و صبر، منزلى است از منازل دين، و مقامى است از مقامات موحدين.و به واسطه آن،بنده در سلك مقربان بارگاه احديت داخل، و به جوار حضرت احديت واصل مى‏گردد.

و تا كسى صبر را شعار خود نسازد به مراتب ارجمند فايز نگردد.و تا آدمى جرعه بلا رالا ابالى وار سر نكشد قطره‏اى از جام محبت نچشد.

ناز پرورد تنعم نبرد راه به دوست عاشقى شيوه رندان بلاكش باشد

صبر، بنده را به درجات بلند و مقامات ارجمند مى‏رساند.و او را بر مسند عزت، وتخت‏سعادت مى‏نشاند.

صبر تلخ آمد و ليكن عاقبت ميوه شيرين دهد پر منفعت

و خداوند عالم - جل شانه - بيشتر خيرات را نسبت‏به صبر داده است.و اكثردرجات بهشت را به آن متعلق فرموده.و آن را در هفتاد و چند موضع از كتاب خودذكر فرموده.و اوصاف بسيار از براى صابرين ثابت كرده.و از براى ايشان صلوات و رحمت و هدايت را قرار داده.و مژده بودن خود را با ايشان به ايشان رسانيد.چنان كه‏فرموده:

«و اصبروا ان الله مع الصابرين‏».

يعنى: «صبر كنيد كه خدا با صبر كنندگان است‏» . ⁽²⁶⁾

و اجر ايشان را بى‏حساب قرارداده چنانكه مذكور شد.

و حضرت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - فرمود: «صبر، نصف ايمان است‏» . ⁽²⁷⁾

و فرمود: «هر كه برسد به حظى از يقين و صبر، باك نداشته باشد از آنچه فوت شوداز بيدارى شبها و روزه روزها.و اكثر شما صبر كنيد بر آنچه بر آن هستيد از فقر وبى‏چيزى، دوست‏تر دارم از اينكه هر مردى از شما، مقابل جميع عمل شما را بياورد.

و ليكن مى‏ترسم كه بعد از من دنيا بر شما گشوده شود تا اينكه شما انكار بعضى ديگر راكنيد، و در آن وقت، اهل آسمانها انكار بر شما نمايند.پس هر كه در راه خدا صبر كند به‏تمام ثواب خود ظفر يافته است‏» . ⁽²⁸⁾

و نيز از آن حضرت مروى است كه: «خداى - تعالى - فرمود: هرگاه يكى از بندگان‏خود را به مرضى مبتلا سازم پس او صبر كند و شكايت‏خود را به عيادت كنندگان نكندبدل مى‏سازم گوشت او را به گوشتى بهتر از آنكه داشت.و خون او را به خونى بهتر ازآنكه از براى او بود.پس اگر او را شفا دادم شفا مى‏دهم در حالى كه هيچ گناهى از براى‏او نباشد.و اگر او را ميرانيدم به سوى رحمت‏خود مى‏برم‏» . ⁽²⁹⁾

و فرمود كه: «از جمله بزرگ داشتن خدا و شناختن حق او آن است كه: درد خود راشكايت نكنى.و مصيبت‏خود را ذكر ننمايى‏» . ⁽³⁰⁾

دل را اگر زدرد به جان آورد كسى بهتر كه درد دل به زبان آورد كسى

حضرت داود - عليه السلام - مناجات كرد كه: «پروردگارا! چيست جزاى آنكه صبربر مصائب نمايد به جهت‏خشنودى تو؟ خطاب رسيد كه: او را جامه امان در پوشانم وهرگز آن جامه را از او نستانم‏» . ⁽³¹⁾

و نيز آن حضرت فرمود كه: «صبر، گنجى است از گنجهاى بهشت‏» . ⁽³²⁾

و فرمود: «بالاترين اعمال، چيزى است كه: بر نفسها دشوار باشد» . ⁽³³⁾

و فرمود: «نسبت صبر به ايمان، مثل نسبت‏سر است‏به بدن.و كسى را كه سر نباشدبدن نيست، و همچنين كسى را كه صبر نيست ايمان نيست‏» . ⁽³⁴⁾

مروى است كه: «روزى آن حضرت بر طايفه انصار وارد شد پس فرمود: «آيا شمامؤمنانيد؟ همه ساكت‏شدند.مردى گفت: بلى يا رسول الله.حضرت فرمود كه: چيست‏علامت ايمان شما؟ گفتند كه: در حالت نعمت، شكر خدا را به جا مى‏آوريم و در هنگام‏بلا و مصيبت صبر پيشه مى‏سازيم.و آنچه قضاى پروردگار است‏به آن راضى هستيم.

حضرت فرمود: به خداى كعبه قسم كه مؤمنان هستيد» . ⁽³⁵⁾

و نيز از آن سرور مروى است كه: «هيچ بنده‏اى هرگز جرعه‏اى ننوشيد كه دوست‏ترباشد نزد خدا از جرعه غيط و غضبى كه آن را فرو برد و به حلم بدل نمايد.و جرعه‏مصيبتى كه به او برسد در آن صبر كند.و هيچ قطره خونى بر زمين نريخت كه در نزدخدا دوست‏تر باشد از قطره خونى كه در راه خدا ريخته شود.و قطره اشكى كه درسياهى شب از چشم بنده بريزد.و در هنگامى كه در سجده باشد و به غير از خداديگرى او را نبيند.و هيچ بنده گامى برنداشت كه دوست‏تر باشد نزد خدا از گامى كه‏كسى براى نماز فريضه بردارد.و گامى كه به آن صله رحم به جا آورد» . ⁽³⁶⁾

و حضرت عيسى به حواريين فرمود: «به درستى كه شما نمى‏رسيد به آنچه دوست‏داريد مگر به اينكه صبر كنيد بر آنچه آن را كراهت داريد» . ⁽³⁷⁾

و حضرت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - فرمود كه: «هيچ بنده مؤمنى نيست كه: مصيبتى به او برسد پس بگويد همچنان كه خدا آن را فرموده است كه:

«الذين اذا اصابتهم مصيبة قالوا انا لله و انا اليه راجعون. ⁽³⁸⁾

اللهم اجرنى فى مصيبتى واعقبنى خيرا منها» مگر اينكه: خدا اجر مصيبت‏به او مى‏دهد.و بهتر از آنچه از او فوت‏شده عوض به او كرامت مى‏فرمايد» . ⁽³⁹⁾

و نيز از آن حضرت مروى است كه: «خداى - عز و جل - فرمود كه: هرگاه متوجه سازم‏به بنده خود مصيبتى و بلايى در بدن او يا مال او يا فرزند او پس او صبر جميل نمايد، من‏از او شرم مى‏كنم كه در روز قيامت ترازويى به جهت او نصب بكنم، يا نامه عمل او رابگشايم‏» . ⁽⁴⁰⁾

و همچنين آن حضرت فرمود كه: «صبر به سه قسم است: صبر در وقت مصيبت.و صبر بر مشقت عبادت.و صبر كردن از معصيت.

پس هر كه بر مصيبتى صبر كند خداوند - احد - سيصد درجه از براى او مى‏نويسد،كه از هر درجه تا درجه ديگر مثل آسمان باشد.

و هر كه صبر كند بر طاعت، خداى - تعالى - ششصد درجه از براى او مى‏نويسد كه:

ما بين هر درجه تا درجه ديگرى به قدرى باشد كه از شكمهاى زمين تا عرش الهى است.

و هر كه صبر كند و خود را نگاهدارد از معصيتى، خداى - تعالى - از براى اونهصد درجه مى‏نويسد كه فاصله ميان هر درجه به قدر فاصله ميان شكم زمين تا منتهاى‏عرش الهى بوده باشد» . ⁽⁴¹⁾

و نيز آن حضرت فرمود كه: «زود باشد بر مردمان، زمانى بيايد كه كسى به پادشاهى‏نرسد مگر به كشتن و ستم كردن.و به غنا و ثروت نرسد مگر به بخل و غصب مال.ودوستى مردم حاصل نشود مگر به بيرون آمدن از دين و متابعت هوا و هوس.پس هركه آن زمان را دريابد پس صبر كند بر فقر، با وجود آنكه قادر باشد بر تحصيل مال.وصبر كند بر دشمنى مردم، با وجود آنكه تواند بر وجه غير صحيح تحصيل محبت ايشان‏كند.و صبر كند بر ذلت، با وجود اينكه به هر نوع باشد تواند عزت را كسب كند.خداى - تعالى - به او كرامت مى‏فرمايد ثواب پنجاه صديق از كسانى كه تصديق مرا نموده‏اند» . ⁽⁴²⁾

و از حضرت امام جعفر صادق - عليه السلام - مروى است كه: «چون بنده مؤمن‏داخل قبر شود نمازهاى او بر طرف راست اوست.و زكوة بر طرف چپ.و عمل نيك اوسايه بر او مى‏افكند.و صبر، در كنارى قرار مى‏گيرد.و چون دو ملكى كه موكل سؤال‏اندبر او داخل مى‏شوند، صبر، به نماز و زكوة و عمل بد او مى‏گويد: متوجه صاحب خودباشيد و او را دريابيد.پس اگر شما عاجز شويد من او را دريابم‏» . ⁽⁴³⁾

و فرمود كه: «چون روز قيامت‏شود طايفه‏اى از مردم برخيزند و حلقه بر دربهشت زنند.به ايشان گفته شود كه: شما كيستيد؟ گويند: ما اهل صبريم.خطاب رسد كه: بر چه صبر كرديد؟ گويند: صبر مى‏كرديم بر طاعت‏خدا.و كناره مى‏كرديم از معصيت‏خدا. پس حق - سبحانه و تعالى - فرمايد: راست گفتند، ايشان را داخل بهشت كنيد» . ⁽⁴⁴⁾

و نيز آن حضرت فرمود كه: «هر يك از مؤمنين كه به بلايى مبتلا مى‏شوند بر آن صبر كند، از براى او مثل اجر هزار شهيد خواهد بود» . ⁽⁴⁵⁾

و فرمود كه: «حق - تعالى - جمعى را نعمت عطا فرمود پس شكر آن را نكردند آن‏نعمت‏بر ايشان و بال شد.و جمعى را مبتلا به مصائب و بلاها ساخت پس صبر كردند وآن مصيبت از براى ايشان نعمت گرديد» . ⁽⁴⁶⁾

و فرمود كه: «هر كه مهيا نساخت صبر را از براى حوادث روزگار، عاجز و پريشان‏مى‏گردد» . ⁽⁴⁷⁾

و همچنين آن حضرت فرمود كه: «هر كه صبر كرد، صبر او در زمانى اندك است.وهر كه جزع نمود جزع او نيز در زمانى كم است. - يعنى: هر دو به زودى سر مى‏آيند - پس بر تو باد صبر در جميع امور، به درستى كه: خداى - تعالى - محمد - صلى الله عليه‏و آله - را مبعوث كرد، پس امر فرمود او را به صبر و مدارا و به او فرمود: «فاصبر على‏ما يقولون و اهجرهم هجرا جميلا». ⁽⁴⁸⁾

و حضرت امام موسى كاظم - عليه السلام - به بعضى از اصحاب خود فرمود كه: «اگرصبر كنى صرفه مى‏برى.و اگر صبر نكنى خدا مقدرات خود خواهد كرد خواه تو راضى‏باشى يا نه‏» . ⁽⁴⁹⁾

و اخبار و احاديث در فضيلت صبر، بى‏حد و نهايت است.و به اين جهت‏بود كه‏زمره انبياء مرسلين و اولياء مقربين و مشايخ و اكابر دين پيوسته جرعه مصيبت و بلا رامى‏كشيدند و بر آنها صبر مى‏نمودند.و طالب بلا بودند كه بر آن صبر نمايند.

حتى اينكه: «يكى از بزرگان را پسرى مريض شد، به نزد وى آمد و گفت: اى فرزند! اگر بميرى و در ترازوى اعمال من باشى دوست‏تر دارم كه من در ترازوى اعمال توباشم. - يعنى: من بر مصيبت تو صبر كنم دوست‏تر دارم كه تو بر مصيبت من صبر كنى - .

گفت: اى پدر! آنچنان كه تو مى‏خواهى باشم در نزد من محبوب‏تر است از اينكه خودمى‏خواهم باشم‏» .

فصل: امورى كه طالب صبر بايد مراعات نمايد

هر كه طالب تحصيل مرتبه صبر باشد بايد مراعات چند امر نمايد: