اول: خباثت نفس و بخل ذاتى به بندگان خدا، بدون سابقه عداوتى يا منشا حسدى،بلكه به محض «خبث نفس‏» ⁽¹⁸⁾ و رذالت طبع، زوال نعمت غير را خواهد.و به گرفتارى‏بندگان خدا به محنت و بلاشاد و فرحناك گردد.و از راحت و رسيدن ايشان به مطالب‏خود، و وسعت معاش ايشان متالم و محزون شود، اگر چه نسبت‏به وى هيچ ضررى‏متصور نباشد.

و چنين شخصى هرگاه اضطراب احوال مردم، و تنگى معيشت و «ادبار» ⁽¹⁹⁾ و «افلاس‏» ⁽²⁰⁾ ايشان را بشنود شگفتگى در طبع او حاصل مى‏شود و مسرور و خوشوقت‏مى‏گردد.و بلكه گاهى بى‏اختيار مى‏خندد.و شماتت آغاز مى‏كند، اگر چه سابقا فيما بين‏او و ايشان عداوتى، بلكه رابطه آشنائى نبوده باشد.و اين كار، تفاوتى در حق او حاصل‏نمى‏كند از رسيدن به جاه و مال و غير اينها.

و هر گاه خوبى احوال يكى از بندگان خدا را بشنود و انتظام امر او را بفهمد، بر اوگران مى‏آيد.و طبع او افسرده مى‏گردد، اگر چه هيچ نقصى به او نرسد.

و علاج اين نوع از حسد در نهايت صعوبت و دشوارى است، چون سببش خبث‏ذات، و رذالت جبلت است.و معالجه امر ذاتى مشكل است.و همانا شاعر، اين نوع‏حسد را اراده كرده و گفته است:

كل العداوة قد يرجى اماتتها الا عداوة من عاداك من حسد

يعنى: هر قسم عداوتى را اميد هست زايل كردن آن، مگر عداوت كسى كه دشمن‏تو باشد از محض حسد.

دوم: عداوت و دشمنى.و اين بزرگ‏ترين اسباب حسد است، زيرا كه: هر كسى - الانادرى از اهل تسليم و رضا - به گرفتارى و ابتلاى دشمن خود شاد و فرحناك مى‏گردد.

و تمناى نكبت و ادبار او را مى‏نمايد.و هر احدى - مگر يگانه از مقربين درگاه خدا - چون از كسى ايذائى به وى رسد و او قادر بر انتقام نباشد طالب آن است كه: روزگار،انتقام او را بكشد.و بسا باشد كه: اگر او به بليه‏اى گرفتار شود آن را به جمع كرامات‏نفس حسود خبيث‏خود بندد و چنان گمان كند كه نفس زبون حسود او را در نزد خدا مرتبه‏اى هست.و اگر نعمتى به او برسد غمناك و افسرده خاطر مى‏شود.و گاه چنان‏تصور مى‏كند كه: خود او را منزلتى در نزد خدا نيست كه: انتقام او را از دشمن بكشد.واز اين خيالها مرضى ديگر به سواى حسد در نفس او حاصل مى‏شود.

سوم: از اسباب حسد، حب اشتهار و آوازه است، بدون قصد مطلبى ديگر.پس‏كسى كه نام و آوازه را دوست داشته باشد، و شهرت در اطراف عالم را طالب باشد، وخواهد در امرى كه دارد از شجاعت‏يا شوكت‏يا علم يا عبادت يا صنعت‏يا جمال يا غيراينها، مشهور و معروف عالم گردد، و او را يگانه عصر و نادره دهر و فريد روزگار ووحيد زمان خوانند.و چون بشنود كه ديگرى نظير اوست در اقصاى عالم يا يكى از بلادبعيده، بر وى حسد مى‏برد، اگر چه هرگز يكديگر را نديده بلكه نخواهند ديد، از بدگوئى‏او شاد مى‏شود. بلكه به مردن او شگفته خاطر مى‏گردد، تا كسى در عالم مقابل او نباشد.

چهارم: ترسيدن از بازماندن از مقصود و مطلوب خود است.و اين مخصوص‏دو نفرى است كه هر دو يك چيز را طالب باشند، مثل اينكه: دو نفر قصد ايالت وحكومت‏يك شهرى را داشته باشند، كه اين سبب حسد هر يك بر ديگرى مى‏شود، اگر چه‏عداوتى ميان آن دو نفر نباشد.پس هر يك از اينها مى‏خواهد كه نعمتهاى آن ديگرى‏زايل شود تا اسباب تحصيل آن مطلب را نداشته باشد، و از آن عاجز گردد، تا شايد به‏اين وسيله آن مطلب از براى او حاصل شود.

و از اين قبيل است: حسد زنانى كه يك شوهر دارند بر يكديگر.چون هر يك تمامى‏التفات شوهر را از براى خود مى‏خواهد.و حسد برادران با هم در قرب و مرتبه در نزدپدر.و حسد مقربين پادشاه و خواص او با يكديگر.و حسد واعظين و فقهائى كه اهل‏يك شهرند باهم.

پنجم: از اسباب حسد«تعزز» است.و آن عبارت است از اينكه: بر او گران باشد كه‏يكى از امثال و اقران او، يا شخصى كه از او پست‏تر باشد از او بالاتر شود.و چنان گمان‏كند كه اگر آن شخص را ثروتى، يا عزتى حاصل شود بر او تكبر خواهد كرد، و او رابهتر خواهد شمرد، و او طاقت تحمل آن را نخواهد داشت.پس به اين جهت طالب آن‏است كه آن نعمت‏به او نرسد.

ششم: از اسباب حسد، تكبر است.و آن عبارت است از اينكه: در طبع انسان،رفعت و بلندى نسبت‏به بعضى از مردم باشد و بخواهد كه آن بعض، مطيع و منقاد اوباشد، و از فرمان او تجاوز نكند.و مى‏خواهد كه: قطع اسباب سركشى از او نموده باشد.

و چون نعمتى به او برسد چنان تصور كند كه او ديگر متحمل تكبر او نخواهد شد و ازمتابعت او سرباز خواهد زد.يا آنكه داعيه برابرى و يا برترى با او خواهد داشت.از اين جهت‏حسد بر او مى‏برد و زوال نعمت او را دوست مى‏دارد.و حسد اكثر كفار با رسول‏مختار - صلى الله عليه و آله - از اين قبيل بود.چون مى‏گفتند: چگونه تحمل كنيم كه بر مامقدم شود، طفل فقيرى يتيم؟

«و قالوا لو لا نزل هذا القرآن على رجل من القريتين عظيم‏».

يعنى: «چگونه نازل نشدقرآن بر مرد عظيم الشانى از اهل اين دو ولايت؟ و به اين مرد تهى دست‏بى‏يار و ياور نازل‏گرديد؟ !» . ⁽²¹⁾

هفتم: تعجب و استبعاد است.و اين در وقتى است كه: محسود، در نظر حاسد حقيرو پست و در نعمت عظيم باشد.پس تعجب كند كه مثل آن شخص به چنين نعمتى رسيد! و به اين سبب، بر او حسد برد و زوال آن نعمت را از او خواهد.و از اين قبيل بود حسدبسيارى از امتها بر پيغمبران خود كه مى‏گفتند:

«ما انتم الا بشر مثلنا»

يعنى: «شما نيستيد مگر بشرى مانند ما» . ⁽²²⁾

پس چگونه سزاوار خلعت نبوت، و افسر كرامت گرديديد، و مرتبه وحى و رسالت‏يافتيد؟ ! و بدان كه: بسا باشد كه بيشتر اين اسباب، يا همه آنها در يك نفر جمع شود.و در اين‏وقت‏حسد نهايت قوت مى‏گيرد.و به حدى مى‏رسد كه: ديگر حاسد قدرت بر اخفاءآن ندارد.و باطن خود را ظاهر مى‏سازد و عداوت را آشكار مى‏كند.

و گاه باشد كه حسد چندان قوت گيرد كه صاحب آن هر نعمتى را كه از براى‏هر كسى بيند از براى خود خواهد، و طالب اين باشد كه هر نعمت و چيزى كه از براى‏هر كسى حاصل است‏به او عايد شود.و اين نيست مگر از جهل و حماقت.

فايده: حسدورزى هر صنفى به صنف خود

بدان كه: اكثر اسباب مذكوره حسد، ميان اشخاصى است كه با يكديگر ربطى دارند،و در مجالس و محافل يكديگر جمع هستند، و منظور ايشان يك مطلب است.و از اين‏جهت است كه اغلب، ما بين اشخاصى كه شهرهاى ايشان از هم دور است‏حسدى‏نمى‏باشد، زيرا كه: رابطه‏اى ميان ايشان نيست.و از اين سبب است كه: غالب، آن است‏كه: هر صنفى حسد به صنف خود مى‏برند نه به صنفى ديگر، چون مقصود اهل يك صنف، يك چيز و هر يك مزاحم ديگرى مى‏گردند.پس عالم به عالم حسد مى‏برد نه به‏عابد.و تاجر به تاجر حسد مى‏برد نه به عالم.مگر به سبب ديگرى كه باز باعث رابطه‏گردد.