و حصول اين صفت‏شريفه موقوف است‏بر اعتقاد جازم به اينكه: هر كارى كه دركارخانه هستى رو مى‏دهد همه از جانب پروردگار است.و هيچ كس را جز او قدرت برهيچ امرى نيست.و حول و قوه‏اى نيست مگر به واسطه او.و تمام علم و قدرت بركفايت امور بندگان از براى اوست.و غايت رحمت و عطوفت و مهربانى به هر فرد از افراد بندگان خود دارد.و اعتقاد به اينكه: بالاتر از قدرت او قدرتى نيست و فوق علم اوعلمى نه و عنايت و مهربانى از عنايت و مهربانى او افزون‏تر نيست.پس كسى كه اين‏اعتقاد را داشته باشد البته دل او اعتماد به خدا مى‏دارد و بس.و التفات به غيرى نمى‏كند،بلكه در امور خود ملتفت‏به خود نيز نيست.و كسى كه اين حالت را در خود نيابد يا يقين‏او سست است‏يا دل او ضعيف، و مرض جبن بر او مستولى است.و به سبب غلبه اوهام،مضطرب و لرزان است، زيرا نفس ضعيف به متابعت و هم، مضطرب مى‏شود اگر چه دريقين او قصورى نباشد.مثل اضطراب و تشويش او از خوابيدن با ميت در قبر يا در خانه‏تنها يا در يك فراش با وجود اينكه يقين دارد كه: بدن او حال جمادى است كه هيچ‏ضررى از آن متمشى نمى‏شود و نبايد از او ترسيد.و بسا باشد كه عسلى در نهايت صفا درنزد كسى مهيا و آماده باشد ديگرى گويد: اين عسل به فضله فلان شخص شباهت دارد،يا به قى كرده فلان كس، پس كسى كه ضعيف النفس باشد طبع او از آن عسل نفرت‏مى‏كند با وجود اينكه يقين دارد اين عسل است و مدخليتى به فضله يا قى ندارد.

پس گاه است كسى اعتقاد او صحيح و كامل باشد و ليكن به جهت ضعف نفسى كه‏دارد توكل او ناقص و در امور مضطرب مى‏گردد.

پس توكل تمام نمى‏شود مگر به قوت يقين و قوت نفس هر دو.و به اين دو، سكون‏و اطمينان دل حاصل مى‏گردد.

و چون اين را دانستى بدان كه: توكل يكى از منازل راهروان راه سعادت و يكى ازمقامات اهل توحيد حضرت رب العزة است و افضل درجات اهل ايمان.بلكه به‏مقتضاى آيات قرآنيه از جمله واجبات بر مؤمنين و مؤمنات است.

چنان كه خداى - تعالى - مى‏فرمايد:

«و على الله فتوكلوا ان كنتم مؤمنين‏».

يعنى:

«بر خدا توكل نماييد اگر ايمان داريد» . ⁽⁷⁾

و مى‏فرمايد:

«و على الله فليتوكل المتوكلون‏».

يعنى: «و بايد بر خدا توكل كنند توكل‏كنندگان‏» . ⁽⁸⁾

و نيز مى‏فرمايد:

«ان الله يحب المتوكلين‏».

يعنى: «خدا دوست دارد صاحبان‏توكل را» . ⁽⁹⁾

و ايضا فرموده:

«و من يتوكل على الله فهو حسبه‏».

يعنى: «هر كه توكل بر خدا كند خدا كفايت مى‏كند او را» . ⁽¹⁰⁾

از حضرت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - مروى است كه: «هر كه به خدا منقطع شودو امور خود را به او واگذارد خدا او را از هر امرى كفايت مى‏كند.و روزى او را از جايى‏برساند كه به گمان او نرسد.و هر كه به دنيا منقطع شود خدا او را به دنيا وا مى‏گذارد» . ⁽¹¹⁾

و فرمود: «هر كه خواهد غنى ترين مردمان شود بايد اعتماد او به آنچه نزد خداست‏بيشتر باشد از اعتماد او به آنچه در دست‏خود اوست‏» . ⁽¹²⁾

و فرمود: «اگر شما توكل كنيد بر خدا به نحوى كه: حق توكل او است هر آينه روزى‏شما خواهد رسيد، چنان كه روزى مرغان مى‏رسد كه صبح از آشيانهاى خود بر مى‏آيندبا شكمهاى خالى و گرسنه و شام مى‏كنند و حال آنكه شكمهاى ايشان سير و مملو است‏» . ⁽¹³⁾

از حضرت سيد الساجدين - عليه السلام - منقول است كه: «روزى از خانه بر آمدم ورفتم تا به فلان ديوار رسيدم، بر آن تكيه كردم ناگاه مردى را در برابر خود ديدم دوجامه سفيد پوشيده و در مقابل روى من به من نگاه مى‏كند، پس گفت: يا على بن الحسين! - عليه السلام - چرا تو را غمناك و محزون مى‏بينم؟ اگر از براى دنياست از براى‏نيك و بد، روزى خدا آماده است؟ ! گفتم: بلى چنين است كه مى‏گويى و حزن من نه از براى اين است.

گفت: پس اگر از براى آخرت است آن وعده‏اى است راست كه پادشاه قاهر و قادردر آن حكم خواهد فرمود.

گفتم: آن نيز چنين است و حزن من از براى آن هم نيست.

گفت: پس حزن تو از چيست؟ گفتم: بر مردم از فتنه «عبد الله بن زبير» ⁽¹⁴⁾ مى‏ترسم.پس آن شخص خنديد و گفت:

يا على بن الحسين! آيا احدى را ديده‏اى كه خدا را بخواند و او را اجابت نكند؟ گفتم: نه.

گفت: آيا احدى را ديده‏اى كه بر خدا توكل كند و خدا كفايت او را نكند؟ گفتم: نه.

گفت: آيا احدى را ديده‏اى كه از خدا سؤال كند و خدا به او عطا نفرمايد؟ گفتم: نه.

پس آن شخص از نظر من غائب شد.و گويا كه او خضر - عليه السلام - بوده است‏» . ⁽¹⁵⁾

و از حضرت امام جعفر صادق - عليه السلام - مروى است كه: «پروردگار عالم به‏داود پيغمبر وحى فرستاد كه: هيچ بنده‏اى از بندگان من دست‏به دامن من نزد و دست ازمخلوقات برنداشت كه بشناسم كه نيت آن بر اين است كه همه آسمانها و زمين و هر كه‏در آنهاست‏به او مكرر و كيد كنند مگر اينكه از ميان آنها او را به سلامت‏بيرون مى‏برم وراه بيرون شدن به او مى‏نمايم‏» . ⁽¹⁶⁾

و نيز از آن حضرت مروى است كه: «هر كه را سه چيز عطا كردند سه چيز از او بازنگرفتند: كسى را كه دعا عطا كردند اجابت هم دادند.و كسى را كه شكر عطا نمودند اورا زيادتى دادند.و كسى را كه توكل عطا فرمودند امر او را كفايت كردند خداى - تعالى - فرموده است: «و من يتوكل على الله فهو حسبه‏».

يعنى: «هر كه بر خدا توكل كندخدا او را كافى است‏» .و فرموده است:

«لئن شكرتم لازيدنكم‏».

يعنى: «اگر شكر كنيدنعمت‏شما را زياد مى‏كنم‏».

و فرمود است:

«ادعونى استجب لكم‏».

يعنى: «مرا بخوانيد تامن شما را اجابت كنم‏» . ⁽¹⁷⁾

و نيز از آن حضرت منقول است كه: «هر بنده‏اى كه رو آورد به آنچه خدا دوست‏دارد خدا رو به او آورد.و هر كه طلب نگاهدارى از خدا كند خدا او را نگاهدارد.وكسى كه خدا رو به او آورد و او را نگاه دارد با كى از براى او نيست اگر آسمان بر زمين‏افتد يا بلايى نازل شود كه همه اهل زمين را فرو گيرد» . ⁽¹⁸⁾

و نيز از آن جناب مروى است كه: «خداى - تعالى - فرمود: قسم به عزت و جلال ومجد و ارتفاع مكان خودم كه قطع مى‏كنم اميد هر اميدوار به غير خودم را و او را درنزد مردم جامه خوارى و ذلت مى‏پوشانم.و از درگاه خود او را دور مى‏كنم.آيا دررفع شدايد، چشم به غير من دارد و حال آنكه همه شدتها در دست من است؟ ! و اميد به‏غير من دارد و در خانه غير مرا مى‏كوبد و حال آنكه كليد همه درها در كف من است؟ ! همه درها بسته است‏بجز در من، كه گشوده است از براى هر كه مرا بخواند.پس كيست‏كه در بلاها اميد به من داشته باشد و من او را به بلا واگذارم! آرزوهاى بندگان خود رادر نزد خود محافظت مى‏كنم.پس راضى به محافظت من نيستند.آسمانهاى خود رامملو گردانيده‏ام از كسانى كه از تسبيح و تقديس من باز نمى‏ايستند.و به ايشان فرموده‏ام‏كه: درها را ميان من و بندگان من نبندند.پس بندگان به قول من اعتماد نكردند.آيا كسى‏كه بلايى از بلاهاى من به او وارد شود نمى‏داند كه جز من كسى رفع آن را نمى‏تواند كرد؟ آيا نمى‏بيند كه من پيش از سؤال كردن عطا مى‏كنم؟ پس كسى كه از من سؤال‏كرد او را اجابت نمى‏كنم، آيا من بخيلم؟ و بنده مرا بخيل مى‏داند؟ يا وجود و كرم ازبراى من نيست؟ يا عفو و رحمت در دست من نيست؟ يا من محل اميدها نيستم؟ آيااميدواران، نمى‏ترسند كه: اميد به غير من دارند؟ پس اگر اهل همه آسمانهاى من و اهل زمين من اميدوار به من باشند و هر يك از آنهارا آن قدر كه همه آنها اميدوارند بدهم به قدر ذره‏اى از مملكت من كم نمى‏شود.

چگونه كم مى‏شود مملكتى كه من قيم و صاحب اختيار آن هستم‏» . ⁽¹⁹⁾

فصل: تقسيم امور بندگان

بدان كه: كارهاى بندگان و امورى كه بر ايشان وارد مى‏گردد بر دو قسم است: