مروى است كه: «حضرت امام زين العابدين - عليه السلام - چون احرام بست و برمركب سوار شد رنگ مبارك او زرد شد و لرزه بر اعضاى شريفش افتاد، نتوانست كه‏لبيك گويد.عرض كردند كه: چرا لبيك نمى‏گوييد؟ فرمود كه: مى‏ترسم كه پروردگار من‏گويد: «لا لبيك و لا سعديك‏» .پس چون زبان به تلبيه گشود و لبيك گفت‏بيهوش گشته ازمركب بر زمين افتاد، او را به هوش آوردند و سوار كردند.و لحظه به لحظه چنين مى‏شدتا از حج فارغ گرديد» . ⁽³⁾

و چون صداى مردمان به تلبيه بلند شود متذكر شود كه: اين اجابت نداى پروردگاراست كه فرموده است:

«و اذن فى الناس بالحج‏ياتوك رجالا».

خلاصه معنى آنكه: «نداكن مردمان را كه به حج‏حاضر شوند» . ⁽⁴⁾

و از اين ندا به ياد نفخ صور و برآمدن مردم از قبور افتد، كه كفنها در گردن به‏عرصات قيامت ايشان را مى‏خوانند.

و چون داخل مكه شد به فكر افتد كه: حال، داخل حرمى‏گرديد كه هر كه داخل آن‏شود در امن و امان است.و اميدوار شود كه: به اين واسطه از عقاب الهى ايمن گردد.ودل او مضطرب باشد كه: آيا او را قبول خواهند كرد و صلاحيت قرب حرم الهى راخواهد داشت‏يا نه، بلكه به دخول حرم، مستحق غضب و راندن خواهد شد و از اهل اين‏مضمون خواهد بود:

به طواف كعبه رفتم، به حرم رهم ندادند كه تو در برون چه كردى كه درون خانه آيى

و بايد اميد او در همه حالات غالب باشد، زيرا شرف خانه، عظيم است، و صاحب‏خانه كريم، و رحمت او واسع، و فيض او نازل، و حق زيارت كنندگان خود را منظوردارد.و كسى كه پناه به او آورد رد نمى‏نمايد.

و چون نظر او به خانه افتد مستشعر عظمت آن گردد، و چنان تصور كند كه: گوياصاحب خانه را مى‏بيند.و اميدوار شود كه: چنان كه به ملاقات خانه فايز شد به ملاقات‏صاحب خانه نيز مشرف خواهد شد.و شكر خدا را به جا آورد كه: به اين‏موهبت كبرى رسيد.

و چون شروع به طواف نمايد، دل خود را از تعظيم و محبت و خوف و رجاء مملوسازد و بداند كه: در حال طواف، شبيه است‏به ملائكه مقربين كه پيوسته در حول عرش‏اعظم طواف مى‏نمايند.و بداند كه: مقصود كلى، طواف دل است‏به ياد پروردگار خانه.

پس ابتدا و ختم طواف را به ياد او كند.و روح طواف و حقيقت آن طواف دل است درحضرت ربوبيت و خانه مثال ظاهرى است در عالم جسمانى.و خانه در عالم ملك وشهادت نمونه‏اى است از حضرت ربوبيت در عالم غيب و ملكوت.

و آنچه رسيده كه: «بيت المعمور در آسمان در مقابل خانه كعبه است و طواف‏ملائكه بر آن چون طواف بنى آدم است‏بر كعبه‏» ⁽⁵⁾ .

دور نيست كه اشاره به اين مشابهت‏باشد.

و چون رتبه اكثر نوع انسان از طواف خانه اصلى قاصر است امر شد به ايشان كه: متشبه به انسان شوند در طواف خانه مكه.

«فان من تشبه بقوم فهو منهم‏».

يعنى: «هر كه خود را شبيه به قومى كند از ايشان‏محسوب است‏» .

پريشان نيستى مى‏گو پريشان.

و چون به نزد حجر الاسود آيد كه آن را ببوسد متذكر اين شود كه: آن به جاى دست‏خداست در زمين و عهود بندگان در آن است.

از حضرت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - مروى است كه: «حجر الاسود دست‏خداست در ميان خلق، كه آن بندگان مصافحه مى‏كنند با او چون مصافحه بنده با آقا يادخيل كسى با كسى‏» . ⁽⁶⁾

از حضرت امام جعفر صادق - عليه السلام - مروى است كه: «چون خداى - تعالى - عهود از بندگان خود گرفت امر فرمود به حجر الاسود تا آن را فرو برد.پس، از اين جهت در نزد آن مى‏گويند: «امانتى اديتها و ميثاقى تعهدته‏» .يعنى: امانت‏خود را ادا كردم وپيمان خود را نگاهداشتم، تا حجر الاسود به اين شهادت دهد» . ⁽⁷⁾

و فرمود كه: «ركن يمانى درى است از درهاى بهشت كه از روزى كه گشوده شده‏است هرگز بسته نشده است‏» . ⁽⁸⁾

و بايد قصد آدمى در وقت‏بوسيدن اركان و چسبانيدن خود به مستجار بلكه هرجزئى از خانه، طلب قرب باشد از راه محبت و شوق به خانه و صاحبخانه.و تبرك‏جستن باشد به رسيدن بدن به خانه.و اميد داشتن به اينكه: به اين وسيله بدن او از آتش‏جهنم محفوظ بماند.

و چون چنگ در دامن خانه كعبه زند نيت آن كند كه: دست در دامن خدا آويخته‏و طلب مغفرت و امان مى‏كند مثل تقصير كارى كه دست در دامن بزرگى زند.و چنان‏قصد كند كه: ديگر مرا ملجا و پناهى نيست.و به جز عفو و كرم تو راه به جايى ندارم.ودست از دامن خانه تو بر نمى‏دارم تا مرا ببخشى و مرا امان عطا فرمايى.

و چون به ميان صفا و مروه به جهت‏سعى آيد بايد متذكر شود كه: اينجا شبيه است‏به ميدانى كه در بارگاه پادشاهى واقع باشد كه بندگان در آنجا آمد و شد مى‏كنند گاهى‏مى‏آيند و زمانى مى‏روند و به جهت اظهار اخلاص خدمت، و اميد نظر رحمت درآنجا تردد مى‏نمايند.مثل كسى كه: به خدمت پادشاهى رسيده‏باشد و بيرون آمده باشدو نداند كه پادشاه در حق او چه حكم خواهد فرمود. پس در دور خانه آمد و شدمى‏كند كه شايد در يك مرتبه بر او ترحم كند.و در وقت آمد و شد در آنجا، ياد آوردآمد و شد خود را در عرصات محشر ميان دو كفه ميزان اعمال خود.

و چون به عرفات حاضر شد نظر به ازدحام خلايق كند و ببيند كه: مردمان به لغتهاى‏مختلفه صداها بلند كرده‏اند و هر يك به زبانى به تضرع و زارى مشغول‏اند.و هر كدام به‏طريقه امام و پيشواى خود آمد و شد مى‏كنند، ياد آورد عرصه قيامت و احوال آن روزپر هول و وحشت را.و پراكندگى مردمان را در آنجا به طور حيران و سرگردان.و هرامتى به گرد پيغمبر و امام خود جمع شده و چشم شفاعت‏بر او انداخته‏اند.پس چون به‏اين فكر افتاد دست تضرع بردارد و با نيت‏خالص به درگاه خدا بنالد كه خدا حج او راقبول كند و او را در زمره رستگاران محشور سازد.و چنان داند كه: نوميد نخواهد شد،زيرا روز، روز شريف، و موقف، موقف عظيمى است. و بندگان خدا از اقطار زمين درآنجا جمع‏اند و دلهاى همه به خدا منقطع است.و همتهاى همه مصروف دعا و سؤال است.و دستهاى همه به درگاه پادشاه بى‏نياز بلند است.و همگى چشم بر در فيض ورحمت او انداخته و گردنها به سمت لطف و كرم او كشيده.و البته چنين موقفى از نيكان‏و اخيار خالى نيست، بلكه ظاهر آن است كه: ابدال و اوتاد ارض در خدمت‏صاحب عصر در آنجا حاضرند.

پس دور نيست كه: از حضرت ذو الجلال به واسطه دلهاى پاك و نفوس مقدسه،رحمت‏بر كافه مردمان فايض شود.و چنان گمان نكنى كه همه اين خلايق آنجا جمع‏اندو با هزار اميدوارى راه دور و دراز پيموده‏اند و اهل و وطن را دور افكنده وكربت غربت‏برخود قرار داده و رو به درخانه چنين كريمى آورده‏اند خداوند كريم همه‏را نااميد كند! و سعيشان را نابود سازد! و بر غريبى ايشان ترحم نكند! زنهار! زنهار! درياى رحمت از آن وسيع‏تر است كه در چنين حالى تنگى كند.

و از اين جهت رسيده است كه: «بدترين گناهان آن است كه آدمى به عرفات حاضرشود و چنان گمان كند كه خدا او را نيامرزيده‏» . ⁽⁹⁾

و چون از عرفات برگردد و دوباره داخل حرم شود از اينكه خدا باز او را اذن دخول‏حرم داده تفال زند كه خدا او را قبول فرموده و خلعت قرب بر او پوشانيده و از عذاب‏خود او را ايمن ساخته.

و چون به منى آيد و متوجه «رمى جمرات‏» گردد، نيت او از رمى جمرات، بندگى وقصد امتثال امر الهى باشد.و خود را متشبه كند به حضرت خليل الرحمن در وقتى كه دراين مكان، شيطان بر او ظاهر گرديد.پس خداى - تعالى - او را امر فرمود كه: آن لعين رابا سنگ ريزه براند.و چنان قصد كند كه: سنگ ريزه‏ها را بر روى شيطان مى‏اندازد وپشت او را مى‏شكند.و چون ذبح قربانى كند، ياد آورد كه اين ذبح، اشاره به آن است‏كه: به سبب حج، بر شيطان و نفس اماره غالب گشتم و ايشان را كشتم و از عذاب الهى‏فارغ گشتم.پس در آن وقت، سعى كند در توبه و بازگشت از اعمال قبيحه كه سابق‏مرتكب بود تا در اين اشاره صادق باشد.و فى الجمله شيطان و نفس اماره را ذليل‏كرده باشد.

و از اين جهت رسيده است كه: «علامت قبول حج، آن است كه: حال آدمى بعد ازحج، بهتر از سابق گردد» .

و در خبرى ديگر وارد است كه: «از علامت قبول حج، ترك معاصى است كه سابق‏مى‏كرد.و بدل كردن همنشينان بد را به همنشينان خوب، و مجالس لهو و غفلت را به مجالسى كه در آن ياد خدا مى‏شود» . ⁽¹⁰⁾

و از حضرت امام به حق ناطق، جعفر بن محمد الصادق - عليه السلام - حديثى وارداست كه متضمن عمده اسرار و دقايق حج است.و خلاصه آن اين است كه فرمود:

«چون اراده حج كنى پس دل خود را خالى كن از هر چه آن را از خدا مشغول مى‏كند،و پرده ميان تو و خدا مى‏گردد.و همه امور خود را به خدا واگذار.و در جميع امورخود بر او توكل كن.و سر تسليم بر قضاى او نه.و وداع كن دنيا و استراحت و خلق را.وحقوق مردم را كه بر ذمه توست ادا كن.و اعتماد مكن بر زاد و راحله و رفقا و خويشان‏و جوانى و مال خود، كه بر هر كدام اعتماد كنى وبال تو مى‏شود.و چنان مهياى سفر شوكه اميد بازگشتن نداشته باشى.و با رفقا نيكو سلوك كن.و اوقات نمازهاى واجبى وسنتهاى نبوى را مراعات كن.پس به آب توبه خالص از همه گناهان غسل كن.و جامه‏صدق و صفا و خضوع و خشوع را در بر كن.و از هر چه ترا از ياد خدا باز مى‏دارد و ازاطاعت او مانع مى‏گردد احرام بند.يعنى: بر خود حرام كن و لبيك گو.يعنى: اجابت كن‏نداى خدا را اجابتى صاف و صادق، و پاك و خالص از براى خداى - تعالى - و چنگ‏در عروة الوثقى زن.و در دل خود با ملائكه در حول عرش طواف كن، چنان كه با جسم‏خود با مسلمين در دور خانه طواف مى‏كنى.و به هروله از هوا و هوس خود فرار كن.واز حول و قوه خود بيزار شو.چون به منى رسى تمناى هرچه از براى تو حلال نيست ازدل بيرون كن.و در عرفات، اعتراف به تقصيرات خود كن.و عهد يگانگى خدا كه درنزد توست تازه ساز.و در هنگام ذبح قربانى، حلقوم هوا و هوس و طمع را قطع كن.و دروقت انداختن جمرات، شهوات نفسانيه و خساست و دنائت و صفات ذميمه را از خودبينداز.و چون سر خود را تراشى همه عيوب باطنيه و ظاهريه را از خود بتراش.و چون‏در حرم خدا داخل شوى و پا به خانه خدا نهى در كنف امان الهى و ستر و حفظ او داخل‏شو.و تعظيم صاحب خانه و جلال و عزت او را در دل خود ثابت كن.و در «استلام‏حجر» به جهت عظمت و سلطنت او خاضع شو.و چون طواف وداع كنى ماسواى خدا راوداع كن.و چون به صفا رسى باطن و ظاهر خود را از براى لقاى الهى صاف كن، و درعهد و حبت‏خود ثابت‏بايست تا روز قيامت.و بدان كه: خداى - تعالى - حج را واجب‏نكرده و آن را نسبت‏به خود نداد.و پيغمبر - صلى الله عليه و آله - شريعت مناسك رانياورد مگر از براى اشاره كردن به مرگ و بعث و قبر و حشر و قيامت‏» . ⁽¹¹⁾