و چون چنين است پس در اين مقام نه سؤالى هست و نه مسئولى و نه سائلى. و اين حالت عبارت است از حالت مستى و بيخودى كه از هيمان و دهشت و اضطرابى كه از مشاهده ناگهانى جمال محبوب دست مى‏دهد حاصل مى‏شود. و چون با توفيقات محبوبش از اين وحشت و دهشت رهايى يافت و به صحو بعد المحو رسيد امكان تميز دادن و فرق گذارى براى او دست مى‏دهد، و چون حالت شهود در او متمكن شده و استقامت و استقرار يافته است و حضرات خمس را محافظت نموده است مشاهده مى‏كند كه صفاتى كه در صحو اول مى‏ديد بعضى از آن صفات زيبا و بعضى زيباتر، و بعضى كامل و بعضى كامل‏تر بود و همه از تجليات ذات احدى محض، و انوار جمال نور حقيقى مجرد و خالص بود، ولى در اين مقام افضليت و اشرفيتى نمى‏بيند بلكه مى‏بيند همگى، شرف و زيبايى و جمال و ضياء است، پس مى‏گويد: وَ كُلُّ بَهائِكَ بَهِىٌّ همه زيبايى تو زيباست وَ كُلُّ شَرَفِكَ شَريفٌ همه شرف تو شريف است، و هيچ اشرفيتى در ميانه نبوده و همگى، امواج درياى وجود تو و اشراقات نور ذات تو بود و همه با هم متحد بوده‏اند و همگى با ذات‏اند. پس اثبات تفضيل در صحو اول است و نفى آن در صحو بعد المحو است كه همه كثرات را به او ارجاع مى‏دهد.

در تدرج سالك تا مقام مشيّت مطلقه‏

اين كه گفتيم، در صورتى است كه نظر به تجليات صفاتيه و اسمائيه باشد و اما اگر منظور، تجليات خلقى و مظاهر حسنى فعلى حضرت حق باشد پس بالا رفتن تا مقام مشيت مطلقه‏اى كه همه تعينات فعلى در آن مستهلك‏اند امكان پذير نيست مگر آنكه از مراتب تعينات يكى پس از ديگرى بالا رود. پس، از عالم طبيعت به عالم مثال و ملكوت عروج نموده و مراتب آن عالم را به تدريج طى مى‏كند، سپس از عالم ملكوت به عالم ارواح مقدسه بالا مى‏رود و مراتب آن عالم را طى مى‏كند و از عالم ارواح به عالم مشيت مطلقه مى‏رسد، و چون به آنجا رسيد مشاهده مى‏كند كه همه وجودات خاصه و تعينات فعليه، در عين مشيّت مستهلك و فانى است؛ و اين است مقام تدلّى كه در آيه شريفه: دَنى‏ فَتَدَلّى‏ بدان اشاره شده است.

پس كسى كه به اين مقام رسيد و حقيقت ذاتش تدلّى شد ديگر حيثيتى براى او بجز نفس تدلّى باقى نمى‏ماند و ذاتى نماند تا تدلّى بر او عارض شود؛ و اين است آن مقام فقر مطلق كه مشيت مطلقه است؛ و اين است همان مشيت مطلقه كه از آن به فيض مقدس و رحمت واسعه و اسم اعظم و ولايت مطلقه محمديه يا مقام علوى تعبير مى‏شود؛ و اين است آن لوايى كه آدم و هر كس جز اوست در تحت اين لواست؛ و به اين مقام اشاره فرموده آنجا كه فرمود: من پيغمبر بودم در حالى كه آدم ميان آب و گل بود (و خميره او سرشته نشده بود) و يا ميان روح و جسد بود يعنى نه روحى بود و نه جسدى؛ و اين است همان عروة الوثقى (دستاويز محكم) و ريسمانى كه ميان آسمان الوهيت و زمين‏هاى خلقى كشيده شده است. و در دعاى ندبه عرض مى‏كند: كجاست آن باب رحمت خداوندى كه از آن در بايد وارد شد؟ كجاست آن وجه اللّهى كه اولياء به سوى آن متوجه مى‏شوند؟ كجاست آن سببى كه رابط ميان زمين و آسمان است؟ و در كافى از مفضّل نقل مى‏كند كه گفت: به امام صادق عليه السّلام عرض كردم: شما كه در اظلّه (پناهگاه و سايه رحمت حق) بوديد چگونه بوديد؟ فرمود: اى مفضل ما نزد پروردگارمان بوديم و بجز ما هيچ كس در نزد خدا نبود، در سايبانى سبز او را تسبيح مى‏گفتيم و تقديسش مى‏كرديم و به تهليل و تمجيدش مشغول بوديم، و بجز ما نه فرشته مقربى بود و نه جاندارى؛ تا آنكه خداوند خواست خلقت اشياء كند پس هر چه خواست از فرشتگان و غير فرشتگان به هر طور كه خواست آفريد، سپس علم اين‏ها را به ما واگذار نمود. و اخبار در اين مضمون از طريق اهل بيت عليهم السّلام بسيار است.

در وصول سالك به مقام تساوى تجليات‏

پس اين مقام را شهود كردن يا به آن متحقق شدن كسى را دست ندهد مگر آنكه نردبان تعينات را پله پله بالا رود. و پيش از آنكه سالك به اين مقام برسد مشاهده مى‏كند كه بعضى از اسماء الهيه از بعض ديگر خوبتر و زيباتر است، مانند عقول مجرده و فرشتگان مهيمن، پس زيباتر و درخشنده‏تر و كاملتر را سؤال مى‏كند. و چون به مقام قرب مطلق رسيد و رحمت واسعه و وجود مطلق و ظل منبسط و وجه باقى را كه همه وجودها در آن فانى است و همه عوالم از جسم‏هاى تاريك گرفته تا به ارواح نورانى در آن مستهلك‏اند، مشاهده كرد مى‏بيند كه نسبت مشيت به همه اين‏ها به طور مساوى است (با همه چيز هست) و به هر سو كه رو كنيد وجه اللّه در آن سو است (و او با شماست)، و ما به او از شما نزديكتريم، و ما به شما از رگ گردن نزديكتريم. و چون چنين ديد افضليت را نفى كرده و مى‏گويد:

و همين كمال حيوانى و خير بهيمى و درندگى نيز از بركات وجود و خيرات او و نور و زيبايى اوست.

وجود، هر چه خالص‏تر، زيباتر است‏

پس هر اندازه كه وجود از شائبه عدم و نيستى‏ها به در آيد و از اختلاط به جهل و ظلمت خالص گردد به مقدار خلوصش زيبا و دلپسند خواهد بود، و از اين روست كه عالم مثال از عالم ظلمات طبيعت زيباتر است، و عالم روحانيات و مقربين و مجردات، از آن دو عالم طبيعت و مثال زيباتر است، و عالم ربوبى از همه اين عوالم زيباتر است، زيرا كه هيچ شائبه نقص در آن نيست و از مخلوط شدن به عدمها و نيست‏ها مقدس و از ماهيت و لواحق آن منزه است، بل هر چه زيبايى و جمال و نور هست، همه از اوست و نزد اوست و او همه زيبايى است و همه‏اش زيبايى است.

سيد محقق داماد (قدس سره) در قبسات بنابر آنچه از او نقل شده، مى‏گويد: و خداى تعالى همه وجود است و همه‏اش وجود است و همه زيبايى و كمال است و همه‏اش زيبايى و كمال است و جز او به طور عموم، پرتو نور او و تراوشهاى وجود او و سايه‏هاى ذات اويند.

هر چه جمال و كمال است تعلق به حق تعالى دارد

پس خداى تعالى حقيقت زيبايى است بدون آنكه شائبه ظلمتى در او باشد، و كمال است بى‏آنكه غبار نقصى بر چهره‏اش باشد، و روشنايى است بى‏آنكه آميخته به كدورتى باشد، زيرا او وجودى است بدون نيستى، و انّيّتى است بدون ماهيت. و جهان هستى به آن اعتبار كه وابسته به اوست و نسبت به او دارد و سايه‏اى است از او كه بر هيكل‏هاى ظلمانى افتاده و رحمت واسعه بر زمين هيولى است، زيباست و نور است و اشراق و ظهور اوست. بگو هر چيزى طبق آنچه او را ماند رفتار مى‏كند، و سايه نور هم نور است، مگر نمى‏بينى كه پروردگارت چگونه سايه را گسترده است! و اما جهان به اعتبار خودش (بدون انتساب به او) هلاكت است و تاريكى و وحشت و نفرت، همه اشياء در هلاكت‏اند مگر وجه او. پس آن وجهى كه پس از استهلاك تعين‏ها و فانى شدن ماهيات باقى مى‏ماند همان جهت و ربط وجوبى است كه در او بود ولى استقلال در تقوّم و تحقق نداشت و مستقلا هيچ حكمى نداشت. پس اشياء از اين نظر عبارت از اوست، كه از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده كه فرمود: اگر به زمين پايين‏تر فرود شويد هر آينه بر خدا فرود خواهيد آمد.