان رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم يسلّم على النّساء و يردّون عليه، و كان اميرالمؤمنين عليه السلام يسلّم على النّساء و كان يكره أن يسلّم على الشّابّة منهنّ و يقول: أتَخوّف أن يُعجبنى صوتها فيدخل عَلَىّ أكثر ممّا طلبتُ من الأجر. چهارم با سند خود از حضرت صادق عليه السلام همچنين روايت مى‏كند كه گفتند: رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: النّساء عَىّ و عَوْرةٌ فاستروا العورات بالبيوت، و استروا العَىّ بالسّكوت. و در بيان و تفسير خبر اول كه با اين خبر متشابه المضمون هستند در تعليقه، از كتاب «مرآة العقول» مجلسى رحمه الله نقل نموده است كه: عَىّ به معنى ناتوانى در سخن گفتن مى‏باشد. يعنى آنها در اكثر از موارد متمكّن از گفتار آن گونه كه سزاوار است نمى‏باشند. بنابراين شما جدّيت كنيد كه آنان بيشتر سكوت را مراعات نمايند تا از ايشان گفتارى كه موجب رنجش شما گردد صادر نشود. و احتمال دارد أيضاً مراد از سكوت، سكوت مردانى باشد كه با آنان مخاطبه مى‏كنند يعنى در برخورد با آنها سكوت اختيار كنند تا آنها مجبور نشوند سخنى بگويند كه موجب أذيّت و آزار مردها شود. و مراد از لفظ عورت، چيزى است كه از آن حَيا به عمل مى‏آيد و سزاوار است مستور باشد.

344) در «أقرب الموارد» گويد: إيْهاً بالكسر للإسكات والكفّ: يقال: إيهاً عنّا اى كُفّ و اسكت. و أيْهاً بالفتح: اسم فعل كَهَيْهَاتَ.

345) ارشاد مفيد»، طبع سنگى، ص .272

346) آية الله شعرانى در تعليقه ص 186 از «دمع السّجوم» از ابن‏حجر عسقلانى در «اصابه» از ابن كلبى نسّابه كه از بزرگان اماميّه و معاصر امام جعفر صادق عليه السلام بود اين قضيه را تماماً روايت مى‏كند.

347) أفْجَح به كسى گويند كه چون راه مى‏رود جلوى پاهايش به هم نزديك و پاشنه‏هايش از هم دورتر باشد. و أجْلى‏ به كسى گويند كه موهاى جلوى سرش ريخته باشد، و أمْعَر به كسى گويند كه موهايش ريخته باشد.

348) بايد دانست كه: اين امرؤالقيس، پدرش عُدىّ بن أوس بن جابر است و كلبى مى‏باشد. و آن امرؤالقيس معروف نيست زيرا او پدرش حجر كندى است و هشتاد سال قبل از بعثت پيغمبر از دنيا رفت.

349) أغانى»، طبع دارالكتب ج 16، ص 140 و ص .141

350) مرحوم محدّث قمى در «نفثة المصدور فى تجديد أحزان يوم العاشور»، ص 25 قضيّه توجيه آهن را به لشگر ذكر نموده است.

351) دمع السّجوم» ص .186

352ـ353) «نفس المهموم» ص 216 و ص 217 و «دمع السّجوم» ص 186 و ص .187

354) محدّث قمى در «نفس المهموم» ص 216 و ص 217 و آية الله شعرانى در «دمع السجوم» ص 186 و ص 187 أيضاً روايت كرده‏اند از شيخ مفيد در ذكر مقتل طفل رضيع كه: حسين عليه السلام جلوى چادر بنشست و عبدالله بن الحسين فرزند او را آوردند. طفل بود، او را بر دامن نشانيد . مردى از بنى‏اسد تيرى افكند و او را ذبح كرد. أبومخنف گفت: عقبة بن بشير أسدى گفت كه : أبو جعفر محمد بن على بن الحسين عليهم السلام با من فرمود: اى بنى‏أسد! ما خونى از شما طلب داريم. گفتم: گناه من چيست رحمك الله يا أباجعفر آن چه خون است؟! فرمود: پسركى از آن حسين عليه السلام را نزد او آوردند، در دامنش بود كه يكى از شما تير افكند و او را ذبح كرد. پس حسين عليه السلام دست از خون او پر كرد و بر زمين ريخت و گفت: اى پروردگار اگر نصرت را از آسمان بر ما بسته‏اى، پس بهتر از آن نصيب ما كن و از اين ستمكاران انتقام ما را بگير. و سبط در «تذكره» از هشام بن محمد كلبى حكايت كرد كه چون حسين عليه السلام آنها را ديد بر كشتن وى متّفق، مصحف را بگرفت و بگشود و بر سر نهاد و فرياد زد: ميان من و شما اين كتاب خدا و جدّم محمد رسول او! اى مردم به چه سبب خون مرا حلال مى‏داريد؟ ! و كلبى نظير آنكه در اوّل صبح عاشورا گذشت آورده است تا گويد: آنگاه حسين عليه السلام روى بگردانيد طفلى از آن خويش را شنيد از تشنگى مى‏گريد. دست او را بگرفت و فرمود: اى مردم اگر بر من رحم نمى‏كنيد بر اين طفل ترحّم كنيد. پس مردى از آنها تيرى افكند و آن طفل را ذبح كرد و حسين عليه السلام بگريست و مى‏گفت: خدايا حكم كن ميان ما و اين مردمى كه ما را خواندند تا يارى كنند آنگاه ما را كشتند. پس ندائى از آسمان رسيد: اى حسين او را رها كن كه وى را در بهشت دايه معيّن است. و بعد از آن گويد: حصين بن تميم تيرى افكند كه در لب آن حضرت جاى گرفت و خون از دو لبش روان گشت و مى‏گريست و مى‏گفت: خدايا سوى تو شكايت مى‏كنم از آنچه با من و برادران و فرزندان و خويشان من مى‏كنند. و ابن نما گويد: آن طفل را با كشتگان اهل بيت بنهاد. و محمد بن طلحه در «مطالب السّئول» از كتاب «الفتوح» نقل كرده است كه: امام عليه السلام فرزندى صغير داشت تيرى آمد و او را بكشت پس او را به خون آغشته كرد و با شمشير زمين را بكند و نماز بگذاشت بر وى، و به خاك سپرد و اين أبيات بگفت: كَفَر القوم و قِدْماً رغبوا.

355) نفثة المصدور فى تجديد أحزان يوم العاشور»، طبع سنگى ص 38 و ص .39 مرحوم محدّث قمى در اينجا فرموده است: در ميان زنان محترمه اهل شرف كه بسيار اهل محبّت بوده‏اند اين امر شايع بوده است كه: پس از فوت شوهرشان بر سر قبر او خيمه مى‏زدند و روزها را به‏روزه و شبها را به قيام مى‏گذراندند چنانكه شيخ مفيد و كثيرى از علماء شيعه و عامّه اين را درباره فاطمة بنت الحسين عليه السلام نوشته‏اند كه: پس از آنكه شوهرش: حَسَن مثنّى در سن سى و پنج سالگى فوت كرد، او بدين عمل مبادرت كرد تا مدّت يك سال تمام.

356) نفس المهموم» ص 214 و «دمع السّجوم» ص .184 آية الله شعرانى در اينجا پس از اين أبيات گويد: اين شعر أعمّ از اينكه از زبان خود امام يا ديگرى از زبان امام عليه السلام گفته باشد مصداق دارد چون سكينه عمر طولانى يافت و دير بماند و برگزيده زنان بود در كمال شرف و ادب و بزرگى مانند او نيامد. خانه‏اش مجمع اهل فضل و شعر بود و همه از وى توقّع انعام و صِلت داشتند و براى زيارت او از شهرهاى دور سفر مى‏كردند.

357) ـ «نفس المهموم» ص 192 و ص 193 و «دمع السّجوم» ص 164 و ص 165 و از جمله ادلّه‏اى كه دلالت دارد بر آنكه حضرت على اكبر عليه السلام را زن و فرزند بوده است روايت شيخ كلينى است از على بن ابراهيم قمى از پدرش از احمد بن محمد بن أبى نصر بزنطى رضى الله عنه از حضرت رضا عليه السلام كه گفت: «از او پرسيدم راجع به مسأله‏اى كه: مردى زنى را به عقد خود درآورده است و امّ ولد پدر آن دختر را نيز عقد نموده است. حضرت فرمودند: باكى نيست. گفتم: به ما حديثى رسيده است از پدرت عليه السلام كه : على بن الحسين عليهما السلام (يعنى امام زين العابدين) دختر امام حسن بن على عليهما السلام را عقد كرد با ام ولد حسن عليه السلام با هم، و مردى از اصحاب از من خواست از تو بپرسم. آن حضرت فرمود : چنين نيست. امام زين العابدين دختر امام حسن عليه السلام را عقد كرد با امّ ولد على بن الحسين مقتول كه قبر او نزديك شماست!» و حميرى به اسناد صحيح مانند اين روايت كرده است. و در زيارت طولانيى كه ازثمالى از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است در زيارت على بن الحسين مقتول در طفّ گفته است: صلّى الله عليك وعلى عترتك و أهل بيتك و آبائك و أبنائك!

358) آيه 31، از سوره 43: زخرف.

359) آيه 33 و 34 از سوره 3: آل عمران.

360) گفتار ما در اينجا از «ارشاد» مفيد تا مطلب أخير از «نفس المهموم» ص 188 و ص 189 و «دمع السّجوم» ص 159 تا ص 161 مى‏باشد.

361) آية الله شعرانى در تعليقه (2) از ص 160 از «دمع السجوم» گويد: عمر بن سعد بن أبى‏وقّاص از قريش بود از بنى زهرة بن كِلاب و امام عليه السلام از اولاد عبدمناف بن قُصىّ بن كِلاب بود. پس عمرسعد خويش بود با امام عليه السلام امّا پاس قرابت نداشت و قطع رحم كرد.

362) نفس المهموم» ص 189 و «دمع السّجوم» ص .160

363) بر وزن كَتِف به جهت ضرورت شعر.

364) آية الله شعرانى در تعليقه اوّل از ص 161 «دمع السجوم» گويد: مؤلّف (يعنى محدّث قمى در «نفس المهموم» در تعليقه ص 189) حديثى از «مدينة المعاجز» سيّد بحرانى نقل كرده است از أبوجعفر طبرى از عبيدالله بن حرّ گفت: حسين بن على عليهما السلام را ديدم كه : فرزندش على اكبر در غير موسم از او انگور خواست. حسين عليه السلام دست بر ستون مسجد زد و انگور و موز بيرون آورد و گفت: آنچه نزد خداست براى دوستانش بيش از اين است. و گفتار محدّث قمى براى دفع استعجاب از آب خواستن على اكبر بود با آنكه مى‏دانست آب در آنجا موجود نيست. انتهى. اقول: اين قضيّه به روشنى شاهد كلام ما مى‏باشد كه براى رضاى خداوند با وجود هر گونه امكان كرامت و معجزه، صبر و تحمّل شدائد و تشنگى را اولياء خدا از روى اختيار مى‏پسندند و اين سبب علوّ مقام ايشان مى‏گردد.

365) و محمد بن أبى‏طالب در «مقتل» خود گويد: و قيل: إنّه عليه السلام قال: يا بنىّ هات لسانك فأخذ بلسانه فمصّه و دفع إليه خاتمه و قال: أمسكه فى فيك و ارجع إلى قتال عدوّك فإنّى أرجو أنّك لاتمسى حتّى يسقيك جدّك بكأسه الأوفى شربة لاتظمأ بعدها ابداً . «و آورده‏اند كه حضرت سيدالشهداء عليه السلام گفت: اى نور ديده پسرك من! زبانت را به من بده! حضرت زبان او را گرفت و مكيد و انگشترى خود را به او داد و گفت: آن را در دهانت نگهدار و به جنگ با دشمن برگرد! زيرا من اميد دارم كه تاشب نشده است جدّت با كاسه پر و سرشار تو را سيراب كند كه ديگر پس از آن هيچ وقت تشنه نگردى!» («نفس المهموم» ص 189 و «دمع السّجوم» ص 161)

366) نفس المهموم» ص 189 تا ص 191 و «دمع السّجوم» ص 161 تا ص .163

367) حقير در هيچ يك از مقاتل حضور ليلى را در صحنه كربلا نيافته‏ام. محدّث قمى هم در «نفس المهموم» ص 193 گويد: و أمّا اُمّه عليه السلام هل كانت فى كربلاء أم لا؟ لم أظفر بشى‏ءٍ من ذلك.

368) الإبدار: طلع عليه البَدْرُ.

369) اين قصيده از على بن محمد بن الحسن بن عبدالعزيز كاتب تِهَامى است كه بعد از تِهامه سكونتش را در شام و جبل‏عامِل قرار داده است. او از اماميّه مى‏باشد. و ما ترجمه احوال او را از كتاب «تأسيس الشّيعة لعلوم الإسلام» تدوين آية الله سيّد حسن صدر ص 215 و ص‏216 در اينجا ذكر مى‏كنيم: وى گويد: شيخ حُرّ در «أمل‏الآمِل فى علماء جَبَل عامِل» گفته است: او مردى است فاضل، عالم، شاعر، أديب مُنْشِى، بليغ. ديوان شعر زيبائى دارد. ابوالحسن باخرزى در «دميةالقصر» چون سخن از او به ميان آورده است گويد: او كسى است كه بر سر تِهَامَه به واسطه انتسابش بدو تاج نهاد، و آستين صناعت و بلاغت را زيبا و آراسته و ارجمند گردانيد . او مقام و منزل خود را پيوسته در شام قرار داد تا از همسايگى و همجوارى بيت تِهَامى خود كه همگى از أجلاّء گرام بوده‏اند به جوار خداى ذى الجلال و الإكرام انتقال يافت . وى داراى ذوق شعرى است كه از دين فاسق باريكتر و از اشگ چشمان عاشق رقيق‏تر است. وى در معالى امور همّتى عالى داشت تا نفسش به او خلافت جمهور را تسويل نمود و قصد مصر را نمود و بر اموال آنجا استيلا پيدا كرد و بر زمام عُمّال آنجا تسلّط پيدا كرد. پس از اين بعضى از اصحابش با او غدر كردند و همين سبب ظفر بر او شد و در زندان نهاده شد تا مرگش فرا رسيد. مرحوم صَدْر گويد: او مديحه‏هاى نيكوئى درباره اهل بيت دارد كه دلالت بر حسن عقيدتش مى‏كند. ابن خَلّكان او را ذكر كرده و بر او درود و ثنا فرستاده است، و مقدارى از شعر او را ذكر كرده است و گفته است: وى ديوان شعرى دارد كه اكثر آن از نُخْبه‏ها مى‏باشد. و ابن بَسّام در «ذخيره» گفته است: او به احسان اشتهار دارد. او داراى لسانى طليق و گويا است كه در انواع و اقسام بيان مهارت و دست بسزائى دارد. و همان طور كه خنكى نسيم حكايت از سپيده صبح دارد شعر او دلالت بر آتش برافروخته از سنگ چخماق محبّت مى‏كند، و همچنانكه اشگ ريزان عاشق از سِرّ پنهان او پرده برمى‏دارد، شعر او از منزلت او در علوم پرده برمى‏دارد.

ضِياء الدّين در «نَسَمَةُ السّحَرِ فِى ذِكْرِ مَنْ تَشَيّعَ وَ شَعَرَ» از او سخن به ميان آورده است و در بيان احوال او و ترجمه اشعار و علوم او به نيكى سخن رانده است، و قصيده‏اش را كه در مرثيه پسر صغيرش سروده است و أولش اين است ذكر نموده است:

حُكْمُ الْمَنِيّةِ فِى الْبَرِيّةِ جَارى

مَا هَذِهِ الدّنْيَا بِدَارِ قَرَارِ

وَ مُكَلّفُ الأيّامِ ضِدّ طِبَاعِهَا

مُتَطَلّبٌ فِى الْمَاءِ جَذْوَةَ نَارِ

طُبِعَتْ عَلَى كَدَرٍ وَ أنْتَ تُرِيدُهَا

صَفْواً مِنَ الأقْذَارِ وَ الأكْدَارِ

وَ إذا رَجَوْتَ الْمُسْتَحِيلَ فَإنّمَا

تَبْنِى الرّجَاءَ عَلَى شَفِيرٍ هَارٍ

إنّى لَأرْحَمُ حَاسِدِىّ لِحَرّ مَا

ضَمِنَتْ صُدُورهُمُ مِنَ الأوْغَارِ

نَظَرُوا صَنِيعَ اللهِ بِى فَعُيُونُهُمْ

فِى جَنّةٍ وَ قُلُوبُهُمْ فِى نَارِ

يَا كَوْكَباً مَاكَانَ أقْصَرَ عُمْرَهُ

وَ كَذَاكَ عُمْرُ كَوَاكِبِ الأسْحَارِ

جَاوَرْتُ أعْدَائى وَ جَاوَرَ رَبّهُ

شَتّانَ بَيْنَ جِوَارِهِ وَ جِوَارِى

وَ تَلَهّبُ الأحْشَاءِ شَيّبَ مَفْرَقِى

هَذَا الشّوَاظُ دُخَانُ تِلْكَ النّارِ

پايان كلام سيد حسن صدر در «تأسيس الشّيعة». و همان طور كه او نقل كرده است: قاضى ابن‏خلّكان در تاريخ خود: «وفيات الأعيان و إنْباءُ أبْنَاءِ الزّمَان» به طور تفصيل ترجمه أحوال و بعضى از نخبه‏هاى أشعار بديع و مليح او را، در طبع بولاق (اوّلين طبع) ج 2 ص 53 تا ص 55، و در طبع دار صادر با تحقيق دكتر احسان عباسى ج 3 ص 378 تا ص 381 تحت شماره 471 ذكر كرده است.

370) در «اقرب الموارد» است: السّليل: الوَلَد.

371) باء، حرف جرّ است، و نَىّ‏ْ در اصل نَىّ‏ء بوده بر وزن سيّد به معنى گوشت نيم پخته و به جهت تخفيف همزه را از آن انداخته‏اند.

372) مجموع مطالب منقوله از محدّث قمى منتخباتى از «نفس المهموم» ص 191 تا ص 193 و از «دمع السجوم» ص 163 تا ص 165 مى‏باشد.

373) نفس المهموم» ص 44 از مجلسى در «بحار الأنوار»، از محمد بن أبى‏طالب موسوى در ضمن بيان رؤياى آن حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله را.

374) نفس المهموم» ص 122 و ص .123

375) منتهى الآمال»، طبع رحلى علميّه اسلاميّه، ج 1 ص .89 و او را هشتمين صحابى از اصحاب رسول الله شمرده است.

376) منتهى الآمال»، همين طبع، ج 1 ص .156 و او را بيست و چهارمين نفر از اصحاب اميرالمؤمنين عليه السلام شمرده است.

377) بهترين شاهد بر مطلب ما روايتى است كه راجع به سَعْدالخير است. مرحوم محدّث قمى در كتاب «تحفةالأحباب» ص 118 گويد: وى سعد بن عبدالملك از اولاد عبدالعزيزبن مروان است و اوست كه حضرت باقر عليه السلام به او رساله مرقومه در «روضه كافى» را نوشتند كه اوّلش اين است: بسم الله الرّحمن الرّحيم أمّا بعد فإنّى اوصيك بتقوى الله فإنّ فيها السّلامة من التّلف و الغنيمة فى‏المنقلب تا آخر. و رساله ديگرى كه در آن به وى خطاب يا أخى (اى برادر من) نموده‏اند. و در اين رساله گفته شده است كه: لايكون المؤمن مؤمناً حتّى يكون أبغض إلى الناس تا آخر وارد شده است. علّامه مجلسى در «مرآة العقول» از كتاب «اختصاص» مفيد روايت نموده است كه: وى با اسناد خود از ابوحمزه ثمالى روايت كرده است كه: سعدبن عبدالملك كه حضرت او را سعدالخير مى‏ناميدند و او از اولاد عبدالعزيز بن مروان بوده است بر حضرت وارد شد. در اين حال صداى ناله و شيونى از وى برخاست مانند شيون و ناله‏زنان . أبوحمزه مى‏گويد: حضرت به او گفتند: اى سعد چرا گريه مى‏كنى؟! گفت: چگونه من گريه نكنم در حالى كه من از شجره ملعونه در قرآن مى‏باشم؟! حضرت فرمودند: لَسْتَ منهم أنتَ اُمَوِىّ مِنّا أهل البيت «تو از ايشان نيستى! تو اُموى نسب مى‏باشى وليكن از ما اهل بيت هستى !» آيا نشنيده‏اى كلام خداوند عزّوجلّ را كه از ابراهيم حكايت مى‏كند كه: فَمَنْ تَبِعَنِى فإنّهُ مِنّى «هركس از من پيروى كند، از من مى‏باشد»؟

378) در «رياض‏السالكين» از طبع سنه 1327 ص 27 و از طبع جامعة المدرّسين ج 1، ص 185 تا ص 187 در اوّلى تحت عنوان تكملةٌ و در دومى تحت عنوان تتمّةٌ آورده است كه: آنچه را حضرت صادق عليه السلام در مقدّمه صحيفه سجّاديّه ذكر كرده‏اند كه: آيه: ألم تر إلى الّذين بدّلوا نعمة الله كُفراً و أحلّوا قومهم دارالبوار. جهنّم يصلونها و بئس القرار1 درباره بنى‏اميّه نازل شده است، روايات ديگرى از طريق عامّه و خاصّه بدين مضمون وارد است: امّا از طريق عامّه بخارى در تاريخش و ابن جرير و ابن منذر و ابن مردويه، از عمر بن خطّاب در قول خداوند تعالى: ألم تر إلى الّذين بدّلوا نعمة الله كُفراً تخريج نموده‏اند كه گفت: آنها دو طائفه از با فجورترين مردمان مى‏باشند از قريش: بنوالمغيرة و بنواُمَيّة، اما بنو مغيره را شما در روز غزوه بدر به حسابشان رسيديد و امّا بنواميّه تا زمانى مهلت تمتّع بدانها داده شده است.2 و ابن جرير، و ابن منذر، و ابن أبى حاتم، و طبرانى در «أوسط» و حاكم در «مستدرك» با تصحيحش، و ابن مردويه از طريق على بن أبى‏طالب عليه السلام تخريج نموده‏اند در كلام خداى تعالى: ألم تر إلى الّذين بدّلوا نعمة الله كفراً كه فرمود: آنها دو دسته از با فجورترين مردمان هستند از قريش: بنومغيره و بنواميّه. امّا بنومغيره را خداوند در روز غزوه بدر نسلشان را برانداخت و اما بنواميّه تا زمانى مهلت تمتّع به آنها داده شده است.3 و ابن مردويه از على عليه السلام روايت كرده است كه: از او راجع به اين آيه چون سؤال شد، فرمود: مراد بنواميّه و بنومخزوم مى‏باشند: قومان و خويشان أبوجهل. تمام اين خبرها را حافظ سيوطى در كتاب «الدّرّالمنثور» ذكر نموده است.4 و اما از طريق خاصّه على بن ابراهيم از پدرش از محمد بن ابى عمير از عثمان بن عيسى از أباعبدالله عليه السلام روايت نموده است كه: وى گفت: من از آن حضرت درباره كلام خداوند متعال پرسيدم : ألم تر إلى الّذين بدّلوا نعمة الله كفراً حضرت فرمود: راجع به گروه فاجرترين مردمان : بنى‏اميّه و بنى‏مغيره فرود آمده است. پس ريشه بنومغيره را خداوند در غزوه بدر از روى زمين برانداخت و بنواميّه تا زمانى تمتّع يافتند. و سپس حضرت فرمود: و نحن والله نعمة الله الّتى أنعم بها على عباده! وبنا يفوز من فاز.5 «قسم به خداوند كه ما هستيم نعمت خدا كه خداوند بدان نعمت بر بندگانش نعمت بخشيده است، و به واسطه ما فائز مى‏گردد كسى كه به فوز و رستگارى مى‏رسد.»

1ـ آيه 28 و 29 از سوره 14: ابراهيم «آيا نظر ننمودى به كسانى كه نعمت خداوند را به كفران واژگون كردند و قوم خود را در «دارالبوار» داخل نمودند. جهنم است كه در آن مى‏گدازند و بد محل قرار و سكونتى است جهنّم.»

2 تا 4ـ «الدر المنثور» ج 4، ص .184

5ـ «تفسير قمّى» ج 1، ص .371

379) نفثة المصدور فى تجديد أحزان يوم العاشور»، ص 24 و ص .25

380) آيه 13، از سوره 3: آل عمران.

381) جنّةالمأوى» ص 211 تا ص .213

382) معلّق و محقّق اين مجلّد از طبع حروفى: سيد محمد مهدى خرسان در ج 46 ص 124 گويد : ايشان از متقدّمين و متأخّرين، جمع كثيرى مى‏باشند و از اعلام متقدّمين ما: شيخ مفيد در «اختصاص» ص 191 و إربلى در «كشف الغمّة» ج 2 ص 267 و راوندى در «خرايج و جرايح» ص 195 و سيد مرتضى در «امالى» ج 1 ص 67 ـ ص 69 و شيخ حسين بن عبدالوهاب معاصر مرتضى و رضى و مشارك آنها در بعضى از مشايخ در «عيون‏المعجزات» ص 63 طبع نجف. و از سائر أعلام مسلمين اينك طائفه‏اى از آنها را مى‏آوريم: أبوالفرج ابن الجوزى در «صفة الصّفوة» ج‏2، ص 54 و سُبكى در «طبقات الشافعيّة» ج 1 ص 153 و ابن عماد حنبلى در «شذرات الذّهب» ج 1، ص 142 و يافعى در «مرآة الجنان» ج 1 ص 239 و ابن عساكر در «تاريخ» در ترجمه امام زين‏العابدين عليه السلام، و ابن خَلّكان در «وفيات الأعيان» در ترجمه فرزدق و ابن طلحه شافعى در «مطالب السئول» ص 79 طبع ايران و ابن صبّاغ مالكى در «الفصول المهمّة» ص 193 طبع نجف و سبط ابن جوزى در «تذكرة خواصّ الاُمّة» ص 185 طبع ايران و دميرى در «حياة الحيوان» ماده «الأسد» و سيوطى در «شرح شواهد مغنى» ص 249 طبع مصر سنه 1322 و گنجى شافعى در «كفايةالطالب» ص 303 طبع نجف، و خطيب تبريزى در شرح ديوان «حماسه» ج 2 ص 28 و عينى در «شرح شواهد كبرى» در حاشيه «خزانة الادب» بغدادى ج 2 ص 513 و قيروانى در «زهرالآداب» ج 1 ص 65 و ابن نباته مصرى در شرح رساله ابن زيدون در حاشيه «غيث مسجم» صفدى ج 2 ص 163 و ابن كثير شامى در «البداية والنهاية» ج 9 ص 108 و گويد: و از جمله طرق ذكر اين قصيده صولى و جريرى و چند تن ديگر مى‏باشند و ابن حجر در «الصّواعق المحرقة» ص 198 طبع مصر سنه 1375 و شبلنجى در «نور الأبصار» ص 129 و صاوى در «ديوان فرزدق» ج 2 ص 848 و ديگران و ديگران.

383) در عبارتِ كانت لاَؤهُ نَعَمُ قلب واقع است و اصل آن كانت لاؤهُ نَعَمْ بوده است كه به جهت ضرورت نَعَمُ تلفّظ مى‏شود.

384) ترجمه عربى برخى از لغات وارده در «بحار الأنوار» و غيره:

خيزُران بضمّ الزّاء: شجرٌ هندىّ.

نَمى‏ يَنْمِى الرّجُلَ إلى أبيه: نسبه اليه. يُنْمَى إلى ذِروة العِزّ: اى‏نسب إليه .

الذّرْوة بالضمّ و الكسر: المكان المرتفع. أعلاالشّى‏ء. ج ذُرَى و ذِرَى.

عرفان راحته منصوب لأنّه مفعول لأجله ليُمسكه، و الفاعل ركن الحطيم.

عَبِقَ ـَ عَبَقاً الطّيبُ: انتشرت رائحته. العَبِق: المنتشر.

الأرْوَع: من يعجبك بحسنه، الشّجاع، الذّكىّ.

العِرْنين: الأنف كلّه او ما صلب منه.

الشّمم: القُرب و البُعد (ضدّ) ارتفاع قصبة الأنف مع حسنها و استوائها.

الغُرّة: بياض فى جبهة الفرس. من الرّجل: وجهه، و كلّ ما بدا لك من ضوءٍ أوصبحٍ فقد بَدت غُرّته.

انجاب يَنجاب من باب انفعال من مادّة جَوَبَ: السّحاب: انكشف ـ الثّوب انشقّ.

النّبع: شجر تتّخذ منه السّهام و القِسِىّ. والنّبعة: واحدة شجرة النّبع. يقال: هومن نبعة كريمة: أى من أصل كريم.

الخيم: الطبيعة و السّجيّة.

الإغضاء: إدناء الجفون. و أغضى على الشى‏ء: سكت.

الشّيَم بالكسر فالفتح: السّجيّة و الطّبيعة.

استوكف: استقطر.

بَوادر جمع البادرة و هى ما يبدو من حدّتك فى الغضب من قول أو فعل.

فُدِحوا أى اُثقلوا، لأنّه من أفدحه الدّين اى أثقله.

النّقيبة: العقل و الطّبيعة ـ المشورة. يقال: انّه ميمون النّقيبة اى محمود المختبر .

رحب الفناء كناية عن الكرم والجود.

الأريب: العاقل.

يُعْتَرَم على صيغة المجهول من العرام بمعنى الشدّة. أى عاقل اذا أصابته شدّةٌ و مصيبةٌ .

انقشع: ارتفع و اضمحلّ.

الإملاق: المسكنة و الفقر.

عَنَى يَعْنى عنايةً الأمر فلاناً: أشغله و أهَمّه. و عُنِى به: اشتغل و اهتّم به و أصابه مشقّة بسببه. و فى نسخة المجلسى ضبط العماية و هى من العمى و فقدان العين.

الغيث: المطر و السّحاب الّذى فيه المطر. الكِلاء الّذى ينبت بماء الغيث ج الغيوث.

الأزْمَة: الشّدة و الضّيق و القحط. أزَمَ الدّهر عليه: اشتدّ بصاحبه، لزمه. الشّدة والضّيق: لزمت.

الشّرى‏ كعَلى‏: طريق فى سلمى كثيرة الأسد.

احتدم عليه: تحرق ـ النّار: التهبت ـ الدّم: اشتدّت حمرته حتّى تسودّ.

ثَرَى ـُ ثُراءً و أثْرىَ إثراءً الرّجل: كثر ماله فهو ثَرِىّ.

النّدَى: المطر و يستعار للعطاء الكثير.

الدّئَمة: مطر يكون فى سكون بلا رعدٍ و برقٍ. ج دِيَم و دُيُوم.

385) اين دو بيت با أدنى تفاوتى در لفظ در «ديوان فرزدق»، گردآورى شده كرم بستانى در ج 1 ص 47 آمده است.

386) علاّمه حلّى در «منهاج الكرامة» طبع عبدالرّحيم ص 16 و ص 17 تمام قصيده را با ذيل آن نقل كرده است.

387) بحارالأنوار» از طبع كمپانى ج 11 ص 36 و ص 37 و از طبع حروفى اسلاميّه ج 46 ص 124 تا ص 128 و «مناقب» ابن شهرآشوب از طبع سنگى ج 3 ص 265 تا ص 267 و از طبع مطبعه علميّه قم، ج 4 ص 169 تا ص .172

388) بحارالأنوار» كمپانى ج 11 ص 37 و طبع اسلاميّه ج 46 ص‏128 و ص‏130 و «اختيار معرفة الرّجال» كشّى ص 86 و «اختصاص» شيخ مفيد ص .191

389) بحارالأنوار» كمپانى ج 11 ص 37 و طبع اسلاميّه ج 46 ص‏128 و ص‏130 و «اختيار معرفة الرّجال» كشّى ص 86 و «اختصاص» شيخ مفيد ص .191

390) بحارالأنوار» طبع كمپانى ج 11 ص 37 و ص 38 و طبع اسلاميّه ج 46 ص 130 و ص‏131 به نقل از «اختصاص» ص .191

391) ديوان فرزدق» طبع دار صادر دار بيروت كه آن را كرم بستانى جمع نموده و در سنه 1380ه به طبع رسيده است، ج 2 ص 178 تا ص 181 أوّلين قصيده ميميّه. و محقّق و معلّق ج 46 از طبع حروفى «بحارالأنوار» سيد محمد مهدى سيد حسن خرسان در ص 127 و ص 128 از اين مجلّد در تعليقه اشعار فرزدق چنين آورده است كه: در طبع ديگر اين ديوان كه به جمع و تعليق بر آن عبدالله اسمعيل صاوى صاحب «دائرة المعارف للأعلام العربيّة» پرداخته است در ج 2 ص 848 در حرف ميم فقط شش بيت از قصيده فرزدق را ذكر نموده است با آنكه خود آن قصيده را از «تاريخ ابن خلّكان» و «أغانى» و «شرح رساله ابن زيدون» نقل نموده است و سبط ابن جوزى به روايت ابونعيم آورده است و خودش آنها را تكميل نموده است. و در صورتى كه صاوى : به جميع اين مراتب علم و اطّلاع دارد اين چه خيانتى است كه از وى بروز كرده و فقط قصيده را منحصر به شش بيت دانسته است؟!

392) ناسخ التّواريخ» طبع وزيرى اسلاميّه، مجلّد احوالات حضرت امام زين العابدين عليه السلام ج 7 ص 372 به بعد.

393) اگر بخواهيم شماره‏هاى «ناسخ التّواريخ» را كه أبيات آن 29 عدد بوده و نسبت به «بحارالانوار» 12 عدد كمتر دارد بدانيم كافى است كه طبق شماره‏گذارى أبياتى كه ما در اينجا از «بحارالأنوار» نقل نموديم، شماره‏هاى 1 و 4 تا 8 و شماره 28 و شماره‏هاى 37 تا 41 را حذف نمائيم.