درس چهارم: معاد در تجليگاه فطرت

معمولا مى گويند خداشناسى در فطرت و سرشت آدمى است، و اگر به كاوش ضمير آگاه و ناآگاه انسان بپردازيم به ايمان و علاقه او به يك مبدأ ماوراءِ طبيعى كه از روى علم و برنامه و هدف اين جهان را آفريده است، دست مى يابيم.

ولى اين منحصر به مسئله «توحيد و خداشناسى» نيست، تمام اصول و فروع اساسى دين بايد در درون فطرت باشد، در غير اين صورت هماهنگى لازم ميان دستگاه «تشريع» و «تكوين» حاصل نخواهد شد. (دقّت كنيد)

ما اگر سرى به قلبمان بزنيم و اعماق روح و جانمان را كاوش كنيم، اين زمزمه را به گوش جان مى شنويم كه زندگى با مرگ پايان نمى گيرد، بلكه مرگ دريچه اى است به عالم بقاء!

براى پى بردن به اين حقيقت بايد به نكات زير توجّه كرد:

1- عشق به بقاء

اگر راستى انسان براى فنا و نيستى آفريده شده، بايد عاشق فنا باشد، و از مرگ در پايان عمر لذّت ببرد، مى بينيم قيافه مرگ (به معنى نيستى) براى انسان در هيچ زمانى نه تنها خوش آيند نيست، بلكه با تمام وجودش از آن مى گريزد.

دويدن دنبال عمر طولانى، پيدا كردن اكسير جوانى، جستوجوى آب حيات، هر كدام نشانه اى از اين واقعيّت است.

اين عشق و علاقه به بقا نشان مى دهد كه ما براى بقا آفريده شده ايم، و اگر ما براى فنا آفريده شده بوديم اين عشق و علاقه معنى نداشت.

تمام عشق هاى بنيادى كه در درون ماست وجود ما را تكميل مى كند، عشق به بقا نيز تكميل كننده وجود ماست.

فراموش نكنيد ما بحث «معاد» را بعد از قبول وجود خداوند حكيم و دانا دنبال مى كنيم، ما معتقديم هر چه او در وجود ما آفريده است روى حساب است، و روى اين جهت عشق و علاقه انسان به بقا نيز بايد حسابى داشته باشد و آن چيز جز وجود جهانى بعد از اين جهان نمى تواند باشد.)

2- رستاخيز در ميان اقوام گذشته

تاريخ بشر همان گونه كه گواهى مى دهد مذهب به طور كلّى در ميان اقوام گذشته از قديم ترين ايّام وجود داشته، گواه بر اعتقاد راسخ انسان از قديمى ترين ايّام به «زندگى بعد از مرگ» نيز مى باشد.

آثارى كه از انسان هاى قديم حتّى انسان هاى قبل از تاريخ باقى مانده مخصوصاً طرز ساختن قبور اموات، و چگونگى دفن مردگان، همگى گواه بر اين حقيقت است كه آنها به زندگى بعد از مرگ ايمان داشته اند.

اين عقيده ريشه دار را كه هميشه در ميان بشر بوده نمى توان ساده پنداشت، و يا صرفاً يك عادت يا نتيجه يك تلقين دانست.

هميشه هنگامى كه اعتقادى را به صورت ريشه دار و در طول تاريخ در جوامع انسانى مى يابيم بايد آن را نشانه فطرى بودنش بدانيم، زيرا تنها فطرت و سرشت است كه مى تواند در برابر گذشت زمان و تحولات اجتماعى و فكرى مقاومت كند، و همچنان پابرجا بماند، و گرنه عادات و رسوم و تلقين ها با گذشت زمان به دست فراموشى سپرده مى شوند.

پوشيدن فلان نوع لباس يك عادت است يا جزءِ رسوم و آداب، لذا با تغيير محيط يا گذشت زمان دگرگون مى شود.

امّا عشق مادر به فرزند يك غريزه است يك سرشت و نهاد است، لذا نه دگرگونى محيط ها از شعله آن مى كاهد، نه گذشت زمان گرد و غبار نسيان بر آن مى پاشد، و هر گونه كشش درونى به اين صورت درآيد دليل بر آن است كه در فطرت و نهاد انسان قرار دارد.

هنگامى كه دانشمندان مى گويند: «تحقيقات دقيقى نشان مى دهد كه طوائف نخستين بشر داراى نوعى مذهب بوده اند... زيرا مرده هاى خود را به وضع مخصوصى به خاك مى سپرده اند، و ابزار كارشان را كنارشان مى نهادند، و بدين طريق عقيده خود را به وجود دنياى ديگر به ثبوت مى رساندند»(95) ما به خوبى پى مى بريم كه اين اقوام زندگى بعد از مرگ را پذيرفته بودند، هر چند راه آن را به خطا مى رفتند و چنين مى پنداشتند كه آن زندگى درست شبيه همين زندگى است و همان ابزار و ادوات را لازم دارد.

3- وجود محكمه درونى به نام وجدان گواه ديگرى است بر فطرى بودن معاد.

و چنان كه سابقاً نيز گفتيم همه ما به خوبى احساس مى كنيم كه دادگاهى در درون جان ما به اعمال ما رسيدگى مى كند، در برابر نيكى ها پاداش مى دهد، آنچنان احساس آرامش درونى مى كنيم و روح ما لبريز از شادى و نشاط مى شود كه لذّت آن را با هيچ بيان و قلمى نمى توان توصيف كرد. و در برابر كارهاى زشت و مخصوصاً گناهان بزرگ آنچنان مجازات مى كند كه زندگى را در كام انسان تلخ مى نمايد.

بسيار ديده شده است كه افرادى پس از ارتكاب يك جنايت بزرگ مانند قتل و فرار كردن از چنگال عدالت، داوطلبانه آمده اند و خود را به دادگاه معرّفى كرده و تسليم چوبه دار نموده اند، و دليل آن را رهايى از شكنجه وجدان ذكر كرده اند.

انسان با مشاهده اين دادگاه درونى از خود سؤال مى كند چگونه ممكن است من كه موجود كوچكى هستم داراى چنين محكمه اى باشم امّا عالم بزرگ و جهان آفرينش دادگاهى كه متناسب آن است نداشته باشد؟

و به اين ترتيب از سه راه، فطرى بودن اعتقاد به معاد و زندگى پس از مرگ را مى توان اثبات كرد:

از طريق عشق به بقا:

از طريق وجود اين ايمان در طول تاريخ بشر.

و از طريق وجود نمونه كوچك آن در درون جان انسان.

فكر كنيد و پاسخ دهيد

1- چگونه مى توان امور فطرى را از غير فطرى بازشناخت؟

2- به چه دليل انسان عشق به بقاء دارد، و اين عشق به بقاء چگونه مى تواند دليل بر قطرى بودن معاد باشد؟

3- آيا اقوام پيشين نيز به معاد ايمان داشته اند؟

4- چگونه محكمه وجدان ما را تشويق يا مجازات مى كند؟ به چه دليل؟ نمونه هايى از آن را شرح دهيد؟

5- چه رابطه اى ميان محكمه وجدان و دادگاه بزرگ قيامت وجود دارد؟

درس پنجم: رستاخيز در ترازوى عدالت

با كمى دقّت در نظام جهان هستى و قوانين آفرينش مى بينيم همه جا قانونى بر آن حكومت مى كند و هر چيزى در جاى خود قرار دارد.

در بدن انسان اين نظام عادلانه به قدرى ظريف پياده شده كه كوچك ترين تغيير و ناموزونى در آن سبب بيمارى يا مرگ مى گردد.

فى المثل در ساختمان چشم، قلب، و مغز دقيقاً هر چيز به جاى خويش است، و به اندازه لازم، اين عدالت و نظم نه تنها در سازمان بدن انسان كه در كل عالم خلقت حكم فرماست، كه:

«بالعدل قامت السموات و الارض؛ به وسيله عدل آسمان ها و زمين برپاست(96)».

يك اتم به قدرى كوچك است كه ميليون ها از آن را مى توان بر نوك سوزن جاى داد، فكر كنيد ساختمان آن چقدر بايد دقيق و منظم باشد كه ميليون ها سال به حيات خود ادامه دهد.

اين به خاطر همان عدالت و محاسبه فوق العاده دقيق نظام الكترون ها و پروتون ها است و هيچ دستگاه كوچك و بزرگ از اين نظام شگرف بيرون نيست.

آيا راستى انسان يك موجود استثنايى است؟ يك وصله ناهمرنگ براى اين جهان بزرگ است كه بايد آزاد باشد هر بى نظمى و ظلم و بى عدالتى مى خواهد مرتكب شود؟ يا در اين جا نكته اى نهفته است؟

اختيار و آزادى اراده

حقيقت اين است كه انسان يك تفاوت اساسى با تمام موجودات جهان دارد و آن داشتن «آزادى اراده و اختيار» است.

چرا خدا او را آزاد آفريده، و تصميم گيرى را به او واگذار كرده تا هر چه مى خواهد انجام دهد؟

دليلش اين است كه اگر او آزاد نمى بود تكامل نمى يافت، و اين امتياز بزرگ ضامن تكامل معنوى و اخلاقى اوست، مثلا اگر كسى را با فشار سرنيزه وادار به كمك كردن به مستضعفان و كارهايى كه به سود جامعه است كنند البته اين كارهاى خير راه مى افتد، ولى هيچ گونه تكامل اخلاقى و انسانى براى كسى كه اين كمك را كرده ايجاد نمى كند، در حالى كه اگر با ميل و اراده خود يك صدم آن را بدهد به همان اندازه در مسير تكامل اخلاقى معنوى گام برداشته است.

بنابراين نخستين شرط تكامل معنوى و اخلاقى داشتن اختيار و آزادى اراده است كه بشر با پاى خود اين راه بپيمايد نه به اضطرار، همچون عوامل اضطرارى جهان طبيعت، و اگر خداوند اين موهبت بزرگ را به انسان بخشيده به خاطر همين هدف عالى است.

ولى اين نعمت بزرگ همچون گلى است كه خارهايى نيز در كنار آن مى رويد، و آن سوء استفاده افراد از اين آزادى و آلوده شدن به ظلم و فساد و گناه است.

البته براى خدا هيچ مانعى نداشت كه اگر انسانى دست به ظلم و ستم بيالايد فوراً او را به چنان بلايى مبتلا سازد كه ديگر فكر اين كار به مغز او نيايد، دستش فلج شود، چشمش بى نور، و زبانش از كار بيفتد.

درست است كه در اين صورت هيچ كس از آزادى سوء استفاده نمى كرد و به سراغ گناه نمى رفت ولى اين پرهيزگارى و تقوى در حقيقت جنبه اجبارى داشت، و هيچ گونه افتخارى براى انسان محسوب نمى شد، بلكه از ترس مجازات شديد و سريع، فورى و بدون وقفه بود.

پس به هر حال انسان بايد آزاده باشد، و در برابر امتحانات گوناگون پروردگار قرار گيرد، و از مجازات هاى فورى - جز در موارد استثنايى - مصون باشد تا ارزش وجودى خود را نشان دهد.

ولى در اين جا يك مطلب باقى مى ماند. و آن اين كه: اگر وضع به همين منوال بماند و هر كس راهى را انتخاب كند قانون عدالت پروردگار كه بر جهان هستى حاكم است نقض خواهد شد.

اين جاست كه يقين مى كنيم براى انسان دادگاه و محكمه اى تعيين شده كه همگان بدون استثنا بايد در آن حضور يابند و به جزاى اعمال خود برسند و سهم خود را از عدالت عمومى جهان آفرينش دريافت دارند.

آيا ممكن است نمرودها و فرعون ها و چنگيزها و قارون ها يك عمر به ظلم و ستم ادامه دهند و حساب و كتابى براى آنها در كار نباشد؟

آيا ممكن است مجرمان و پرهيزگاران در كفه عدالت پروردگار يكسان باشند؟

و به گفته قرآن: (افنجعل المسلمين كالمجرمين مالكم كيف تحكمون)؛(97) «آيا كسانى را كه تسليم در برابر قانون خدا و حق و عدالتند همچون مجرمان قرار دهيم؟ چگونه حكم مى كنيد؟».

و در جاى ديگر مى گويد: (ام نجعل المتقين كالفجار)؛(98) «آيا ممكن است پرهيزگاران را همچون فاجران قرار دهيم؟».

درست است كه گروهى از بدكاران در اين جهان به مكافات اعمال خويش مى رسند و يا سهمى از آن را دريافت مى دارند.

و درست است كه محكمه وجدان مسئله مهمّى است.

و نيز درست است كه عكس العمل هاى گناه و ظلم و ستم و عواقب شوم بى عدالتى ها گاه دامان خود انسان را مى گيرد.

امّا اگر درست دقّت كنيم مى بينيم هيچ يك از اين امور سه گانه آنچنان عمومى و همگانى نيست كه هر ظالم و گنهكارى را درست به اندازه ظلم و گناهش كيفر بدهد، و بسيارند كسانى كه از چنگال مكافات عمل، مجازات وجدان، و بازتاب هاى اعمال شوم خود فرار مى كنند، يا به قدر كافى كيفر نمى شوند.

بايد براى اين گونه افراد، و براى همگان محكمه و دادگاه عدلى باشد كه سر سوزن كار نيك و بد در آنجا محاسبه شود، وگرنه اصل عدالت تأمين نخواهد شد.

بنابراين قبول «وجود پروردگار» و «عدالت او» مساوى است با قبول وجود رستاخيز و سراى ديگر، و اين دو هرگز از يكديگر تفكيك نخواهند شد.

فكر كنيد و پاسخ دهيد

1- چگونه آسمان ها و زمين به وسيله عدل برپاست؟

2- چرا به انسان موهبت «آزادى اراده و اختيار» داده شده است؟

3- چه مى شد اگر افراد بدكار فوراً در اين جهان به مجازات سريع و شديد اعمال خويش مى رسيدند؟

4- چرا مكافات عمل، و محكمه وجدان، و بازتاب هاى اعمال، ما را از دادگاه قيامت بى نياز نمى سازد؟

5- چه رابطه اى ميان «عدالت پروردگار» و مسئله «معاد» است؟

درس ششم: رستاخيز را در همين جهان بارها ديده ايم

آيات قرآن به خوبى اين حقيقت را نشان مى دهد كه بت پرستان و همچنين ساير كفّار، نه تنها در عصر پيامبر (صلّى الله عليه وآله)، بلكه در اعصار ديگر نيز از مسئله معاد و زنده شدن بعد از مرگ تعجّب مى كردند، و وحشت داشتند، و حتّى آن را دليلى بر جنون گوينده آن مى شمردند و به يكديگر مى گفتند:

(هل ندلكم على رجل ينبئكم اذا مزقتم كل ممزق انكم لفى خلق جديد افترى على الله كذباً ام به جنة)؛(99) «آيا مردى را به شما نشان بدهيم كه مى گويد هنگامى كه بدن شما به كلّى متلاشى و در هر سو پراكنده شد، دوباره آفرينش جديدى مى يابيد؟!، آيا اين مرد عمداً به خدا افترا بسته يا ديوانه است؟!».

آرى آن روز بر اثر عدم دانش و كوتاهى افكار، عقيده به عالم پس از مرگ و زنده شدن مردگان يك نوع جنون يا تهمت بر خدا محسوب مى شد، و اعتقاد به جوشش حيات از ماده بيجان، جنون آميز تلقّى مى گرديد.

ولى جالب اين كه قرآن در برابر اين گونه افكار دست به استدلالات مختلفى زده كه هم افراد عادى مى توانند از آن استفاده كنند، و هم انديشمندان بزرگ، هر كدام به ميزان توانايى فكر خود.

گرچه شرح همه دلائل قرآن در اين زمينه نياز به تأليف كتاب مستقلى دارد، ولى گوشه هايى از آن را در اين جا مى آوريم:

1- گاهى قرآن به آنها مى گويد شما همواره با چشم خود صحنه هاى معاد را در زندگى روزانه مى بينيد كه چگونه موجوداتى مى ميرند و بار ديگر زنده مى شوند باز هم از مسئله معاد در شك و ترديد هستيد؟!

(و الله الذى ارسل الرياح فتثير سحاباً فسقناه الى بلد ميت فاحيينا به الارض بعد موتها كذلك النشور)؛(100) «خداوند كسى است كه امواج باد را مأموريت داد كه ابرها را به حركت درآورند، و به سوى سرزمين هاى مرده برانند، و به وسيله آن زمين مرده را زنده كنند، رستاخيز نيز چنين است».

در فصل زمستان نگاهى به چهره طبيعت مى كنيم همه جا بوى مرگ مى دهد درختان كاملا از برگ و گل و ميوه برهنه شده، و چوب خشك بى هيچ حركتى بر جاى باقى مانده، نه گلى مى خندد، نه شكوفه اى مى شكفد و نه جنبش حيات در كوه ها و صحراها به چشم مى خورد.

فصل بهار فرا مى رسد، هوا ملايم مى شود، قطرات باران حيات بخش نازل مى گردد، يك مرتبه جنبشى در سراسر طبيعت آشكار مى شود: گياهان مى رويند، درختان برگ مى آورند، شكوفه ها و گل ها ظاهر مى شوند، پرندگان بر شاخه هاى درختان جاى مى گيرند، و شور «محشر» بپا مى شود!

اگر زندگى بعد از مرگ مفهوم نداشت ما اين صحنه را هر سال در برابر چشم خود نمى ديديم، اگر زندگى بعد از مرگ امرى محال، و سخنى جنون آميز باشد، به صورت يك امر حسّى در برابر چشمانمان تكرار نمى شود.

چه فرق مى كند حيات زمين بعد از مرگ يا حيات انسان بعد از مردن؟

* * *

2- گاهى نيز قرآن دست آنها را گرفته، به سوى آغاز آفرينش مى برد، آفرينش نخستين را يادآور مى شود، و به آن مرد عرب بيابانى كه قطعه استخوان پوسيده اى را به دست گرفته، خدمت پيامبر اسلام آورده و فرياد مى زند: «اى محمّد! چه كسى قادر است اين استخوان پوسيده را زنده كند؟ به من بگو چه كسى مى تواند؟!» و گمان مى كند دليل دندان شكنى بر ضد مسئله معاد به چنگ آورده؛ قرآن به پيامبر دستور مى دهد: (قل يحييها الذى انشأها اوّل مره)؛(101) «بگو همان كسى كه او را در آغاز از ماده بيجان، از همين آب و خاك آفريد، بار ديگر او را زنده مى كند».

چه تفاوتى ميان آغاز خلقت و آفرينش مجدد است؟!

و لذا در آيات ديگر در يك جمله بسيار كوتاه و پرمعنى مى گويد:

(كما بدانا اول خلق نعيده)؛(1) «همان گونه كه در آغاز آفريديم باز مى گردانيم».

3- گاه قدرت عظيم خدا را در پهنه آفرينش زمين و آسمان، يادآور شده مى گويد:

«آيا خدايى كه آسمان ها و زمين را آفريد قادر نيست همانند آن را بيافريند؟ آرى او بر اين كار قادر است و او خلق كننده آگاه است، هر زمان چيزى را اراده كند به آن فرمان مى دهد: موجود باش، آن هم موجود مى شود(102)».

كسانى كه در اين مسائل ترديد مى كردند افرادى بودند كه فضاى فكرشان از محيط كوچك خانه محقّرشان فراتر نمى رفت، وگرنه مى دانستند بازگشت مجدد ساده تر از آغاز خلقت است، و تجديد حيات مردگان در برابر قدرت خداوندى كه آسمان ها و زمين را آفريده مسئله پيچيده اى نيست.

4- گاه رستاخيز «انرژى ها» را در نظر آنها منعكس كرده، مى گويد:

(الذى جعل لكم من الشجر الاخضر ناراً فاذا انتم منه توقدون)؛(103) «ببينيد خداوندى كه از درخت سبز و شجر اخضر، آتش مى آفريند قادر است كه انسان ها را بعد از مرگ زنده كند».

هنگامى كه در اين تعبير عجيب قرآن دقيق مى شويم، و از علوم روز كمك مى گيريم علم به ما مى گويد: موقعى كه چوب درختى را مى سوزانيم و آتشى از آن به دست مى آيد، اين حرارت و گرما همان انرژى و حرارت و نور آفتاب است كه در طول ساليان دراز در آن ذخيره شده، ما خيال مى كرديم آن نور و حرارت مرده و نابود شده، امّا امروز مى بينيم از نو جان مى گيرد و لباس تازه اى از حيات در تن مى پوشد.

آيا براى خداوندى كه اين قدرت را دارد كه ده ها سال نور و حرارت آفتاب را در بدنه درختى ذخيره كند و در يك لحظه همه آنها را بيرون فرستد، تجديد حيات مردگان امر مشكلى است؟(104)

به هر حال مى بينيم كه قرآن با چه منطق مستدل و روشن به آنها كه در مسئله معاد شك و ترديد داشتند و حتّى ادعاى آن را دليل بر جنون مى پنداشتند پاسخ دندان شكن مى دهد، و امكان معاد را به روشنى اثبات مى كند كه فقط گوشه اى از آن را در بالا آورده ايم.

فكر كنيد و پاسخ دهيد

1- چرا مشركان از مسئله معاد تعجّب مى كردند؟

2- چگونه صحنه معاد را در جهان گياهان همه سال با چشم مى بينيم؟

3- قرآن در پاره اى از آياتش زندگى دوران جنين را نشانه معاد مى گيرد، چرا؟

4- رستاخيز انرژى ها چيست؟

5- چرا قرآن روى «الشجر الاخضر» (درخت سبز) تكيه كرده است؟