و گروهى ديگر را ايشان خود را به هيئت صوفيان آراسته، و لباس در بر كرده، وگفتار ايشان را فرا گرفته، و بعضى از كردارهاى ايشان را بر خود بسته‏اند و سربه گريبان‏مى‏كشند.و آواز خود را نازك مى‏سازند.و نفسهاى بزرگ سر مى‏دهند.و حركت‏عرضى و طولى مى‏نمايند.و گاهى سرى مى‏جنبانند.و زمانى دست‏بر دست مى‏زنند.وبسا باشد كه: از اين تجاوز كرده به رقص مى‏آيند و «شهيق‏» ⁽²⁸⁾ و «نهيق‏» ⁽²⁹⁾ مى‏كشند و ذكرهااختراع مى‏كنند و شعرها برهم مى‏بندند، و غير اينها از حركات قبيحه را مرتكب مى‏شوندتا بندگان خدا را صيد كنند.و حال ايشان چنين است كه گفته‏اند:

كه زنهار از اين صوفيان خموش پلنگان درنده صوف پوش

كه چون گربه زانو به دل برنهند اگر صيد افتد چو سگ برجهند

و گاه باشد كه كلامى از توحيد حق - سبحانه و تعالى - ، يا شعرى كه متضمن عشق ومحبت‏باشد بشنوند، و خود را بر زمين اندازند و كف برلب آورند، و معذلك ازحقيقت توحيد و عشق و سر محبت، ايشان را مطلقا اطلاعى نيست.

آرى:

چه خبر دارد از حقيقت عشق پاى بند هواى نفسانى

و چنان پندارند كه: با اين حركات، تارك دنيا و درويش مى‏شوند و به درجات اهل‏توحيد و عرفان ترقى مى‏كنند و داخل زمره زهاد و دوستان خدا مى‏گردند.زنهار، زنهار:

درويش او را نام نى ور چاشت‏باشد شام نى

و ندر دلش آرام نى و زمهر بر جانش رقم

و گروه ديگر دست از شريعت‏برداشته و اساس دين و ملت را نابود انگاشته، واحكام خدا را پشت پا زده و «مباحى‏» ⁽³⁰⁾ مذهب گشته‏اند، نه حرام مى‏دانند و نه حلال.ازهيچ مالى اجتناب نمى‏كنند، و بر مائده اهل ظلم و عدوان حاضر مى‏گردند.

صوفئى گشته به پيش اين لئام الخياطه و اللواطه و السلام

و بسا باشد كه گويند: «المال مال الله و الخلق عيال الله‏» .و گاهى گويند كه: خدا ازعبادت ما بى‏نياز است، پس چرا خود را به عبث رنجه داريم.و زمانى گويند كه: خانه‏دل را بايد عمارت كرد و اعمال ظاهريه را چه اعتبار.و دلهاى ما واله و حيران محبت‏خداست و در انواع معاصى و شهوات فرو مى‏روند و مى‏گويند كه: نفس ما به مرتبه‏اى‏رسيده است، كه امثال اين اعمال، ما را از راه خدا باز مى‏دارد، و عوام الناس‏و ضعفاء النفوس محتاج عبادت و طاعت‏اند.و اين گمراهان ملحد، مرتبه خود را از مرتبه‏پيغمبران و اوصيا بالاتر مى‏دانند، زيرا ايشان مى‏فرمودند كه: امور مباحه دنيويه، ما را ازياد خدا باز نمى‏دارد، چه جاى گناهان و معصيت.بلكه گاه بود كه به واسطه ترك «اولائى‏» ⁽³¹⁾ كه از ايشان سر مى‏زد، سالهاى بسيار بر خود مى‏گريستند.

و شك نيست كه: اين طايفه، بى‏دين‏ترين طوايف، و ملعون‏ترين ايشان‏اند.و برمؤمنين احتراز از ايشان لازم، بلكه قلع و قمع ايشان متحتم است.

و بعضى ديگر از صوفيان كسانى هستند كه: ادعاى معرفت و يقين، و وصول به‏درجات مقربين مى‏نمايند.و دعواى مشاهده جمال معبود، و مجاورت از مقام محمود،و وصول به مرتبه شهود مى‏كنند.شطح و طاماتى چند ساخته و ترهاتى چند پرداخته‏اند،و فقها و محدثين و ورثه احكام سيد المرسلين را به چشم حقارت نظر مى‏كنند و طعن به‏ايشان مى‏زنند.و از براى خود كرامت ثابت مى‏كنند و امورى چند به خود نسبت‏مى‏دهند، كه هيچ پيغمبر و وصى پيغمبرى ادعاى آن را نكرده.و حال آنكه ايشان را نه‏مرتبه‏اى است از علم، و نه پايه‏اى است از عمل.هيچ ندانسته‏اند به غير از كلماتى چند كه‏آنها را دام خود قرار داده و جمعى از اهل دنيا را به دام خود كشيده و دين ايشان را بر بادمى‏دهند، و مال ايشان را مى‏خورند.اين طايفه، در نزد خدا از فجار و منافقين، و در نزدارباب بصيرت و يقين، از احمقان و جاهلان‏اند.و از آنچه ادعا مى‏نمايند بى‏خبر، و ازدرگاه خدا از همه كس دورترند.

اين مدعيان در طلبش بى‏خبرانند كان را كه خبر شد خبرى باز نيامد

زهر عاشق رموز عشق مشنو سر عشق گل ز مرغان چمن بايد شنيد از عندليب

اما و جماعتى ديگر هستند كه ايشان را «ملاميه‏» ⁽³²⁾ مى‏نامند، كه اعمال قبيح را مرتكب‏مى‏گردند، و افعال شنيعه را به جا مى‏آورند و چنان پندارند كه اين موجب رفع اخلاق‏ذميمه، و كسر هوا و هوس نفس خبيثه است.و حال اينكه خود اين افعال، در شريعت‏مقدسه مذموم، و مرتكب آنها معاتب و ملوم است.

و گروهى ديگر كه فى الجمله از اينها بهتراند، كسانى هستند كه: مخالفت نفس راپيشنهاد خود كرده‏اند، و به رياضت و مجاهده نفس مشغول شده‏اند، تا اينكه بعضى ازمنازل راه دين را پيموده‏اند و به بعضى از مقامات رسيده‏اند، اما هنوز در راه‏اند، و همه‏منازل را قطع نكرده‏اند، و از سلوك فارغ نشده‏اند، و ليكن به همين قدر فريفته مى‏شوند،و چنان پندارند كه همه مقامات را طى كرده، به خدا رسيده‏اند.و حال اينكه هنوز درمبادى سير، و اوايل منازل‏اند، زيرا ميان بنده و خدا هفتاد حجاب از نور است، كه‏سالك راه به هر حجابى از اين حجابها كه رسيد، گمان مى‏كند كه به خدا رسيده است.

همچنان كه بعضى حكايات خليل الرحمن را به اين حمل نموده، و گفته‏اند كه: آنچه حق - سبحانه و تعالى - از حضرت ابراهيم - عليه السلام - حكايت كرده، كه اول ستاره را ديد وگفت: اين پروردگار من است و بعد از آن منتقل به ماه شد و بعد از آن به خورشيد، و مراد ستاره و ماه و خورشيد نيست‏بلكه مراد از آنها انوارى است كه پرده‏هاى جمال‏مطلق و حجابهاى حضرت حق‏اند و سالك راه در ميان منزل لا محاله به آنها بر مى‏خوردو از شدت تلالؤ و لمعان هر مرتبه نسبت‏به ما قبل به هر مرتبه‏اى كه رسيد چنان تصورمى‏كند كه به مرتبه وصول رسيده.و هر مرتبه فوقى اعظم از ما تحت آن است.لهذا اول‏مراتب كه حضرت ابراهيم - عليه السلام - ابتدا به آن رسيد تشبيه به ستاره شده، و بعد ازآن به ماه، و مرتبه بعد از آن به خورشيد.و حضرت خليل در حين سير ملكوتى، چون درترقى و كشف حجب بود از نورى به نور اعظم مى‏رسيد و در بدو وصول به هر مرتبه،چنان تصور مى‏نمود كه به مرتبه وصول به حق رسيده و نداى بشارت افزاى

«هذا ربى‏» ⁽³³⁾

بر مى‏كشيد.و چون از اين مرتبه ترقى مى‏نمود نقصان آن را مى‏ديد اعتراف به پستى آن‏مى‏كرد و مرتبه فوق آن را به بزرگى مى‏ستود.و چون يافت كه همه مراتبى كه به آنهارسيده مرتبه نقصان و از مرتبه جمال ازل بسى دورند، زبان عجز و نيازمندى را گشاده‏گفت:

«انى وجهت وجهى للذى فطر السموات و الارض حنيفا». ⁽³⁴⁾

پس بسيار مى‏شود كه سالك، در ميان راه، به بعضى از حجب مى‏رسد و گمان وصول‏مى‏كند و به مشاهده درخشندگى و نور آن حجاب، خرسند مى‏گردد.غافل از اينكه‏هنوز او در پس پرده دورى، حيران، و در بيابان مهجورى، سرگردان است.

برافكن پرده تا معلوم گردد كه ياران ديگرى را مى‏پرستند

و اولين حجابى كه در ميان حق و بنده است‏خانه دل است كه آن نيز از جمله عوالم‏حق، و نورى از انوار جمال جميل مطلق است.و پرده‏اى است از پرده‏هاى چهره شاهدازل، و لمعه‏اى است از لمعات انوار حى لم يزل.و چون آن خانه را از خس و خارهواهاى نفسانيه پاك سازى، و آن خلوت سرا را از غير ياد حق پردازى، و زنگ‏كدورات عالم طبيعت را از آن زدايى، و در آن را به روى اغيار نابكار بندى، و آينه‏وارمقابل عالم انوار بدارى، جمال قدس در آن تجلى مى‏افكند.و گشادگى و انشراح در آن‏حاصل مى‏گردد، به حدى كه احاطه بر جميع عالم كند و صورت كل در آن جلوه نمايد.

بلى:

راز «كونين‏» ⁽³⁵⁾ به مى‏خواره شود زان روشن كه فتاده است‏به جام از رخ ساقى پرتو

و در اين هنگام نورانيت و تلالؤ آن در نهايت‏شدت مى‏شود.و چون پيش از اين‏حالت، محجوب و تاريك بود و به واسطه اشراق نور حق و تجلى لمعات جمال مطلق، روشن و نورانى شد و پرده از جمال دل آراى دل نيز برداشته شد، بسا باشد كه صاحب‏دل ملتفت دل گردد و جمال او را به حدى بيند كه عقل او حيران شده مدهوش گردد ودر اين وحشت چنان تصور كند كه به نهايت مرتبه وصول رسيده.پس اگر از اين مرتبه‏ترقى نكند و پا از عالم دل بيرون ننهد بسا باشد فريفته گردد و در همانجا بماند و امر او به‏هلاكت انجامد.و چنين كسى به كوچك‏ترين ستاره از عالم انوار لاهوت، فريب خورده‏و هنوز به ماه آن عالم نرسيده چه جاى خورشيد يا بالاتر از آن.و اينجا مقام غرور وفريب است.و انواع فريب در راه سلوك بى‏حد است.و اكثر كسانى كه خود را عارف نام‏نهاده و به لباس عارفين ملبس گشته‏اند از همه اين مقامات بى‏خبر و در دعوايى كه‏مى‏نمايند كاذب و دروغ زنند.و از عرفان، همين الفاظى چند فرا گرفته و راه و رسمى‏آموخته‏اند و چنان پندارند كه به محض اين مرتبه، به مرتبه اهل معرفت مى‏رسند! هيهات، هيهات:

نه سلطان خريدار هر بنده‏ايست نه در زير هر ژنده‏اى زنده‏ايست

رسيدن به درجه هر كسى موقوف است‏به اينكه باطن خود را شبيه به آن سازى و به‏اخلاق نفسانيه او متخلق گردى.نه همين خود را در ظاهر به لباس او آرايى و با او دعوى‏برابرى نمايى.

سلاطين و حكام و صاحبان امر و نهى

طايفه هفتم: سلاطين و حكام و صاحبان امر و نهى‏اند.و فريفتگان و مغرورين‏ايشان نيز بسيار است، و ليكن آنچه اكثر ايشان به آن فريب مى‏خورند صفت عدالت ونيكنامى است.