شرح نكوهش غرور و حقيقت آن و مثال هايش
بايد دانست كه گفتار خداى متعال در نكوهش غرور كافى است : فلا تغرنكم الحيوة الدنيا و لا يغرنكم باللّه الغرور؛ ⁽⁵⁴²⁾ و لكنكم فتنتم انفسكم و تربصتم و ارتبتم و غرتكم الامانى حتّى جاء امر اللّه و غركم باللّه الغرور. ⁽⁵⁴³⁾
پيامبر (ص ) فرمود: ((خوشا به خواب زيركان و افطار كردنشان چگونه شب زنده دارى و تلاش احمقان را ناچيز و بى ارج مى سازند، البته به اندازه سنگينى ذرّه اى (عمل ) از صاحب تقوا و يقين ، بهتر است از علم فريب خوردگان كه زمين را پر سازد)).⁽⁵⁴⁴⁾
پيامبر (ص ) فرمود: ((زيرك كسى است كه نفس خود را به خدمت گيرد و براى پس از مرگ عمل كند، و نادان كسى است كه نفسش را خواهش هاى آن پيروى كند و آرزوهاى (بدون عمل ) از خدا داشته باشد)).⁽⁵⁴⁵⁾
تمام مطالبى كه در برترى علم و نكوهش جهل وارد شده دليل بر نكوهش ‍ غرور است ، چرا كه غرور نوعى نادانى است ، نادانى آن است كه انسان به چيزى معتقد باشد و آن را بر خلاف حقيقت ببيند، و غرور همان جهل است با اين تفاوت كه هر جهلى غرور نيست ، بلكه در غرور وجود شخصى كه فريب خورده و چيزى كه مى فريبد لازم است . پس هرگاه شئى مجهول مورد اعتقاد چيزى مطابق با هواى نفس باشد و عامل جهل شبهه و خيال فاسدى باشد كه گمان مى رود دليل است ولى دليل نيست ، چنين جهلى غرور نام دارد. بنابراين غرور اطمينان نفس به چيزى است كه با خواهش ‍ نفسانى مطابق است و طبيعت انسان به نيرنگ و شيطان به آن مايل مى شود پس هر كس بر اساس شبهه فاسدى معتقد شود كه در دنيا يا آخرت به خير و سعادت رسيده مغرور است ، و بيشتر مردم به خودشان گمان خير دارند در حالى كه در آن اشتباه مى كنند. در اين صورت بيشتر مردم مغرورند، اگر چه انواع غرور و درجات غرورشان گوناگون است تا آنجا كه غرور بعضى از آنها بيشتر و آشكارتر از بعضى است و آشكارترين و سخت ترين غرورها غرور كافران و گنهكاران و فاسقان است . ما در اينجا مثال هايى براى حقيقت غرور مى آوريم .
مثال اوّل :
غرور كافران . بعضى از كافران را زندگى دنيا فريفته است و بعضى را شيطان . امّا آنها كه به زندگى دنيا فريفته شده اند كسانى هستند كه مى گويند: نقد به از نسيه است . دنيا نقد و آخرت نسيه است ، در اين صورت دنيا بهتر است و بايد آن را انتخاب كرد؛ و مى گويند: يقين بهتر از شك است و لذت هاى دنيا يقينى است و آخرت مشكوك . پس نبايد يقين را رها كرد. اين استدلال ها قياس هاى فاسد و شبيه به قياس ابليس است آنجا كه گفت : انا خير منه خلقتنى من نار و خلقته من طين . خداوند در قرآن به اين گروه اشاره فرموده است : اولئك الذين اشتروا الحيوة الدنيا بالاخرة فلا يخفف عنهم العذاب و لا هم ينصرون . ⁽⁵⁴⁶⁾ درمان اين غرور يا به تصديق ايمان يا به وسيله برهان است امّا تصديق به ايمان خالص اين است كه اين سخن خدا را تصديق كند كه : ما عندكم ينفد و ما عنداللّه باق ، ⁽⁵⁴⁷⁾ و اين گفته : و ما عنداللّه خير و ابقى ؛ ⁽⁵⁴⁸⁾ و اين گفتار: و الاخرة خير و ابقى ؛ ⁽⁵⁴⁹⁾ و نيز آيه : و ما الحيوة الدنيا الا متاع الغرور. ⁽⁵⁵⁰⁾ فلا تغرنكم الحيوة الدنيا و لا يغرنكم باللّه الغرور. ⁽⁵⁵¹⁾
پيامبر (ص ) گروه هايى از كافران را به اين امور خبر داد پس از او تقليد و او را تصديق كردند و به او ايمان آوردند و دليل هم نخواستند. ⁽⁵⁵²⁾ بعضى ها مى گفتند: تو را به خدا سوگند مى دهيم آيا خدا تو را به رسالت برانگيخته است ؟ پيامبر مى فرمود: آرى ، در نتيجه او تصديق مى كرد ⁽⁵⁵³⁾ اين ايمان ، ايمان توده مردم است و آن از غرور بيرون است و همانند تصديق كودك است . كودك گفته پدرش را كه حضور در مكتب را بهتر از حضور در مكان بازى است تصديق مى كند با اين كه دليل بهتر بودن مكتب را نيم داند. امّا شناخت با برهان و دليل اين است كه دليل فاسد بودن اين قياسى را كه شيطان در قلبش ترتيب داده است بداند، زيرا فريفتگى هر مغرورى علتى دارد و آن علت دليل است و هر دليلى خود نوعى قياس است كه در نفس ‍ جاى گرفته و موجب مى شود آدمى به آن آرامش يابد، اگر چه صاحب آن نفهمد و نتواند با الفاظ عالمان آن قياس را ترتيب دهد. پس در قياسى كه شيطان ترتيب مى دهد دو اصل موجود است : 1 - دنيا نقد و آخرت نسيه است اين اصل صحيح است . 2 - نقد بهتر از نسيه است ، اين اصل انسان را به اشتباه مى اندازد و حقيقت مطلب اين نيست ، بله اگر نقد در اندازه و هدف همانند نسيه باشد نقد به از نسيه است و اگر كمتر از نسيه باشد، نسيه بهتر است ؛ زيرا كافر مغرور در تجارت خود درهمى خرج مى كند تا ده درهم نسيه بگيرد و نمى گويد نقد به از نسيه است ، پس نقد را رها نمى كنم ، هرگاه پزشك او را از ميوه جات و غذاهاى لذيذ پرهيز دهد از ترس درد بيمارى آينده بى درنگ آن را ترك مى كند در حالى كه نقد را ترك و به نسيه راضى شده است ، تمام بازرگانان سفر دريا مى روند و رنج نقد را به خاطر آسايش و بهره نسيه تحمل مى كنند و اگر ده درهم در آينده به از يك درهم در حال حاضر است پس لذت دنيا را از نظر مدتش با مدت آخرت مقايسه كند چرا كه طولانى ترين عمر انسان (معمولا) صد سال است و آن از نظر زمانى يكدهم از ده يك ، يك ميليونيم جزء آخرت نيست ، و گويى يك نعمت را ترك كرده تا يك ميليون بلكه نعمت هاى بى نهايت را به دست آورد، و اگر از نوع بنگرد لذت هاى دنيا را تيره و آميخته به انواع كدورت ها مى بيند و لذت هاى آخرت را خالص و بدون كدورت مى يابد، در اين صورت جمله نقد بهتر از نسيه است ، اشتباه مى باشد و آن غرورى است كه منشاء آن قبول لفظ عام و مشهورى است كه گفته شده و از آن چيز خاصى قصد شده است و مغرور از معناى خاص آن غافل شده است ، زيرا قصد كسى كه گفته است ((نقد به از نسيه است )) اين است كه نقد بهتر از نسيه اى است كه همانند خودش باشد اگر چه آن را بصراحت نگفته است ، در اين موقع شيطان به قياس ديگرى پناه مى برد و آن اين كه : يقين به از شك است ، دنيا يقينى است و آخرت مشكوك ، و فساد اين قياس بيش از اول است ، زيرا هر دو اصل آن باطل است وقتى يقين به از شك است كه مانند هم باشند وگرنه تاجر به زحمت خود (در تجارت ) يقين دارد و در سود بردن شك دارد، و فقيه مستنبط در اجتهاد خود يقين دارد ولى در رسيدن به درجه علم مشكوك است ، شكارچى در رفتنش به شكارگاه يقين دارد امّا در شكار كردن مشكوك است . همچنين دورانديشى عادت تمام خردمندان است و تمام آن موارد ترك كردن يقين به واسطه امور مشكوك است ، ولى تاجر مى گويد: اگر تجارت نكنم گرسنه مانده و زياد ضرر مى كنم و اگر تجارت كنم رنجم اندك و ربحم بسيار مى شود. همچنين بيمارى داروى ناگوار، تلخ و ناخوشآيند را مى آشامد در حالى كه به تلخى دارو نسبت به بيمارى و مرگى كه از آن بيم دارد اندك است . همچنين كسى كه در آخرت ترديد دارد به موجب دورانديشى بر او لازم است بگويد: ايام صبر (در دنيا) كه آخر عمر است نسبت به آنچه درباره آخرت مى گويند، اندك است ، و اگر آنچه درباره آخرت مى گويند دروغ باشد جز بهره مندى از نعمت هاى دنيا در دوران حياتم چيزى را از دست نمى دهم در حالى كه از ازل تاكنون معدوم بوده و از نعمت هاى دنيا برخوردار نبوده ام و فرض مى كنم همچنان در عدم مانده ام ، و اگر آنچه را به آخرت گفته شده راست باشد تا ابد در دوزخ خواهم ماند و اين غير قابل تحمل است ، از اين رو على (ع ) به يكى از بى دينان فرمود: ((اگر آنچه (درباره دروغ بودن آخرت ) مى گويى درست باشد ما و تو رهايى يافته ايم و اگر آنچه ما (راجع به آخرت مى گوييم ) راست باشد ما رها شده و تو هلاك مى شوى )). ⁽⁵⁵⁴⁾ حضرت اين سخن را به خاطر شك داشتن در آخرت نفرمود، بلكه با شخص ملحد و بى دين به اندازه خردش سخن گفت و برايش بيان كرد اگر چه به آخرت هم يقين نداشته باشد مغرور است . امّا اصل دوم سخن شخص بى دين كه آخرت مشكوك است ، اين نيز اشتباه است بلكه آخرت در نزد مؤ منان يقينى است و يقين آنان به آخرت دو مدرك دارد: يكى ايمان و تصديق به تقليد از پيامبران و عالمان و آن نيز غرور را مى زدايد و آن دريافت يقين عوام و بيشتر خواص است و مثلشان مثل بيمارى است كه درمان مرضش را نمى داند و تمام پزشكان و اهل صناعت اتفاق نظر دارند كه درمان او فلان گياه است پس نفس بيمار به تصديق آنها مطمئن مى شود و از آنها دليل نمى طلبد، بلكه به گفته ايشان مطمئن شده به آنان عمل مى كند و اگر شخص روستايى عامى يا فرد سرگشته اى در اين مورد پزشكان را تكذيب كند در حالى كه بيمار به تواتر و قراين احوال مى داند كه تعداد پزشكان زيادتر و فضل آنها بيشتر است و از او به پزشكى داناترند، بلكه تكذيب كننده از طب آگاهى ندارند، از گفتار پزشكان به دروغگويى تكذيب كننده معتقد مى شود و به گفته وى به دروغگويى پزشكان معتقد نمى شود و در علم خود به گفته او فريفته نمى شود و اگر به گفته تكذيب كننده اعتماد كند و گفته پزشكان را رها سازد سرگشته و مغرور خواهد بود. همچنين كسى كه بينديشد كسانى را كه به آخرت يقين دارند، و از آخرت خبر مى دهند و مى گويند تقوا داروى سودمندى در رسيدن به سعادت اخروى است ، بهترين آفريدگان خدا و والاترين مردم از نظر درجه بينش و عقل و معرفت خواهد شناخت ، آنان انبياء و اولياء و حكيمان و عالمانند و در آن اعتقاد اصناف مردم از آنها پيروى مى كند و بندرت چند باطل گرا در ميانشان يافت مى شود كه شهوت بر آنها غالب شده و نفوسشان به بهره ورى از دنيا مايل شود، و ترك شهوت ها بر ايشان و اقرار به اين كه دوزخى هستند سخت مى آيد. از اين رو آخرت را انكار و انبياء را تكذيب مى كنند، و چنان كه گفته كودك و شخص ‍ روستايى عامى اطمينانى را كه در دل از سخن مورد اتفاق پزشكان به وجود آمده برطرف نمى سازد، گفتار نادانى كه برده شهوت ها شده و نيز در درستى گفته هاى انبياء و علماء ترديد ايجاد نمى كند و اين اندازه ايمان براى تمام مردم كافى است و آن يقين قطعى است كه شخص را ناگزير به عمل وا مى دارد و غرور به وسيله آن برطرف مى شود.
امّا مدرك دوم براى شناخت آخرت وحى و الهام است ، وحى ويژه انبياء و الهام مخصوص اولياست و چنين نپنداريد كه شناخت پيامبر نسبت به امر آخرت و امور دين به تقليد جبرئيل و با شنيدن از اوست ، چنان كه شناخت شما تقليد از پيامبر است . تا شناخت شما مانند شناخت پيامبر باشد و اختلاف فقط در شخص مقلد است ، بعيد است كه چنين باشد، زيرا تقليد معرفت و شناخت نيست بلكه اعتقادى صحيح است در حالى كه پيامبران عارف به حقايق اند، يعنى حقيقت اشياء آن چنان كه هست برايشان كشف شده و با چشم باطن آنها را مشاهده كرده اند. چنان كه شما محسوسات را با چشم ظاهر مشاهده مى كنيد. بنابراين انبياء از آنچه مشاهده كرده اند خبر مى دهند نه از شنيدن و تقليد، به اين صورت كه حقيقت روح براى آنها كشف شده و اين كه روح از امر خداست (عالم امر) و مقصود از امر خدا امر در مقابل نهى نيست ، چرا كه امر در مقابل نهى سخن است و روح سخن نيست و مقصود از امر ((شاءن )) هم نيست تا مقصود از آن فقط مخلوق خدا باشد، چون امر به معناى شاءن شامل تمام مخلوقات مى شود بلكه دو عالم داريم : عالم امر و عالم خلق و امر هر دو از آن خداست . پس اجسامى كه مقدار دارند از عالم خلق است ، زيرا خلق همان تقدير است ، و هر موجودى از داشتن مقدار منزه باشد از عالم امر است ، و شرح آن پرده برداشتن از سرّ روح را مى طلبد و چون به بيشتر مردم از شنيدن آن ضرر مى رسد مجاز به بيان آن نيستيم ، مانند سرّ ((قدر)) كه افشا كردن آن ممنوع است . پس هر كس سرّ روح را بشناسد نفس خويش را خواهد شناخت و چون نفس خود را بشناسد پرودگار خويش را نيز خواهد شناخت و هرگاه نفس خود و پروردگارش را شناخت بداد كه روح طبيعةً و فطرةً امرى ربانى است و بداند كه روح در جهان ماده غريب (دور از وطن ) است و به مقتضاى طبيعت ذاتى خود به زمين فرود نيامده بلكه به وسيله امرى فرود آمده كه بر او عارض شده و با ذات او بيگانه است و آن امر عارضى بيگانه بر آدم (ع ) وارد شد كه از آن به معصيت تعبير شده است و آدم را از بهشتى كه با مقتضاى ذات او مناسب تر بود فرود آورد، چرا كه ذات آدم در جوار پروردگار متعال و امرى و ربانى بود و علاقه اش به جوار الهى ذاتى است ، مگر اين كه عوارض عالم بيگانه با ذاتش او را از مقتضاى طبيعت خود منصرف سازد و در اين صورت نفس و پروردگار خود را فراموش كند و هرگاه چنين كارى بكند به خودش ستم كرده است زيرا به او گفته شده است : و لا تكونوا كالذين نسواللّه فاءنسيهم انفسهم اولئك هم الفاسقون . ((فاسقون يعنى كسانى كه از مقتضاى طبيعت و آنچه براى آنها شايسته و سزاوار بود خارج شده اند؛ گفته مى شود: فسقت الرطبة عن كمامها هرگاه شاخه و ساقه گياه از مجراى طبيعى خود بيرون بيايد، و اين اشاره به اسرارى است كه عارفان از استنشاق بوى آن به وجد مى آيند و كوته نظران از شنيدن الفاظ آن ناراحت مى شوند، زيرا آن كلمات و رايحه آنها به اين كوته نظران ضرر مى رساند، چنان كه بوى گل به جعل و سوسك ضرر مى زند، و چشمان ضعيف آنها را خيره مى كند، چنان كه خورشيد چشم شب پرگان را خيره مى سازد، گشوده شدن اين در از اسرار دل به عالم ملكوت معرفت و ولايت نام دارد و صاحب آن ولى و عارف ناميده مى شود و اين سرآغاز مقامات انبياست و آخرين مقامات اولياء اول مقامات انبياست و اينك بايد به مقصود خود برگرديم .
بنابراين فريب شيطان كه آخرت مشكوك است ، يا به يقين تقليدى دفع مى شود يا به بينش و شهود باطنى ، مؤ منان هرگاه با زبان و اعتقادشان اوامر الهى را ضايع سازند و اعمال شايسته را ترك كنند و به شهوت ها و گناهان بپردازند در اين غرور شريك كافرانند؛ چرا كه آنها زندگى دنيا را بر آخرت ترجيح داده اند. آرى كار آنها سبك تر از كافران است چون اصل ايمان آنان را از كيفر دائمى حفظ مى كند و از دوزخ خارج مى شوند، اگر چه پس از مدتى باشد ولى آنها نيز مغرورند، زيرا به برترى آخرت بر دنيا اعتراف كرده اند ولى به دنيا مايل شده و آن را (بر آخرت ) ترجيح داده اند و ايمان تنها براى رستگار شدن كافى نيست خداى متعال مى فرمايد: و انى لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحا ثم اهتدى ؛ ⁽⁵⁵⁵⁾ و فرمود: ان رحمة اللّه قريب من المحسنين ⁽⁵⁵⁶⁾ پيامبر (ص ) به عربى باديه نشين فرمود: ((احسان اين است كه خدا را چنان بپرستى كه گويى او را مى بينى ))؛ ⁽⁵⁵⁷⁾ و خداى متعال فرمود: والعصر ان الانسان لفى خسر، الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات . ⁽⁵⁵⁸⁾ بنابراين در تمام قرآن وعده آمرزش به ايمان و عمل صالح وابسته است نه ايمان تنها. پس اينان نيز مغرورند، يعنى آنها كه به دنيا مطمئن شده اند و به آن شادمانند و از نعمت هاى دنيا در رفاهند و آنرا دوست مى دارند و از ترس از دست دادن لذت هاى دنيا از مرگ كراهت دارند نه به خاطر ترس پس از مرگ ، اين است مثال مؤ منان و كافرانى كه به دنيا فريفته شده اند.
براى فريفته شدن به خدا دو مثال از فريفته شدن كافران و گنهكاران را مى آوريم . امّا مثال غرور كافران به خدا گفته بعضى از آنها به دل و زبانشان است كه اگر خدا آخرتى داشته باشد ما از ديگران به آن سزاوارتريم و بهره مان بيش از آنهاست و حالمان بهتر، چنان كه خداوند متعال از قول دو مردى كه با هم گفتگو مى كردند خبر داده است . آنگاه كه گفت : و ما اظن الساعة قائمة و لئن رددت الى ربى لاجدن منها منقلبا. ⁽⁵⁵⁹⁾ و خلاصه جريان آنها چنان كه در تفسير نقل شده اين است كه يكى از آن دو كه كافر بود قصرى به هزار دينار ساخت و باغى به هزار دينار، و خادمانى به هزار دينار خريد و زنى به هزار دينار كابين كرد و در تمام اين موارد مؤ من به او پند مى داد و مى گفت : قصرى خريدى كه ويران مى شود چه خوب بود قصرى در بهشت مى خريدى ، و باغى خريدى كه خراب مى شود، خوب بود باغى ماندنى در بهشت مى خريدى و خادمانى كه نميرند و نيز زنى از حوريان كه مرگ ندارند و در تمام اين نصايح كافر سخن مؤ من را ردّ مى كرد و مى گفت : آنجا خبرى نيست و هر چه گفته اند دروغ است و اگر راست باشد در آخرت براى من بهتر از اين خواهد بود. خداى متعال گفته عاص بن وائل ⁽⁵⁶⁰⁾ را نيز چنين وصف كرده است ، زيرا مى فرمايد: لا وتين مالا و ولدا، پس خداى متعال در ردّ او فرمود: اطلع الغيب ام اءتخذ عند الرحمن عهدا كلا.
از خباب بن ارت ⁽⁵⁶¹⁾ روايت شده كه گفت : من وامى بر عاص بن وائل داشتم او مطالبه كردم و او ادا نكرد، گفتم : من آن را در آخرت خواهم گرفت . پس گفت : هرگاه آخرت شد در آنجا مال و فرزندانى دارم و قرضت را ادا خواهم كرد. پس خداى متعال اين آيه را نازل فرمود: اءفراءيت الذى كفر بآياتنا و قال لاوتين مالا و ولدا ⁽⁵⁶²⁾ تا آخر آيات ؛ و خداى متعال فرمود: و لئن اذقناه رحمة منا من بعد ضراء مسته ليقولن هذا لى و ما اظن الساعة قائمة و لئن رجعت الى ربى تا آخر آيه . ⁽⁵⁶³⁾ تمام اين موارد فريفته شدن به خداست و علتش قياسى از قياس هاى ابليس است . دليل فريفتگى اين است كه مترفين يك بار به نعمت هايى كه خدا در دنيا به آنها داده مى نگرند و نعمت هاى آخرت را با آنها قياس مى كنند و نيز خدا در دنيا عذابشان را به تاءخير مى اندازد و آنها عذاب آخرت را با عذاب دنيا قياس مى كنند، چنان كه خداوند متعال مى فرمايد: و يقولون فى انفسهم لولا يعذبنا اللّه بما نقول حسبهم جهنم يصلونها فبئس المصير ⁽⁵⁶⁴⁾ بار ديگر به مؤ منان مى نگرند كه درويش و ژوليده و غبار آلوده اند، پس آنها را كوچك شمرده و تحقير مى كنند و مى گويند: اهؤ لاء من اللّه من بيننا؛ ⁽⁵⁶⁵⁾ و مى گويند: لو كان خيرا ما سبقونا اليه ؛ ⁽⁵⁶⁶⁾ و ترتيب قياسى كه آنها در دل تنظيم كرده اند اين است كه مى گويند: خدا در دادن نعمت هاى دنيا به ما احسان كرده و هر احسان كننده اى (شخص احسان شده را) دوست دارد و هر دوستدارى در آينده نيز احسان مى كند چنان كه شاعر مى گويد: