داستان هابيل و قابيل در
روايات
در تفسير عياشى از هشام بن سالم از حبيب
سجستانى از امام ابى جعفر (عليه السلام ) روايت آمده كه فرمود: وقتى دو
پسران آدم قربانى خود را تقديم نمودند، از يكى قبول شد و از ديگرى قبول
نگرديد، و در اينكه از كدام قبول شد و از كدام رد گرديد فرمود: از
هابيل قبول شد و از قابيل نشد-، قابيل از اين ماجرا گرفتار طوفانى از
حسد گرديد و به دشمنى با هابيل پرداخت و همواره در كمين بود كه او را
در خلوتى ببيند و كارش را يكسره كند، تا آنكه روزى او را در خلوت و دور
از چشم آدم ديد، بر او حمله كرد و او را كشت ، و خداى تعالى قسمتى از
داستان آن دو برادر را كه گفتگوئى است كه قبل از فاجعه قتل ، بين آن دو
رد و بدل شده ، در قرآن كريم آورده است (تا آخر حديث ).
مؤ لف : اين روايت از بهترين رواياتى است كه در خصوص اين داستان وارد
شده ، و اين روايتى است طولانى كه امام (عليه السلام ) در آن فرموده
هبت الله (شيث ) بعد از اين ماجرا براى پدرش آدم متولد شد و آدم او را
وصى خود قرار داد، و وصيت آن جناب همچنان در بين انبيا (عليهم السلام )
جريان يافت كه ما ان شاءالله آن روايت را در جاى مناسبى نقل مى كنيم ،
و از ظاهر آن بر مى آيد كه قابيل برادرش هابيل را بدون اطلاع و به
نيرنگ به قتل رسانده ، (مثلا پيشنهاد كرده كه به گردش بروند همينكه به
نقطه اى دور از ديگران رسيده اند دست به كار قتلش شده ) و كارى كرده كه
او نتواند از خود دفاع كند، همانطور كه در بيان گذشته خود گفتيم ،
مناسب با اعتبار هم همين است .
اين را هم بايد دانست هر آن روايتى كه نام اين دو پسر آدم را ضبط كرده
همان هابيل و قابيل است ، و آنچه در تورات رائج ، در دست يهود آمده
هابيل و قايين است ، ولى تورات هيچ سندى ندارد، براى اينكه سند تمامى
تورات هاى موجود در روى زمين منتهى به يك نفر مجهول الحال مى شود و
علاوه بر آن خرافات و تحريف هائى كه دارد هويدا است .
و در تفسير قمى مى گويد: پدرم از حسن بن محبوب از هشام بن سالم از ابى
حمزه ثمالى از ثوير بن ابى فاخته برايمان حديث كرد كه وى گفت : من از
على بن الحسين (عليهم االسلام ) شنيدم كه براى رجالى از قريش سخن مى
گفت ، تا آنجا كه فرمود: هنگامى كه دو پسران آدم قربانى خود را انتخاب
مى كردند يكى از آن دو از ميان گوسفندانى كه خود پرورش داده بود
گوسفندى چاقتر قربانى كرد و ديگرى يك دسته سنبل قربانى كرد، در نتيجه
قربانى صاحب گوسفند كه همان هابيل باشد قبول شد و از آن ديگرى قبول نشد
و بدين جهت قابيل بر هابيل خشم كرد و گفت به خدا سوگند تو را مى كشم ،
هابيل گفت : خداى تعالى تنها از متقيان قبول مى كند و تو اگر براى كشتن
من دست به سويم دراز كنى من هرگز دست به سويت نمى گشايم كه به قتلت
برسانم ، براى اينكه من از رب العالمين مى ترسم ، من مى خواهم تو هم
گناه مرا به دوش بكشى و هم گناه خودت را، تا از اهل آتش شوى و سزاى
ستمكاران همين است .
سرانجام هواى نفس قابيل ، كشتن برادر را در نظرش زينت داد، و در قالب
امر پسنديده اى جلوه گر ساخت ولى در اينكه چگونه برادر را بكشد سرگردان
ماند و ندانست كه چگونه تصميم خود را عملى سازد، تا آنكه ابليس به نزدش
آمد و به او تعليم داد كه سر برادر را بين دو سنگ بگذارد و سپس سنگ
زيرين را بر سر او بكوبد قابيل بعد از آنكه برادر را كشت نفهميد جسد او
را چه كند در اين حال بود كه دو كلاغ از راه رسيده و به يكديگر حمله ور
شدند، يكى از آنها ديگرى را كشت و آنگاه زمين را با پنجه اش حفر كرد و
كلاغ مرده را در آن چاله دفن نمود، قابيل چون اين منظره را ديد فرياد
برآورد كه : واى بر من ! آيا من عاجزتر از يك كلاغ بودم كه نتوانستم
بقدر آن حيوان بفهمم كه چگونه جسد برادرم را دفن كنم ، در نتيجه از
پشيمانان شد، و گودالى كند و جسد برادر را در آن دفن نمود، و از آن به
بعد دفن مردگان در ميان انسانها سنت شد.
قابيل به سوى پدر برگشت ، آدم هابيل را با او نديد از وى پرسيد: پسرم
را كجا گذاشتى ؟ قابيل گفت : مگر او را به من سپرده بودى ؟ آدم گفت :
با من بيا ببينم كجا قربانى كرديد، در اين لحظه به دل آدم الهام شد كه
چه اتفاقى رخ داده ، همينكه به محل قربانى رسيد همه چيز برايش روشن شد،
لذا آدم آن سرزمين را كه خون هابيل را در خود فرو برد لعنت كرد و دستور
داد قابيل را لعنت كنند و از آسمان ندائى به قابيل شد كه تو، به جرم
كشتن برادرت ملعون شدى ، از آن به بعد ديگر زمين هيچ خونى را فرو نبرد.
آدم از آن نقطه بر گشت و چهل شبانه روز بر هابيل گريست ، چون بى تابيش
طاقت فرسا شد، شكوه به درگاه خدا برد، خداى تعالى به وى وحى كرد كه
من پسرى به تو مى دهم تا جاى هابيل را بگيرد، چيزى نگذشت كه حوا پسرى
پاك و پر بركت بزاد، روز هفتم ميلاد آن پسر، خداى تعالى به آدم وحى كرد
كه اى آدم اين پسر هبه و بخششى است از من به تو، بنابراين او را هبت
الله نام بگذار و آدم چنين كرد.
مؤ لف : اين روايت معتدل ترين روايات وارده در اين قصه و ملحقات آن است
و با اينكه معتدل ترين آنها است مع ذلك متن آن خالى از اضطراب نيست ،
براى اينكه از ظاهرش برمى آيد كه قابيل نخست هابيل را تهديد به قتل
كرده ، و آنگاه در حيرت شده كه چگونه او را به قتل برساند، و اين دو
جمله با هم نمى سازند، زيرا معقول نيست كسى خصم خود را تهديد به كشتن
بكند ولى نداند كه چگونه بكشد، مگر آنكه بگوئيم تحيرش در انتخاب آلت و
سبب قتل بوده ، و نمى دانسته است از ميان ابزار قتل ، كدام را انتخاب
كند سرانجام ابليس كه لعنت خدا بر او باد او را راهنمائى كرد كه با سنگ
بر سر برادرش كوفته و به قتلش برساند و در اين باب روايات ديگرى از طرق
شيعه و اهل سنت نقل شده كه مضمون آنها قريب به مضمون اين روايت است .
اين را هم بايد دانست كه در اين قصه روايات بسيارى هست كه مضمون آنها
اختلاف عجيبى با هم دارد و عجيب ترين آن روايتى است كه مى گويد: خداى
تعالى گوسفند هابيل را چهل سال در بهشت نگه داشت تا در زمان قربان شدن
اسماعيل ، آن را فداى اسماعيل كرد، و به نزد ابراهيم فرستاد، تا به جاى
فرزند، آن را ذبح كند.
روايت شگفت آور ديگر اينكه مى گويد: ((هابيل
خود را در اختيار قابيل قرار داد تا او را به قتل برساند و به هيچ وجه
حاضر نشد دست به سوى برادر خود دراز كند! و اين نيز يكى از آن روايات
تعجب انگيز است كه مى گويد: از روزى كه قابيل برادرش هابيل را كشت ،
خداوند تبارك و تعالى يك پاى قابيل را تا روز قيامت به رانش بست و
صورتش را به طرف راست قرار داد تا به هر طرف كه مى رود، صورتش (مانند
گل آفتابگردان ) بطرف راست بچرخد و در زمستانها فضائى يخى و به اصطلاح
امروزى چند درجه زير صفر و در تابستان فضائى آتشين بر او مسلط كرد، و
هفت فرشته را مامور بر شكنجه دادن او كرد تا اينكه اگر يكى از آن ملكها
رفت ديگرى به جايش بيايد! و روايت ديگر اينكه خداوند قابيل را در
جزيره اى از جزائر اقيانوس به پاها و واژگونه آويزان نموده و به همان
حال تا روز قيامت معلق بوده و در عذاب خواهد ماند و اين هم روايت تعجب
انگيز ديگر كه مى گويد: قابيل پسر آدم با موى دو طرف سرش آويزان به قرص
خورشيد است و خورشيد به هر طرف برود او را با خود مى برد، هم در گرماى
تابستانش و هم در زمهرير زمستانش ، و اين شكنجه را تا روز قيامت دارد،
و چون قيامت شود خداى تعالى او را در آتش دوزخ جاى مى دهد، و آن حديثى
كه مى گويد پسر آدم يعنى آنكه برادر خود را كشت نامش قابيل بود، كه در
بهشت متولد شد و آن حديثى كه مى گويد: آدم وقتى از كشته شدن پسرش هابيل
خبردار شد با چند شعر عربى او را مرثيه گفت ، و يا آن حديثى كه مى
گويد: در شريعت خاندان آدم چنين مرسوم بود كه هرگاه انسانى مورد سوء
قصد قرار مى گرفت بايد خود را بدون هيچ دفاعى و تلاشى در اختيار دشمن
خود قرار دهد، و از اين قبيل رواياتى ديگر.
پس اين روايات كه ديدى و امثال آن ، رواياتى است كه بيشترش و يا همه اش
از طرق ضعيف نقل شده ، و با اعتبار صحيح و عقلى و نيز با كتاب خداقرآن
كريم نمى سازد، پس بعضى از آنها جعلى است و جعلى بودنش روشن است و
بعضى ديگر تحريف شده است ، و در بعضى موارد ناقل عين عبارت را نياورده
، بلكه نقل به معنا كرده و در اين نقل به معنا دچار اشتباه شده است .
و در درالمنثور است كه ابن ابى شيبه از عمر روايت كرده كه گفت : رسول
خدا (صلى الله عليه وآله ) فرموده : چرا شما مثل هابيل نباشيد و
نتوانيد مانند او وقتى قاتل به سراغتان مى آيد همان سخن هابيل را
بگوئيد و دست روى دست بگذاريد و در نتيجه مانند بهترين از آن دو پسر
آدم باشيد؟ يعنى مانند هابيل باشيد، و در نتيجه او در بهشت و قاتلش در
آتش شود.
مؤ لف : اين روايت از رواياتى است كه امت اسلام را براى روزى كه دچار
فتنه شد راهنمائى مى كند و اين روايات بسيار است ، كه بيشتر آنها را
سيوطى در الدرالمنثورش آورده ، نظير روايتى كه بيهقى از ابى موسى از
رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) نقل كرده كه گفت آن جناب فرمود،
شمشيرهاى خود را بشكنيد (يعنى در فتنه ) و زه و كمان خود را پاره كنيد،
و در كنج خانه ها بخزيد و مانند بهترين از دو پسران آدم باشيد، و باز
نظير روايتى كه ابن جرير و عبد الرزاق از حسن نقل كرده كه گفت : رسول
خدا (صلى الله عليه وآله ) فرمود: مساله دو پسران آدم مثلى است كه خداى
تعالى براى امت زده تا امت راه هابيل را در زندگى پيش بگيرند. و
رواياتى ديگر از اين قبيل .
و اين روايات به ظاهرشان با عقل و اعتبار صحيح درست در نمى آيد، و
همچنين با روايات صحيحه اى كه دستور دفاع از جان خود و دفاع از حق مى
دهد نمى سازد، و چگونه قابل قبول است ، با اينكه خداى تعالى فرموده :
((و ان طائفتان من المؤ منين اقتتلوا
فاصلحوا بينهما، فان بغت احديهما على الاخرى فقاتلوا التى تبغى حتى تفى
ء الى امر الله )).
علاوه بر اينكه همه اين روايات به اصطلاح در صدد تفسير و توجيه كلام
هابيلند كه چرا گفت : ((لئن بسطت الى يدك
لتقتلنى ما انا بباسط يدى اليك لاقتلك ))
و اينطور توجيه مى كنند كه هابيل كار درستى كرد كه از خود دفاع نكرد و
خواننده به اشكالى كه در آنها است توجه كرد.
و يكى از چيزهائى كه باعث سوءظن آدمى نسبت به اين روايات مى شود اين
است كه از كسانى نقل شده كه در فتنه در خانه على (عليه السلام ) از
انجام وظيفه يعنى دفاع از حق على (عليه السلام ) سر باز زدند و از
كسانى كه در جنگهاى على با معاويه و خوارج و طلحه و زبير كناره گيرى
كردند، به همين جهت بايد اگر ممكن باشد به نحوى توجيه شود، و گرنه
مطروح و مردود شناخته شود.
و در درالمنثور است كه ابن عساكر از على (عليه السلام ) روايت كرده كه
گفت : رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) فرمود: در دمشق كوهى است كه آنرا
((قاسيون ))
مى گويند در آنجا بود كه پسر آدم برادرش را به قتل رسانيد.
مؤ لف : اشكالى در اين روايت نيست ، به جز اينكه ابن عساكر آن را به
طريق كعب الاحبار نقل كرده ، و در اين نقل گفته آن خونى كه بر بالاى
قاسيون ديده مى شود خون پسر آدم است ، و به طريقه ديگر از عمرو بن خبير
شعبانى نقل كرده كه گفت : من با كعب الاحبار به بالاى كوه ديرالمران
بوديم كه ناگهان چشم كعب به دره اى در كوهى افتاد كه آب در ته آن جارى
بود، كعب گفت : در اينجا بود كه پسر آدم برادرش را به قتل رسانيد و اين
آب اثر خون اوست كه خدا آن را آيت قرار داده براى همه عالميان .
(احتمال مى رود عبارت (لجه سائله ) كه در حديث آمده به معناى آن باشد
كه شن روان از كوه سرازير مى شده ، و چون سرخ رنگ بوده كعب آنرا اثر
خون هابيل تعبير كرده ((مترجم
))).
اين دو روايت دلالت دارد بر اينكه در آن نقطه اثرى ثابت بوده كه ادعا
شده اثر خون هابيل مقتول است و اين سخن به سخنان خرافى شبيه است ، گويا
رندى اين سخن را از پيش خود انتشار داده تا توجه مردم را به آن نقطه
جلب كند، و مردم به زيارتش بروند، و نذوراتى و هدايائى براى آن كوه
ببرند، نظير جاى پائى كه در سنگ درست مى كنند و نامش را قدمگاه مى
گذارند، و از آن جمله است قبرى كه در بندر جده در عربستان سعودى قرار
دارد، بر سر زبانها افتاده كه اينجا قبر حوا همسر آدم و جده بنى نوع
بشر است ، و چيزهائى ديگر نظير آن .
و در درالمنثور آمده كه احمد و بخارى و مسلم و ترمذى و نسائى و ابن
ماجه و ابن جرير و ابن منذر از ابن مسعود روايت كرده اند كه گفت : رسول
خدا (صلى الله عليه وآله ) فرمود: هيچ خون بنا حقى در بين بشر ريخته
نمى شود، مگر آنكه سهمى از گناه آن به گردن پسر آدم است ، چون او اولين
كسى بود كه قتل نفس را سنت كرد.
مؤ لف : اين معنا نيز به غير از طريق بالا به طرق ديگر هم از شيعه نقل
شده و هم از اهل سنت .
و مرحوم كلينى در كافى به سند خود از حمران روايت كرده كه گفت : من به
امام ابى جعفر (عليه السلام ) عرضه داشتم معناى اين كلام خداى تعالى كه
مى فرمايد: ((من اجل ذلك كتبنا على بنى
اسرائيل انه من قتل نفسا بغير نفس او فساد فى الارض ، فكانما قتل الناس
جميعا)) چيست ؟ و چگونه كشتن يك نفر مثل
كشتن همه مردم است ؟ فرمود: معنايش اين است كه او را در جائى از جهنم
جاى مى دهند كه در آنجا عذاب به منتها درجه است ، جائى است كه اگر كسى
همه مردم را بكشد نيز در آنجا كيفر مى بيند، عرضه داشتم : حال اگر قاتل
بعد از قتل اولش مجددا فردى ديگر را به قتل برساند چطور؟ فرمود: همان
عذابش مضاعف مى شود.
مؤ لف : مثل اين روايت را صدوق نيز در كتابش معانى الاخبار از حمران
نقل كرده ، و اينكه حمران پرسيد: ((حال
اگر فردى ديگر به قتل برساند)) اشاره است
به اشكالى كه قبلا بيانش گذشت ، كه لازمه آيه شريفه مساوى بودن كيفر يك
قتل با كيفر چند قتل است ، و امام (عليه السلام ) پاسخ داده به اينكه :
همان عذابش مضاعف مى شود در اينجا ممكن است كسى اشكال كند كه پاسخ امام
(عليه السلام ) رفع يد از مساواتى است كه آيه به آن حكم كرده ، آيه مى
فرمايد كشتن يك نفر مساوى با كشتن جميع است ، و روايت مى فرمايد مساوى
نيست ، ليكن اين اشكال وارد نيست ، براى اينكه تساوى منزلت كشتن يك نفر
به منزله كشتن همه بودن مربوط است به سنخ عذاب نه به مقدار آن ، و به
عبارت روشن تر: ((قاتل يك نفر و قاتل
جميع هر دو در يك جا از جهنم قرار دارند))،
ولى قاتل بيش از يك نفر عذابش مضاعف مى شود، و لذا در روايت فرموده :
((جائى است كه اگر كسى همه مردم را بكشد
نيز در آنجا كيفر مى بيند)).
شاهد بر گفتار ما روايتى است كه عياشى در تفسير همين آيه از حمران از
امام صادق (عليه السلام ) آورده كه امام (عليه السلام ) فرمود: منزلت و
مرحله اى در آتش هست كه شدت عذاب اهل آتش همه بدانجا منتهى مى شود و
قاتل را در آنجا جاى مى دهند حمران مى گويد: پرسيدم حال اگر دو نفر را
كشت چطور؟ فرمود: مگر نمى دانى كه در جهنم منزلتى كه عذابش شديدتر از
آن منزلت باشد وجود ندارد؟ آنگاه فرمود: عذاب قاتل در اين منزلت به
مقدار قتلى كه كرده مضاعف مى شود. پس اين جمعى كه امام (عليه السلام )
بين نفى و اثبات كرد چيزى جز همان توجيهى كه ما براى روايت آورديم نيست
و آن اين است كه اتحاد و تساوى در مقدار عذاب نيست ، بلكه در سنخ عذاب
است كه كلمه ((منزلت
)) به آن اشاره دارد و اما اختلاف در شخص عذاب و خود آن
شكنجه اى است كه قاتل مى بيند.
شاهد ديگر بر گفتار ما فى الجمله روايتى است كه در همان كتاب از حنان
بن سدير از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده ، كه در ذيل جمله :
((من قتل نفسا فكانما قتل الناس جميعا))
فرمود: در جهنم گودالى است كه اگر كسى همه مردم را مى كشت در آنجا جاى
مى گرفت ، و اگر يك نفر را هم مى كشت باز در آنجا عذاب مى ديد.
مؤ لف : در اين روايت آيه شريفه نقل به معنا شده ، و عين عبارت آيه
نيامده .
و در كافى به سند خود از فضيل بن يسار روايت آورده كه گفت : من به امام
ابى جعفر (عليه السلام ) عرضه داشتم : اين جمله در كلام خداى عزوجل چه
معنا دارد كه مى فرمايد: ((و من احياها
فكانما احيا الناس جميعا)) فرمود: منظور
كسى است كه انسانى را از سوختن و غرق شدن نجات دهد، عرضه داشتم : آيا
شامل كسى هم مى شود كه انسانى را از ضلالتى نجات دهد، و به راه راست
هدايت كند؟ فرمود: اين بزرگترين تاويل براى آن است .
مؤ لف : اين روايت را شيخ نيز در امالى خود و برقى در محاسن خود از
فضيل از آن جناب روايت كرده اند، و روايت را از سماعه و از حمران از
امام صادق (عليه السلام ) آورده اند، و مراد از اينكه نجات از ضلالت
تاويل اعظم آيه باشد، اين است كه تفسير كردن آيه به چنين نجاتى دقيق
ترين تفسير براى آن است ، چون كلمه تاويل در صدر اسلام بيشتر به معناى
تفسير استعمال مى شده ، و مرادف آن بوده است .
مؤ يد گفتار ما روايتى است كه در تفسير عياشى از محمد بن مسلم از امام
باقر (عليه السلام ) آمده در آن روايت محمد بن مسلم مى گويد: من از آن
جناب از تفسير آيه : ((من قتل نفسا بغير
نفس او فساد فى الارض فكانما قتل الناس جميعا))
پرسيدم ، فرمود چنين كسى در آتش منزلگاهى دارد، كه اگر همه مردم را هم
مى كشت باز جايش همانجا بود، چون جائى ديگر كه عذابش بيشتر باشد نيست ،
پرسيدم معناى جمله بعدى چيست كه مى فرمايد: ((و
من احياها فكانما احيا الناس جميعا))؟
فرمود منظور كسى است كه مى تواند شخصى را بكشد ولى نكشد، و يا شخصى است
كه كسى را از غرق و سوختن نجات دهد و از همه اينها بزرگتر و اعظم كسى
است كه شخصى را از ضلالتى به سوى هدايت بكشاند.
مؤ لف : منظور از اينكه فرمود: ((او را
نكشد)) اين است كه بعد از آنكه ثابت شد
كه مى تواند او را بكشد مثلا حاكم حكم به قصاص كرد او از قصاص صرف نظر
نموده باشد.
و در همان كتاب از ابى بصير از امام باقر (عليه السلام ) روايت شده كه
ابو بصير گفت از آن جناب از معناى جمله : ((و
من احياها فكانما احيا الناس جميعا))
پرسيدم ، فرمود: يعنى كسى كه انسانى را از كفر بيرون كند و به ايمان در
آورد.
مؤ لف : اين معنا در روايات بسيارى كه از طرق اهل سنت نقل شده نيز آمده
.
و در مجمع البيان است كه از امام ابى جعفر روايت شده كه فرمود: منظور
از مسرفون كسانى هستند كه حرامهاى خدا را حلال مى شمارند، و خونها مى
ريزند.
تطبيق بين داستان هابيل و
قابيل در تورات و در قرآن
1- داستان در تورات
در اصحاح چهارم از سفر تكوين از تورات چنين آمده :
1. آدم همسرش حوا را شناخت ، و حوا حامله شد و قايين را بزاد، و از در
خوشحالى گفت : از ناحيه رب صاحب فرزندى پسر شدم .2 حوا بار ديگر حامله
شد، و اين بار هابيل را بزاد و هابيل كارش گوسفند دارى ، و قايين شغلش
زراعت بود.3 بعد از ايامى حادثه اى رخ داد، و آن اين بود كه قايين از
حاصل زمين چيزى را براى رب قربانى كرد.4 و هابيل هم از گوسفندان بكر و
چاق خود يك گوسفند قربانى كرد، و رب به قربانى هابيل نظر كرد.5 و اما
به قايين و قربانيش نظر نكرد پس قايين سخت در خشم شد و آبرويش رفت (و
يا چهره اش در هم افتاد)6 و پروردگار به قايين گفت چرا خشمگين شدى ؟ و
چرا چهره ات تغيير كرد؟7 آيا اگر تو خوبى مى كردى به درگاه ما بالا نمى
آمد؟! و اگر خوبى نكنى قهرا در معرض گناه قرار مى گيرى و گناه را دم در
كمين گرفته بدان ، آرى در اين صورت گناه مشتاق تو و در پى تو است و اين
تو هستى كه گناه را براى خود سرنوشت ساختى 8 قايين سر برادرش هابيل
را گرم به سخن كرد و در همان حال كه با هم نشسته بودند كه قايين برخاست
و هابيل را بكشت 9 رب به قايين گفت هابيل برادرت كجا است ؟ گفت : نمى
دانم و من نگهبان برادرم نبودم 10 رب گفت اين چه كارى بود كردى ، صداى
خون برادرت از زمين به من رسيد 11 اينك تو ديگر ملعونى ، تو از جنس
همان زمينى هستى كه دهن باز كرد براى فرو بردن خونى كه به دست تو از
برادرت ريخت 12 تو چه وقت در زمين كار كردى كه زمين پاداش عمل تو را كه
همان مواد غذائى او است به تو ندهد، اينك محكومى به اينكه عمرى به
سرگردانى و فرار در زمين بگذرانى 13 قايين به رب گفت : گناه من بزرگتر
از آن است كه كسى بتواند آنرا حمل كند، 14 تو امروز مرا از روى زمين و
از روى خودت طرد كردى تا پنهان و سرگردان زندگى كنم و در زمين فرارى
باشم تا هر كس مرا يافت به قتلم برساند، 15 رب به او گفت : بدين جهت هر
كس قايين را بكشد هفت برابر از او انتقام گرفته مى شود، و رب براى
قايين علامتى قرار داد، تا هر كس او را ديد به قتلش نرساند،16 لا جرم
قايين از پيش رب بيرون آمد، و در سرزمين نور كه ناحيه شرقى عدن است
سكونت گزيد، (اين بود شانزده آيه كه از تورات عربى و طبع كمبروج سال
1935 نقل گرديد).
2- داستان در قرآن
حال ببينيم قرآن در خصوص اين داستان چه فرموده :
((و اتل عليهم نبا ابنى آدم بالحق اذ قربا قربانا فتقبل
من احدهما و لم يتقبل من الاخر قال لاقتلنك ، قال انما يتقبل الله من
المتقين ))، ((لئن
بسطت الى يدك لتقتلنى ما انا بباسط يدى اليك لا قتلك ، انى اخاف الله
رب العالمين ))، ((انى
اريد ان تبوء باثمى و اثمك ، فتكون من اصحاب النار و ذلك جزاء الظالمين
)) ((فطوعت
له نفسه قتل اخيه فقتله فاصبح من الخاسرين ))،
((فبعث الله غرابا يبحث فى الارض ليريه
كيف يوارى سواة اخيه قال يا ويلتى ا عجزت ان اكون مثل هذا الغراب
فاوارى سواة اخى فاصبح من النادمين ))،
كه ترجمه آنها در اول بحث گذشت ، و اگر بار ديگر در اينجا همه آيات را
آورديم براى اين بود كه خواننده بهتر و زودتر و آسانتر بين تورات و
قرآن مقايسه كند.
و خواننده را سفارش مى كنيم كه نخست در آنچه آيات تورات و آيات قرآن كه
راجع به دو پسر آدم نقل كرديم دقت كند، آنگاه آنها را با هم تطبيق
نموده سپس داورى كند، و اگر بر طبق سفارش ما تدبر كند اولين چيزى كه از
آيات تورات به ذهنش مى رسد اين است كه تورات رب را يك موجود زمينى و به
شكل انسان معرفى كرده ، انسانى كه ميان انسانها آمد و شد و معاشرت مى
كند، گاهى به نفع اين حكم مى كند و گاهى بضرر اين ، و به نفع ديگرى ،
عينا همانطور كه يك انسان در بين انسانها زندگى مى كند، گاهى انسان
نزديك او مى شود و با او سخن مى گويد همانطور كه با يك انسان ديگر سخن
مى گويد، و گاهى از او دور و پنهان مى شود، بطورى كه ديگر او وى را نمى
بيند. در نتيجه ربى كه تورات معرفى كرده ربى است كه انسانهاى دور را
آنطور كه نزديكان را مى بيند مشاهده نمى كند، و كوتاه سخن اينكه حال آن
رب ، از تمامى جهات حال يك انسان زمينى است ، با اين تفاوت كه اراده رب
در باره هر چيزى نافذ است ، و حكمش روان و تمامى تعليمات تورات و انجيل
همه بر اين اساس است ، هر چيزى را كه مى خواهد تعليم دهد بر اين اساس
تعليم مى دهد ((تعالى الله عن ذلك علوا
كبيرا)).
و لازمه قصه اى كه در تورات آمده اين است كه در آنروز بشر در حال
گفتگوى بطور مشافهه و حضور و رو در روى با خدا زندگى مى كرده ، (هر وقت
مى خواسته نزد خدا مى رفته و با خدا قدم مى زده و سخن مى گفته ) بعد از
آنكه قايين آن جنايت را كرد، خداى تعالى از او و از امثال او پنهان شد،
و اينگونه افراد ديگر خدا را با چشم نديدند، ولى بقيه افراد بشر همچنان
با خدا معاشرت و گفتگو داشته اند، در حالى كه برهانهاى قطعى عقلى بر
اين قائم است كه نوع بشر نوع واحدى است كه همه افرادش مثل همند، موجودى
پديد آمده در عالم ماده اند و در دنيا زندگى مادى دارند و نيز براهين
قطعى قائم است بر اينكه خداى تعالى منزه است از اينكه در قالب ماده
بگنجد، و به صفات ماده و احوال آن متصف گشته دستخوش عوارض امكان و
طوارق نقص و حوادث گردد، و خداى تعالى از نظر قرآن كريم هم چنين خدائى
است .
و اما قرآن كريم داستان پسران آدم را طورى سروده و بر اساسى نقل كرده
كه بر آن اساس تمامى افراد بشر را از يك نوع و همه را مثل هم دانسته
چيزى كه هست دنباله داستان مساله فرستادن كلاغ را آورده ، تا از يك
حقيقتى پرده بر دارد، و آن اين است كه بشر داراى تكاملى تدريجى است كه
اساس تكامل او و زير بناى آن حس و تفكر است .
قرآن كريم نكته ديگرى را در اين داستان آورده ، و آن گفتگوى اين دو
برادر است ، و از هابيل سخنانى نقل كرده كه مشتمل بر نكات برجسته اى از
معارف فطرى بشرى و از اصول معارف دينى است ، چون توحيد، و نبوت ، و
معاد، و مساله تقوا و ظلم كه دو اصل مهم و عامل در تمامى قوانين الهى و
احكام شرعى است ، و مساله عدل الهى حاكم در رد و قبول اعمال بندگان و
كيفر و پاداش اخروى آنان ، و نيز مساله ندامت قاتل و خسران او در دنيا
و آخرت .
و در آخر و بعد از نقل همه اين نكات بيان كرده كه يكى از آثار شوم قتل
نفس اين است كه آثار شومى كه در كشتن يك فرد هست برابر است با آثار
شومى كه در كشتن همه مردم است ، و آثار نيكى كه در زنده كردن يك فرد از
انسانها هست برابر با آثار نيكى است كه در احياى همه انسانها است .
داستان ادريس عليه السّلام
وَ اذْكُرْ فى الْكِتَبِ إِدْرِيس إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً
نَّبِيًّا(56)
وَ رَفَعْنَهُ مَكاناً عَلِياًّ(57)
56. در اين كتاب ادريس را ياد كن كه پيغمبرى راستى پيشه بود.
57. و ما او را به مقامى بلند بالا برديم .
(از سوره مباركه مريم )
وَ إِسمَعِيلَ وَ إِدْرِيس وَ ذَا الْكِفْلِ كلُّ مِّنَ الصبرِينَ(85)
وَ أَدْخَلْنَهُمْ فى رَحْمَتِنَا إِنَّهُم مِّنَ الصلِحِينَ(86)
85. و اسماعيل و ادريس و ذوالكفل را ياد آر كه همه از صابران بودند.
86. كه آنان را مشمول رحمت خود كرديم چون از شايستگان بودند.
(از سوره مباركه انبياء)
در قرآن كريم داستان آن جناب جز در دو آيه از سوره مريم نيامده ، و آن
دو آيه اين است كه مى فرمايد ((و اذكر فى
الكتاب ادريس انه كان صديقا نبيا، و رفعناه مكانا عليا))
و دو آيه از سوره انبياء كه مى فرمايد ((و
اسمعيل و ادريس و ذالكفل كل من الصابرين و ادخلناهم فى رحمتنا انهم من
الصالحين )).
و در اين آيات خداى تعالى او را به ثنايى جميل ستوده و او را پيامبرى
صديق و از زمره صابرين و صالحين شمرده ، و خبر داده كه او را به مكانى
منيع بلند كرده است .
ادريس (ع ) در روايات
از جمله روايات وارده در داستان ادريس روايتى است كه كتاب
((كمال الدين و تمام النعمه
)) به سند خود از ابراهيم بن ابى البلاد
از پدرش از امام محمد باقر (عليه السلام ) نقل كرده ، و چون حديث
طولانى بود ما آن را تلخيص كرديم . و خلاصه اش اين است كه : ابتداء
نبوت ادريس چنين بوده . كه در عهد وى سلطانى جبار بوده ، روزى براى
گردش سوار شده و به سير و تنره مشغول گشت ، در ضمن راه به سرزمينى سبز
و خرم رسيد و از آنجا خوشش آمد و دلش خواست تا آنجا را به ملك خود در
آورد، و آن زمين مال بنده اى مؤ من بود، دستور داد احضارش كردند، و در
باب خريدن آن به گفتگو پرداخت ، ولى مرد حاضر به فروش نشد، پادشاه به
شهر خود بازگشت در حالى كه درباره اين پيشامد اندوهناك و متحير بود، با
همسرش مشورت كرد، البته در همه مهمات خود با او مشورت مى كرد، زن
چنين نظر داد كه چند نفر شاهد دروغين وادار كن تا گواهى دهند كه فلان
شخص از دين پادشاه بيرون شده دادگاه حكم قتلش را صادر كند و ملكش را به
تصرف در آورد، شاه همين كار را كرد، و زمين آنمرد مؤ من را غصب نمود.
خداوند به ادريس وحى فرستاد تا نزد آن پادشاه رفته اين پيام را از
ناحيه خدا به وى برساند كه :آيا به كشتن بنده مؤ من و بى گناه من راضى
نشدى ، زمينش را هم مصادره كردى و زن و فرزندش را گرسنه و محتاج و تهى
دست ساختى ؟ به عزت خودم سوگند كه در آخرت انتقامش را از تو خواهم گرفت
، و در دنيا هم سلطنت را از تو سلب خواهم نمود، و مملكتت را ويران و
عزّتت را مبدل به ذلت خواهم كرد، و گوشت همسرت را به خورد سگان خواهم
داد، زيرا حلم من ، تو را فريب داده .
ادريس با رسالت خداوند به نزد آن شاه آمده و پيام خداى را در ميان
بزرگان در بارش به او رسانيد، شاه او را از مجلس خود بيرون رانده به
اشاره همسرش افرادى را فرستاد تا او را به قتل برسانند، بعضى از ياران
ادريس از ماجرا مطلع شده ، به او رساندند كه از شهر خارج شده ، مهاجرت
كند، ادريس با بعضى از يارانش همان روز از شهر بيرون شدند، آنگاه در
مناجات با پروردگارش از آنچه كه از پادشاه ديده بود شكوه نمود، خداى
تعالى در پاسخش وحى فرستاد كه از شهر بيرون شو كه به زودى وعده اى كه
دادم درباره شاه انفاذ مى كنم ، ادريس از خدا خواست تا علاوه بر انفاذ
آنچه وعده داد، باران آسمان را هم تا روزى كه او درخواست باران نمايد
از اهل شهر حبس كند، خداى تعالى اين درخواست وى را نيز اجابت نمود، پس
ادريس جريان را با ياران با ايمان خود در ميان نهاد و دستور داد تا
آنان نيز از شهر خارج گردند، يارانش كه بيست نفر بودند هر يك به شهر و
ديارى متفرق شدند، و داستان وحى ادريس و بيرون شدنش همه جا منتشر گشت ،
خود ادريس به غارى كه در كوهى بلند قرار داشت پناهنده گشته ، مشغول
عبادت خدا و روزه شد، همه روزه فرشته اى برايش افطار مى آورد، و خدا
امر خود را در اهل آن شهر انفاذ نمود، پادشاه و همسرش را هلاك ساخت ،
چيزى نگذشت كه پادشاه جبارى ديگر جاى او را گرفت ، و بنا به دعاى ادريس
آسمان مدت بيست سال از باريدن بر اهل آن شهر همچنان حبس شده بود، تا
كار مردم به فلاكت و تيره روزى كشيد، وقتى كارد به استخوانشان رسيد
بعضى به بعضى گفتند: اين چوبها را از ناحيه نفرين ادريس مى خوريم ، و
قطعا باران نخواهد آمد مگر اينكه او دعا كند ولى چه كنيم كه نهانگاه او
را نمى دانيم كجا است ، چاره كار همين است كه به سوى خدا بازگشت نموده
و توبه كنيم ، و درخواست باران كنيم زيرا او از ادريس به ما مهربانتر
است .
در اين هنگام خداى تعالى به ادريس وحى فرستاد كه مردم رو به توبه نهاده
اند، و ناله ها سر داده و به استغفار و گريه و تضرع و زارى پرداخته
اند، و من به ايشان ترحم كردم ، ولى چون به تو وعده داده ام كه باران
برايشان نفرستم مگر به دعاى تو اينك از من درخواست باران كن تا
سيرابشان كنم ، ادريس گفت : بار الها من چنين درخواستى نمى كنم .
پس خداى عزوجل به آن فرشته اى كه برايش طعام مى برد وحى فرستاد كه ديگر
براى ادريس طعام مبر، سه روز گرسنه ماند و گرسنگى از پايش در آورد، پس
ندا كرد كه بار الها رزق مرا از من حبس كردى با اينكه هنوز زنده ام و
قبض روحم ننموده اى ؟ خداى تعالى به او وحى فرستاد: از اينكه سه روز
غذا به تو نرساندم جزع مى كنى ولى از گرسنگى اهل قريه ات هيچ ناراحت
نيستى با اينكه آن بى نوايان بيست سال است دچار قحطى هستند، تازه وقتى
به تو مى گويم دعا كن تا برايشان باران بفرستم از دعا هم بخل مى ورزى
اينك با گرسنگى ادبت كردم (تا بدانى چه مزه اى دارد) و حال بايد از اين
غار و كوه پائين روى و به دنبال كار و كسب باشى ، از اين به بعد رزقت
را به كار و كوشش خودت محول كردم .
ادريس از كوه پايين آمده به دهى در آن نزديكيها رسيد، خانه اى ديد كه
دود ازآن بلند است ، به عجله بدان سو رفت ، زنى پير و سالخورده يافت كه
دو قرص نان خود را روى ساج مى پزد، ادريس گفت : اى زن قدرى طعام به من
بده كه از گرسنگى از پاى در آمدم ، زن گفت : اى بنده خدا نفرين ادريس
براى ما چيزى باقى نگذاشته تا به كسى انفاق كنيم و سوگند ياد كرد كه
غير از اين دو قرص هيچ چيز ندارم اگر معاشى مى طلبى از غير اهل اين ده
بطلب . ادريس گفت : لااقل مقدارى به من طعام بده كه بتوانم جانم را حفظ
كنم و راه بروم تا به طلب معاش برخيزم ، گفت اين نان بيش از دو قرص
نيست ، يكى براى خودم است و يكى براى فرزندم ، اگر سهم خودم رابدهم مى
ميرم ، و اگر سهم پسرم را بدهم او مى ميرد، و چيزى زايد بر آن هم
نداريم ، گفت فرزند تو صغير است ، نصف نان براى او بس است ، و نصف
ديگرش را به من بده ، زن راضى شد و نصف قرص را به او داد.
فرزند آن زن وقتى ديد كه ادريس سهم نان او را مى خورد از شدت نگرانى
افتاد و مرد، مادرش گفت : اى بنده خدا پسرم را از شدت جزع نسبت به قوت
لايموتش كشتى ؟ گفت : مترس و نگران مباش كه همين ساعت به اذن خدا زنده
اش مى كنم ، آنگاه دو بازوى كودك را گرفت گفت : اى روح كه از بدن او به
امر خدا بيرون شده اى به اذن خدا برگرد كه من ادريس پيغمبرم ، روح كودك
برگشت .
مادر كودك وقتى كلام ادريس را شنيد، و شنيد كه گفت : من ادريسم ، و نيز
ديد كه فرزندش زنده شده ، فرياد زد كه شهادت مى دهم كه تو ادريس
پيغمبرى ، پس از خانه بيرون شده با بانگ هر چه بلندتر در ده فرياد زد:
مژده مژده كه فرج نزديك شد، و ادريس به داخل قريه آمد، پس ادريس خود را
به آن مكانى كه پادشاه جبار زندگى مى كرد و به صورت تلى خاك در آمده
بود رسانيد، در آنجا نشست و جمعى از اهل قريه گردش جمع شده التماس
كردند و طلب ترحم نموده ، درخواست كردند دعا كند تا باران بر آنان
ببارد، گفت : دعا نمى كنم تا آن پادشاه جبارتان حاضر شود با شما با پاى
برهنه حركت كند، و از من درخواست دعا كند.
اين خبر به گوش آن جبار رسيد، چهل نفر را فرستاد تا ادريس را نزد او
ببرند، وقتى آمدند و تكليف كردند كه بيا با ما نزد جبار رويم ، ادريس
نفرين كرد و هر چهل نفر تا آخرين نفرشان مردند، جبار پانصد نفر را
فرستاد، وقتى نزد ادريس آمده تكليف رفتن نزد جبار كردند و التماس
نمودند، ادريس كشته چهل نفر همكارانشان را نشانشان داده فرمود من نزد
او نمى آيم و دعا براى باران هم نمى كنم تا اينكه او و همه اهل قريه
پاى برهنه نزد من آيند و از من درخواست دعا كنند.
افراد نامبرده نزد آن جبار شده جريان را باز گفتند، و از او خواستند تا
به اين كار تن در دهد، شاه جبار با خانواده و اهل قريه اش با كمال خضوع
و تذلل نزد ادريس آمده درخواست كردند تا از خدا بخواهد باران را بر
آنان ببارد، در اين هنگام ادريس درخواست باران كرد، پس ابرى در آسمان
برخاسته بر آنان سايه افكند، و شروع به رعد و برق نموده لحظه اى بعد
رگبارى زد كه ترس غرق شدن پديد آمد، و مردم از خطر آب در فكر جان خود
افتادند.
و در كافى به سند خود از عبدالله بن ابان از امام صادق (عليه السلام )
نقل كرده كه در حديثى كه درباره مسجد سهله است فرموده : مگر نمى دانى
كه آنجا جاى خانه ادريس پيغمبر است كه در آنجا مشغول خياطى بوده .
مؤ لف : در ميان اهل تاريخ و سيره نيز معروف است كه ادريس (عليه السلام
) اولين كسى بوده كه با قلم خط نوشته ، و اولين كسى بوده كه خياطت كرده
است .
و در تفسير قمى مى گويد: اگر ادريس را ادريس ناميده اند به خاطر كثرت
دراست كتاب بوده است .
روايتى در معناى آيه ((و رفعنا مكانا
عليا))
مؤ لف : در بعضى از روايات در معناى آيه ((و
رفعناه مكانا عليا)) آمده كه خداى تعالى
بر فرشته اى از فرشتگان ، غضب نمود، پس بال او را قطع نموده و در جزيره
اى بيفكند، و اين جزيره در وسط دريا قرار داشت ، مدتها كه خدا مى داند
چقدر بوده در آنجا ماند تا آنكه خداى تعالى ادريس را مبعوث نمود، فرشته
نزد ادريس آمده درخواست كرد كه از خدا مسئلت نمايد تا از او راضى گردد
و بالش را به او برگرداند، ادريس دعا كرد و خدا بالش را برگردانيد و از
او راضى شد.
فرشته در تلافى احسان ادريس به او گفت : آيا حاجتى دارى ؟ گفت : بلى ،
دوست مى دارم مرا به آسمان ببرى تا ملك الموت را ببينم ، چون هر وقت به
ياد او مى افتم زندگى بر من تلخ مى شود، پس فرشته او را بر بال خود
گرفته به آسمان چهارم آورد، در آنجا ملك الموت را ديد كه از تعجب سر
خود را تكان مى داد، ادريس بر وى سلام كرد، و پرسيد چرا سر خود را تكان
مى دهى ؟ گفت : خداى رب العزه مرا دستور داده بود تو را بين آسمان
چهارم و پنجم قبض روح كنم ، من عرضه داشتم : پروردگارا ميان هر يك از
آسمانها پانصد سال ، و قطر هر آسمانى هم پانصد سال راه ، فعلا فاصله
ميان من و ادريس چهار آسمان است ، چگونه او خود رابدينجا مى رساند،
اينك مى بينم كه خودت آمدى ، پس او را قبض روح نمود، اين است معناى آيه
و ((رفعناه مكانا عليا)).
مؤ لف : اين حديث را على بن ابراهيم قمى در تفسير خود از پدرش ، از ابى
عمير، از شخصى از امام صادق (عليه السلام ) آورده .
و در معناى آن كافى نيز از على بن ابراهيم از پدرش ، از عمرو بن عثمان
، از مفضل بن صالح ، از جابر، از ابو جعفر (عليه السلام )، از رسول خدا
(صلى اللّه عليه و آله و سلم ) نقل كرده اند.
و اين دو روايت ، و مخصوصا روايت دومى با ضعف سندى كه دارند، نمى شود
مورد اعتماد قرار گيرند، چون با ظاهر كتاب كه دلالت بر عصمت ملائكه و
نزاهتشان از كذب و خطا دارد، مخالف مى باشند.
ثعلبى در كتاب عرائس از ابن عباس و ديگران روايتى آورده كه خلاصه اش
اين است كه : روزى ادريس در گرماى آفتاب راه پيمايى كرده و از حرارت آن
آزار ديد، با خود گفت : يك روز در حرارت آفتاب راه رفتم اينقدر ناراحتم
كرد، پس آن كسى كه آفتاب را حمل مى كند و در هر يك روز پانصد سال راه
مى برد چه حالى دارد؟ پس دعا كرد كه بار الها سنگينى آن را بردوش آن
ملك سبك گردان ، و گرمايش را برايش تخفيف ده ، خدا دعايش را مستجاب
كرد، و آن ملك از خداى تعالى سبب را پرسيد، و فهميد كه اين سبكى و
تخفيف حرارت كه در حمل او پيدا شده از دعاى ادريس بوده است ، پس از خدا
خواست تا ديدار ادريس را به او روزى كند، و ميان او و وى دوستى برقرار
سازد، خدايش اجازه داد.
پس ادريس همواره از او پرسش ها مى كرد، از آن جمله يكى اين بود كه تو
گفتى گرامى ترين فرشتگان نزد ملك الموت هستى ، وبيش از سايرين نزد او
مكان و منزلت دارى ، حال با چنين منزلتى نزد او برايم شف اعت كن تا اجل
مرا تاءخير بيندازد تا بيش از پيش به شكر و عبادت خدا بپردازم ، فرشته
گفت : خداوند اجل هيچ كس را تاءخير نمى اندازد، ادريس گفت : بله ، و
ليكن اين را بيشتر دوست دارم ، گفت : بسيار خوب ، من با او گفتگو مى
كنم ، و قول مى دهم كه آنچه بتواند درباره يكى از بنى آدم انجام دهد
درباره تو انجام دهد.
پس فرشته ادريس را حمل كرده به آسمان برد، و در جايى كه آفتاب طلوع مى
كند نهاد، و خودش نزد ملك الموت آمده و حاجت ادريس را به عرض رساند و
شفاعتش كرد، ملك الموت گفت : من چنين اختيارى ندارم ، ولى تنها اين
احسان را مى توانم در حق او بكنم كه اگر دوست بدارد بگويم چه وقت اجلش
مى رسد گفت بگو، پس ملك الموت به دفتر خود نگاهى كرده ، گفت : اسم او
فلان است ، و به گمانم او هرگز نمى ميرد، چون او را مى بينم كه در محل
طلوع آفتاب مى ميرد، فرشته گفت : اتفاقا من او را در همانجا گذاشته و
نزد تو آمده ام ، ملك الموت گفت : پس برگرد كه گمان نمى كنم او را زنده
ببينى ، زيرا به خدا سوگند چيزى از اجل او باقى نمانده ، پس فرشته
برگشت و او را مرده يافت .
اين روايت را الدرالمنثور نيز از ابن ابى شيبه و ابن ابى حاتم ، از ابن
عباس از كعب ، روايت كرده ، چيزى كه هست در روايت كعب آمده : فرشته اى
كه بر ادريس در آمد همان فرشته اى بوده كه همواره عمل ادريس را بالا مى
برده ، و نيز در آن آمده كه همه روزه از ادريس عملى بالا مى برده كه
معادل عمل همه اهل زمين و معاصرين وى بوده است ، و از اين جهت از ادريس
بسيار خوشش آمده از خدا درخواست اجازه كرد تا بر زمين وارد شود و با
ادريس بناى رفاقت بگذارد، و پس از كسب اجازه بر او نازل شده و با او
رفاقت كرد....
و ابن ابى حاتم به طريقى ديگر اين روايت را از ابن عباس نقل كرده ، و
در آن آمده كه ادريس در ميان دو بال فرشته نامبرده از دنيا رفته است .
و نيز در الدرالمنثور است كه ابن منذر، از عمر مولاى غفره ، و او بدون
ذكر سند از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آ له و سلم ) روايت كرده كه از
ادريس به تنهائى عمل و عبادتى بالا مى رفته كه معادل عمل همه مردم اهل
عصرش بوده است ، ملك الموت فرشته ماءمور - از او خوشش آمد، از خدا
اجازه خواست تا به زمين نازل شود و با او همنشين گردد خداى تعالى اجازه
اش داد، پس فرشته و ادريس در زمين به سير و گردش و عبادت خدا
پرداختند، ادريس از عبادت رفيقش خوشش آمد چون ديد كه اصلا از عبادت
خسته و كسل نمى شود، از او سببش را پرسيد، و اصرار كرد، فرشته خود را
معرفى كرد، معلوم شد كه همان ملك الموت است ، و چون از عبادت وى خوشش
آمده از خدا خواسته است تا اجازه مصاحبت با وى را به او بدهد.
ادريس وقتى فهميد رفيقش از جنس بشر نيست ، بلكه ملك الموت است ، سه
حاجت درخواست كرد: اول اينكه ساعتى او را قبض روح كند و دوباره جانش را
برگرداند، ملك الموت با كسب اجازه از خداى تعالى اين كار را كرد، دوم
اينكه او را به آسمان ببرد و آتش دوزخ را به او نشان دهد، ملك الموت
اين كار را نيز با كسب اجازه برايش انجام داد، سوم اينكه بهشت را به او
نشان دهد، آن را نيز انجام داد، و وقتى كه ادريس داخل بهشت شد و از
ميوه هاى آن خورد و از آبش آشاميد، ملك الموت گفت حال بيا تا بيرون
رويم همه حوائجت را بر آوردم ، ادريس از بيرون شدن امتناع ورزيد و به
يكى از درختهاى بهشتى چسبيد كه به هيچ وجه بيرون نمى آيم ، و در مقام
احتجاج گفت : مگر غير اين است كه هر كسى بايد مرگ را بچشد؟ من كه چشيده
ام ، و مگر غير از اين است كه هر كسى بايد وارد جهنم شود، من كه وارد
آن نيز شده ام ، و مگر غير اين است كه هر كس وارد بهشت شود ديگر بيرون
نمى آيد؟ پس من بيرون نمى آيم ، ملك الموت در جوابش عاجز گشت : خداى
تعالى به ملك الموت فرمود: ادريس عاجزت كرد، پس متعرض او مشو، بگذار
بماند، و به همين جهت ادريس در بهشت باقى ماند.
اين روايت را عرائس نيز آورده ، و آن را از وهب نقل كرده ، و در آخر
روايت او اين اضافه آمده است : ((پس
ادريس در آنجا زنده است ، گاهى در آسمان چهارم خداى را بندگى مى كند، و
گاهى در بهشت به تنعم مى پردازد)).
و در مستدرك حاكم از سمره روايت مى كند كه گفت : ادريس مردى سفيد روى ،
بلندقامت ، تنومند، فراخ سينه ، بدنش كم موى ، سرش پر موى بود، و يكى
از دو چشمش از ديگرى درشت تر بود، و در سينه لكه سفيدى داشت كه برص
نبود، و چون خداى تعالى جور و عداوت مردم را ديد و ديد كه از اوامرش
سرپيچى مى كنند، ادريس را به آسمان ششم برد، و اينكه در قرآن فرموده :
((و رفعناه مكانا عليا))
اشاره به همين است .
مؤ لف : هيچ نقاد با بصيرت شك نمى كند در اينكه اين روايات از
اسرائيلياتى است كه دست جعالان حديث آن را در ميان روايات ما وارد كرده
است ، براى اينكه با هيچ يك از موازين علمى و اصول مسلم دين سازگارى
ندارد.
