فضليت و اهميت دعا و آداب آن

براى تكميل اين بحث دو موضوع مورد بررسى قرار مى گيرد:

1 - فضليت و اهميت دعا

روايات و آيات در فضليت و اهميت دعا بسيار است از آن جمله در سوره بقره آيه 182 مى فرمايد: و اذا سئلك عبادى عنى فانى قريب اجيب دعوة الداع اذا دعان فليستجيبوالى وليومنوا بى لعكم يرشدون

اى پيغمبر! هرگاه بندگان من از من سؤ ال كنند پس به تحقيق كه من نزديكم اجابت مى كنم دعاى دعا كننده را هنگامى كه مرا مى خواند پس بايد اجابت كنند از من و ايمان بياورند به من شايد ارشاد شوند.

و اما روايات :

1 - پيغمبر اكرم مى فرمايد الدعا مخ العبادة (9)

دعا مغز عبادت است .

2 - و نيز مى فرمايد: ان لايخطئه من الدعا احدى ثلاثه اما ذئب يغفرله و اما خير يعجل له و اما خير يدخرله (10)

بنده مومن از دعا بى بهره نمى ماند بلكه يكى از سه چيز عايد او مى شود؛ يا گناهى از او آمرزيده مى شود و يا خير دنيا و يا ذخيره و خير آخرت به او مى رسد.

3 - و نيز مى فرمايد: سلوالله من فضله فانه يحب ان يسال واءفضل العبادة انتظار الفرج (11) از فضل خداى تعالى در خواست كنيد زيرا خدا دوست دارد كه از او بخواهند، و بهترين عبادت انتظار فرج است .

4 - از حضرت امام محمد باقر عليه السلام سؤ ال كردند اى العبادة افضل ؟ فقال : ما من شى ء افضل عندالله من ان يسال و يطلب مما عندة و ما احد ابغض الى الله ممن يستكبر عن عبادته و لا يسال ما عنده (12)

چه عبادتى بهتر است ، حضرت فرمود هيچ چيز بهتر نزد خداى تعالى نيست از كسيكه از عبادت خداوند تكبر مى ورزد و از آنچه نزد او است سؤ ال نمى كند.

5 - باز از حضرت باقر نقل نموده اند كه فرمود: عليكم بالدعا فانكم لا تقربون بمثله ولا تتركوا صغيرة لصغرها اءن تدعوا بها ان صاحب الصغار هو صاحب الكبار

بر شما باد به دعا كردن ، زيرا شما به هيچ عبادتى مانند دعا به خدا نزديك نمى شويد. و دعاى كوچك را ترك نكنيد به واسطه كوچكى آن و آن را بخوان به تحقيق كه صاحب دعاى كوچك همان صاحب دعاى بزرگ است .

6 - حضرت صادق به ميسر كه يكى از يارانش بود فرمود: يا ميسر، ادع ولا تقل اءن الامرقد فرغ منه ان عندالله منزله لا تنال الا بمسلة ولو ان عبدا سدفاه ولم يسل لم يعط شيئا فسل تعط يا ميسر انه ليس من باب يقرع الا يوشك ان يفتح لصاحبه (13)

اى ميسر! دعا كن مگو كه كار گذشته است ، به تحقيق نزد خداى تعالى منزلت و مقامى است كه به آن نمى رسى مگر به وسيله سؤ ال و دعا كردن و اگر چنانچه بنده اى دهانش از دعا بسته شود و دعا نكند چيزى به او داده نخواهد شد، پس از خدا بخواهيد به شما عطا مى كند. اى ميسر هر درى كوبيده شده اميد است كه به روى صاحبش باز شود.

7 - قال اميرالمؤ منين ان احب الاعمال الى الله تعالى فى الارض ‍ الدعاء و اءفضل العبادة العفاب و قال : و كان اميرالمؤ منين عليه السلام وجلا دعاء (14)

محبوب ترين اعمال نزد خدا در زمين دعا است و بهترين عبادت عفت است . بعد حضرت صادق فرمود اميرالمؤ منين عليه السلام مردى بود بسيار دعا كننده .

8 - و نيز از حضرت صادق نقل شده است كه فرمود: من لم يسل الله من فضله افتقر (15)

كسى كه از فضل خداوندى سوال نكند نيازمند مى شود.

9 - قال رسول الله (صلى الله عليه و آله ): الدعاء سلاح المومن و عمود الدين و نورا السموات و الارض (16)

دعا اسلحه مومن عمود دين و نور آسمانها و زمين است .

10 - قال اميرالمؤ منين عليه السلام : الدعاء مفاتيح النجاح و مقاليد الفلاح و خير الدعا ما صدر عن صدر نقى و قلب و فى المناجاة و سبب النجاة و بالا خلاص يكون الخلاص فاذا اشتد الفرع فالى الله المفزع (17)

دعا كليد موفقيت و راه گشا به سوى رستگارى است ، و بهترين دعا آن دعائى است كه از سينه پاك و دل با تقوى بيرون مى آيد، و در مناجات است كه دعا وسيله رستگارى است و به سبب اخلاص انسان از بلاهاى دنيا و عذاب آخرت خلاصى مى يابد، پس در هنگام ناراحتى و فرغ شديد به خدا پناه ببريد.

11 - قال اميرالمؤ منين الدعاء ترس المومن و متى تكثر قرع الباب يفتح لك (18)

دعا سپر مومن است از بلا و هر گاه كوبيدن درى زياد شد در به روى تو باز مى شود.

12 - الدعاء انفد من السنان الحديد

دعا از نيزه آهنين كارگرتر است .

13 - عمر بن يزيد گويد از حضرت موسى بن جعفر شنيدم كه فرمود: ان الدعا يردماقدر و مالم يقدر قلت ماقد قدر قد عرفته فمالم يقدر قال حتى لايكون (19)

دعا رد مى كند بلائى را كه مقدر شده و بلائى را كه مقدر نشده . راوى عرض ‍ مى كند بلائى كه مقدر شده معلوم است و اما بلائى كه مقدر نشده چيست ؟ حضرت فرمود چيزى كه مقدر نشده آن بلائى است كه بايد مقدر بشود و دعا سبب مى شود كه مقدر نشود.

14 - حضرت صادق به يكى از ياران خود فرمود: عليك بالدعا. فان فيه شفاء من كل داء (20)

بر تو باد به دعا زيرا شفاى هر دردى است .

2 - آداب دعا

فيض كاشانى - بر اساس روايات - ده چيز را از آداب دعا ذكر نموده است :

1 - مترصد بودن اوقات شريفه ؛ از روزها مانند روز عرفه كه روز نهم ذيحجه است . و از ماه ها ماه رمضان و از ايام هفته روز جمعه و از اوقات هنگام سحر يعنى آخر شب نزديك به صبح كه در فضيلت تمام اين اوقات روايت شده است و در اين مواقع دعا به اجابت مى رسد.

2 - غنيمت شمردن حالات شريفه ، مانند حالى كه دوصف كفر و اسلام روبرو مى شوند و آن حالت انقطاع است و دعا در آن حال به اجابت مى رسد. روايت شده است از حضرت صادق عليه السلام كه فرمود: اطلبواالدعا فى اءربع ساعات عند هبوب الرياح و زوال الافياء و نزول المطر و اول قطرة من دم القتيل المومن فان ابواب السماء تقتح عندهذة الاشياء (21))

در چهار ساعت (وقت ) دعا كنيد و وخواسته هاى خود را از خد بخواهيد: هنگام وزش بادها و هنگام زوال ظهر و هنگام نزول باران و هنگامى كه اول قطره خون شهيد در راه خدا به زمين ريخته مى شود كه در اين اوقات درهاى آسمان گشوده مى شود.

و همچنين هنگام اقامه نماز و بين اذان و اقامه و در حال روزه كه در تمام اين حالات دعا مستجاب است .

3 - روبه قبله دعا كند و دستهاى خود را طورى بلند كه زير بغل او ظاهر گردد، سلمان نقل مى كند كه پيغمبر اكرم فرمود: ان ربكم حى كريم يستحى من عبده اذا رفع يديه اليه ام يردهما صفرا (22)

پروردگار شما زنده و حيات بخش و بزرگوار است ، از بنده خود حياء مى كند كه دست او به طرفش بلند شود و او را دست خالى برگرداند.

4 - (خفض الصوت يعنى در هنگام دعا كردن نه آواز خود را خيلى بلند و نه خيلى آهسته بلكه حال متوسط داشته باشد. در روايت دارد هنگامى كه پيغمبر اكرم به مدينه مهاجرت كرد وقتى نزديك مدينه رسيدند مردم صداى خود را به تكبير بلند كردند، حضرت فرمود:

يا ايها الناس ان الذى تدعون ليس باصم ولا غائب ان الذى تدعون بينكم و بين اعناق ركابكم (23)

آن خدايى را كه شما مى خوانيد نه كر است و نه غائب و به تحقيق آن كس را كه شما مى خوانيد هميشه با شما است و از رگ كردن به شما نزديكتر است .

5 - در دعا خود را به زحمت قافيه سنجى مقيد نكند؛ زيرا حال دعا كننده حال تضرع است و تضرع با تكلف سازگار نيست چنانچه خداى تعالى مى فرمايد: ادعواربكم تضرعا و خفيه انه لايحب المعتدين (24)

خدا را با تضرع و پنهانى بخوانيد كه خدا متجاوزين را دوست ندارد.

تجاوز در دعا را اميرالمؤ منين بيان فرموده است كه : اى دعا كننده چيزى كه نشدنى و چيزى كه مشروع نيست از خدا تقاضا مكن .

غزالى مى گويد مقصود از آيه اين است كه دعا كننده از دعاهاى ماءثور تجاوز نكند، يعنى دعاهايى كه از پيغمبر و ائمه معصومين رسيده از آنها تجاوز نكند.

6 - تضرع وزارى كردن در دعا، چنانكه پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) فرمود: (اذا احب الله تعالى عبدا ابتلاه حتى يسمع تضرعه (25) وقتى خداى تعالى بنده اى را دوست بدارد او را مبتلا مى كند تا تضرع وزارى او را بشنود.

و در فقره دعا است كه : ولا ينجينى منك الالتضرع اليك (26)

رهايى نمى دهد مرا از بلاها مگر تضرع وزارى به سوى ذات مقدس تو.

7 - يقين داشته باشد كه دعاى او اجابت مى شود چنان كه پيغمبر اكرم فرمود: ادعواالله تعالى و انتم موقنون بالا جابة و اعلموا ان الله سبحانة لا يستجيب دعاء من قلب غافل (27) خدا را بخوانيد در حالى كه يقين داشته باشيد كه خدا شما را اجابت مى كند و بدانيد كه خداى تعالى اجابت نمى كند دعا را از دل انسان غافل .

در حديث ديگر از اميرالمؤ منين نقل شده كه اذا دعوت الله فاقبل بقلبك وظن ام حاجتك بالباب (28)

هنگام دعا با حضور قلب دعا كن و اطمينان داشته باش كه حاجت تو بر در خانه است .

8 - الحاح و اصرار در دعا كردن و دعا را سه مرتبه تكرار كردن . ابن مسعود نقل مى كند كه پيغمبر اكرم وقتى دعا مى كرد سه مرتبه آن را تكرار مى كرد. از حضرت باقر عليه السلام نقل شده كه فرمود: و الله لايلح عبد مومن على الله فى حاحته الا قضاها له (29) قسم به خدا كه بنده مومن اصرار نمى كند در دعا مگر آنكه خداى تعالى حاجت او را بر آورده مى كند.

9 - دعا را با ذكر خدا شروع كند، كه از حضرت صادق نقل شده كه به حارث بن مغيره فرمود:

اياكم اذا اراد ان يسال احدكم ربه شيئا من حوائج الدنيا حتى يبدا بالثناء على الله عزوجل و المدحة له و الصلاة على النبى (صلى الله عليه و آله ) ثم يسل الله حاجتة (30)

بر شما باد كه هر گاه خواستيد چيزى از امور دنيا بخواهيد اول به حمد و ثناى خداى تعالى و درود و صلوات بر پيغمبر ابتدا كنيد سپس حاجت خود را از خدا بخواهيد.

يعنى از شرائط دعا است كه اول به حمد ثناى الهى شروع كند و بعد مشغول دعا شود به خصوص صلوات بر محمد و آل او؛ زيرا معصوم مى فرمايد: قبل از دعا صلوات بفرستيد و بعد از دعا نيز صلوات بفرستيد دعاى شما مستجاب مى شود به واسطه آنكه صلوات دعايى است كه اجابت مى شود و ذات مقدس منزه است كه دعاى اول آخر را اجابت كند و دعاى وسطى را رد كند.

هشام بن سالم از حضرت صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود: لايزال الدعاء محجوبا حتى يصلى على محمد و آل محمد (31)

دعا به آسمان بالا نمى رود مگر هنگامى كه دعا كننده بر محمد و آلش ‍ صلوات بفرستد.

10 - آداب باطنى است كه در اجابت دعا نقش مهم و موثرى دارند مانند توبه ورد مظالم و توجه به طرف خداى تعالى به تمام وجود، لذا در روايت وارد شده كه پيغمبر اكرم فرمود: من احب ان يستجاب دعاءه فليطب مطعمه و كسبه (32) كسى كه دوست دارد دعاى او مستجاب شود بايد اجابت دعا را در خوراك و كاسبى خود جستجو كند.

و نيز پيغمبر اكرم فرمود: ترك لقمه حرام احب الى الله من الفى ركعة تطوعا ورد دانق حرام يعدل عندالله سبعين حجة مبرورة (33)

ترك يك لقمه حرام نزد خداوند متعال محبوب تر است از دو هزار ركعت نماز مستحبى ، و يك دانه حرام را رد كردن نزد خداى تعالى برابر است با هفتاد حج پسنديده و مبرور.

و همچنين پيغمبر اكرم فرمود: العبادة مع اكل الحرام كالبناء على الرمل (34)

عبادت با حرام خوردن مانند ساختمانى است كه بر روى شن بنا شده باشد و در بعضى از روايات دارد: مانند ساختمانى اسن بر روى آب بنا شده باشد. علامه فيض مى فرمايد: از اين اخبار ده ادب ديگر استفاده مى شود، بعد به اين ترتيب آنها را مى شمرد:

1 - بيان حاجت و نام بردن آن در دعا، چنانچه امام صادق عليه السلام مى فرمايد: خداى تعالى اراده بنده را مى داند ولى دوست دارد كه حوائج نزد او ذكر شود.

2 - تعميم در دعا؛ يعنى دعاى عمومى كردن .

3 - پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) مى فرمايد: اگر يكى از شما دعا مى كند بايد عمومى دعا كند. مثلا براى همه از خدا طلب سلامت و سعادت و روزى بنمايد.

4 - اجتماع در دعا؛ يعنى دستجمعى دعا كردن ، چنانچه از امام سجاد روايت شده كه : هيچ جمعيت چهل نفرى خدا را نمى خوانند مگر آن كه خداى تعالى ايشان را اجابت مى كند.

و اگر چهل نفر نبودند چهار نفر ده مرتبه خدا را بخوانند و اگر چهار نفر نبودند يك نفر چهل مرتبه تكرار كند، خداوند عزيز جبار دعاى ايشان را اجابت مى كند.

5 - گريه كردن در حال دعا. سيد بن طاووس در كتاب (عدة الداعى گويد اين از بزرگترين آداب و نقطه اوج آداب در دعا كردن است لذا حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد:

اذا اقشعر جلدك ودمعت عيناك و وجل قلبك فدونك فقد قصد ولان جمود العين من قساوة القلب على ما ورد به الخبر وهو يوذن بالسعد من الله سبحانه و فيما اوحى الله تعالى الى موسى يا موسى لاتطول فى الدنيا املك فيقسو قلبك وقاسى القلب منى بعيد (35)

هرگاه پوست بدن تو لرزيد و اشك چشمت جارى شد و دل تو لرزيد در آن هنگام از آن حال استفاده كن و بدان به مقصود خود نائل شده اى زيرا خشكى چشم از قساوت قلب است چنان كه در روايت وارد شده و همان حال اعلام مى كند كه بنده از خدا دور است و از چيزهايى كه به موسى وحى شده كه اى موسى آرزوى خود را در دنيا دراز مكن تا گرفتار سنگ دلى شوى چون كسى كه سنگ دل شود از من دور است .

6 - اعتراف به گناه كه منشاء دو چيز است :

اء - انقطاع الى الله ؛ يعنى منقطع شدن از مردم و توجه كامل به خداوند متعال .

ب - شكسته نفسى و تواضع در مقابل عظمت حق تعالى چنان كه معصوم مى فرمايد (من تواضع لله رفعه الله (36)

كسى كه براى خداى تعالى تواضع كند خدا او را بلند مى گرداند و خداى تعالى نزد دلهاى شكسته است .

حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد: اذارق احدكم فليدع فان القلب لايرق الا حين يخلص (37)

هر زمانى كه حالت رقت بر شما دست داد دعا كنيد زيرا قلب رقت پيدا نمى كند مگر هنگامى كه خالص شود.

وشكس نيست كه گناه مانع استجابت دعا است . و در روايت از حضرت صادق نقل شده كه درباره دعا مى فرمايد: انما هى المدحة ثم الثناء ثم الاقرار بالذنب ثم المسئلة انه والله ما خرج عبد من ذنب الا بالاقرار (38) كه در اين حديث دعا را به مراتبى تقسيم مى كند:

اء - مدح و ثناى خداى تعالى

ب - اقرار به گناهان

ج - حاجت خواستن

سپس معصوم مى فرمايد: قسم به خدا به كسى از گناهان بيرون نمى رود مگر به وسيله اقرار به گناهان .

6 - توجه قلبى ؛ يعنى در حال دعا تمام اقبال و توجهش به طرف ذات مقدس ‍ باشد، زيرا كسى كه توجه به او نكند شايسته آن نيست كه به او توجه نمائى همان طور كه اگر كسى با تو سخن بگويد در حالى كه مى دانى توجهش به طرف تو نيست او مستحق است كه تو نيز به او توجه نداشته باشى ، لذا اميرالمؤ منين عليه السلام مى فرمايد: لا يقبل الله دعاء قلب لاه (39)

خدا قبول نمى كند دعا را از دلى كه به غير او مشغول است و نيز حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد: اذا دعوت الله فاقبل بقلبك (40)

هر گاه دعا مى كنى با دل خود توجه به خداى تعالى كن .

7 - اول دعا بعد حاجت خواستن . پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) به ابوذر فرمود: الا اعلمك كلمات ينفعك الله عزوجل بهن قال بلى رسول الله ، قال : احفظ الله تجده امامك تعرف الى الله فى الرخاء يعرفك فى الشدة (41)

اى ابوذر تعليم ندهم به تو كلماتى كه به وسيله آنها خداوند بتو سود مى رساند؟ عرض كرد بلى يا رسول الله . حضرت فرمود خدا را فراموش ‍ نكن هميشه او را جلو خود مى بينى (يعنى ترا از بلاها حفظ مى كند) در هنگام آسايش خدا را بشناس در شدت به داد تو مى رسد.

اميرالمؤ منين عليه السلام فرمود: كسى كه از بلا و مصيبتى مى ترسد و قبل از نزول مصيبت دعا كند آن مصيبت بر او وارد نمى شود.

8 - دعا براى برادران و در خواست دعا از ايشان ، لذا از حضرت صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: من قدم اربعين من المؤ منين ثم دعا استجيب له (42)

كسى كه اول براى چهل نفر از مومنين دعا كند بعد براى خودش دعا كند خدا دعاى او را اجابت مى نمايد. پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) فرمود: هيچ دعائى سريعتر از دعاى مومنى كه براى برادر غائبش مى كند به اجابت نمى رسد.

و نيز حضرت صادق عليه السلام فرمود: دعاء الرجل لاخيه بظهر الغيب يدر الرزق و يدفع المكروه (43)

دعاى شخصى پشت سر برادرش سبب زيادتى رزق و دفع شدت و مكروه مى شود.

9 - در حوائج خود بر غير از خدا تكيه نكند، چنان كه خداى تعالى مى فرمايد: و من يتوكل على الله فهو حسبه (44)

كسى كه بر خدا تكيه كند خدا امر او را كفايت مى كند.

و نيز حفض بن غياث از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: اذا اراد احدكم ان لا يسل ربه شيئا الا اعطاه فليياس من الناس كلهم ولايكون له رجاء الا [من ] عندالله فاذا علم الله ذلك من قلبه لم يسله شيئا الا اعطاه (45)

هر گاه مى خواهيد يكى از شما هر چه از خدا بخواهد خدا به او عطا فرمايد بايد از تمام مردم ماءيوس شود و اميدى جز به خدا نداشته باشد وقتى كه اين حالت را خداى تعالى در باطن او يافت هر چه از او بخواهد به او عنايت مى كند.

10 - از حضرت صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: در دعا رعايت ادب كن و ببين چه كسى را مى خوانى و چگونه مى خوانى و براى چه مى خوانى و عظمت و كبريائى او را در نظر بگير كه بر سر و باطن تو آگاه است و آنچه از حق باطل در دل تو هست آنها را مى داند، و ضمنا هلاك و نجات خود را بشناس تا گاهى به عوض اين كه دعا براى نجات خود كنى دعا براى هلاك خود ننمايى ، و بدان اگر چنانچه خدا ما را امر به دعا نمى كرد ولى خالصانه او را مى خوانديم ما را اجابت مى نمود پس به طريق اولى ما را اجابت مى كند در صورتى كه ما را امر كرده به دعا نمودن . از پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) سوال كردند كه اسم اعظم كدام است فرمود: كل اسم من اسماء الله اعظم و فرغ قلبك عن كل من سواه و ادعه باى اسم شئت (46)

هر اسمى از اسماء خداى تعالى اسم اعظم است ، دل خود را از غير خدا خالى كن و به هر اسمى مى خواهى او را بخوان ترا اجابت مى كند.