و از حضرت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - مروى است كه فرمودند:

«شتابكارى ازجانب شيطان است، و تانى در كارها از جانب خداوند منان‏» . ⁽¹⁾

و در روايات وارد است كه:

«چون عيسى بن مريم - عليه السلام - متولد شد همه‏شياطين به پيش ابليس - كه رئيس ايشان است - رفتند و گفتند امروز همه بتها سرنگون‏شده.ابليس گفت: البته حادثه‏اى واقع شده است‏بايستيد تا تفحص كنيم.پس به پروازآمد و مشرق و مغرب را طوف كرد و چيزى نيافت، تا رسيد به موضعى كه عيسى - عليه السلام - متولد شده بود ديد ملائكه دور او را فرا گرفته‏اند، پس برگشت‏به نزدلشكر خود و گفت: امشب پيغمبرى به دنيا آمده است، و هيچ زنى آبستن نشده و وضع‏حمل او نگرديد مگر اينكه من در نزد او حاضر بودم بجز اين شخص، و اميد برگيريد ازاينكه بعد از اين ديگر كسى بت پرستى كند، و ليكن راه فرزندان آدم را به شتابكارى وسبكى و بى‏وقعى بزنيد» . ⁽²⁾

و اخبار در مذمت اين صفت از حد متجاوز است. ⁽³⁾

و سر در شدت مذمت آن، آن است كه: عمل هر كس بايد به بصيرت و بينائى باشد،و عاقبت آن را ملاحظه كند، و اين موقوف ست‏بر تامل و تانى.و اين صفت مانع تامل‏است.

و مكرر به تجربه رسيده است كه: هر امرى كه بى‏تامل از آدمى سرزد باعث‏خسران و زيان، و فاعل آن نادم و پشيمان مى‏شود.و هر كارى كه به تثبت و تانى كرده مى‏شودهيچ پشيمانى در آن نيست.و همين در مذمت اين صفت‏بس است كه: هر عجول سبكى‏در نظرها خوار و در دلها بى‏وقع و بى‏اعتبار است.و كسى كه اندك تامل نمايد مى‏فهمدكه باعث كلى، در فروختن دين به دنيا، و معاوضه كردن نعيم آخرت و پادشاهى ابد به‏مزخرفات اين عاريت‏سرا، شتابكارى و عجله است، زيرا كه چون نفس انسانى از «عالم امر» ⁽⁴⁾ برخاسته و در سلسله ايجاد، اقرب مخلوقات است‏به موجد كل، پس‏بالاترين لذات از براى او لذت غلبه و برترى و استيلا و سرورى است، كه از صفات‏كماليه حضرت آفريدگار است.و هر كسى پيوسته طالب استعلا و بزرگى است.

و چنين نيست كه اين طلب از او ناپسنديده و مذموم باشد، بلكه هر بنده بايد درتحصيل پادشاهى باشد كه زوال از براى آن نيست. و سعادتى را طلبد كه آخرى نداشته‏باشد.و بقائى جويد كه فنائى به آن راه نيابد.و عزتى خواهد كه در عقبش ذلت نباشد.وغنائى كسب كند كه به فقر نينجامد.و كمالى جويد كه از نقص عارى باشد.

و همه اينها از صفات خدائى، و طالب آن طالب علو و كمال است.و چگونه چنين‏طلبى ناپسنديده مى‏باشد؟ ! پس مذمتى كه در طلب رياست و استيلاء رسيده است‏به واسطه اشتباهى است كه‏كرده و غلطى كه از او واقع شده در فهميدن رياست‏به فريب شيطان - لعين - ، زيرا كه:

چون به واسطه سجده نكردن بر آدم، آن لعين مطرود درگاه، و از عالم امر رانده شدحسد او را بر اين داشت كه در صدد اغواى فرزندان او برآيد، و ايشان را نيز همچون‏خودش از عالم امر، و بارگاه قرب، دور افكند.

پس ايشان را به شتابكارى فريب داده، و در نظر ايشان رياست عاجله فانى، وسرورى و بزرگى چند روزه را كه به انواع آلام مشوب ⁽⁵⁾ است جلوه داد.و ايشان را ازسلطنت ابد و پادشاهى مخلد كه از همه كدورات مصفا، و از زوال و فنا مبراست محروم‏ساخت.و مسكين و مخذول فرزند آدم، چون عجول و شتابكار خلق شده بود شيطان‏لعين از اين راه برآمد و به عجلت - كه مقتضاى طبع انسان بود - متوسل شده و متاع‏حاضر را در نظر او زينت داده.و در باب آخرت به اميدوارى از خدا او را مغرور كرد.

و آن بينواى بيچاره نيز فريب او را خورده به طلب دنيا و مزخرفات آن مشغول گرديد وسلطنت و پادشاهى بى‏زوال را از دست داد.و مسكين بخت‏برگشته فكر نكرد كه‏رياست دنيا و پادشاهى آن، سرورى و كمال نيست، بلكه عين نقص و وبال است.و فريب دشمن مطرود ديرينه خود را خورد، سبحان الله تعالى.

لعاب عنكبوتان مگس گير همائى ⁽⁶⁾ را نگر چون گرد نخجير ⁽⁷⁾

پس هر كه به حقيقت امر، جاهل، و از خدعه آن مردود، غافل است‏به وساوس اوفريفته مى‏گردد و سرورى و پادشاهى مؤبد را به متاع خسيس چند روزه دنيا مى‏فروشد،و چه ارزان مى‏فروشد.

آرى:

زيانكاران كه جنس جان فروشندچنين جنسى عجب ارزان فروشندو اما كسى كه از باطن كار آگاه، و توفيق ربانى او را همراه ست‏با ريسمان آن‏ملعون به چاه نمى‏رود و پيروى آن را نمى‏كند.و چون آن ملعون از افراد انسان به يك ودو اكتفا نكرد و دام مكر و حيله را در راه همه كس گسترد، به اين جهت‏خداوند عالم‏پيغمبران و رسولان فرستاد تا ايشان را از خدعه آن مكار خبردار سازند.و دل ايشان رااز اين خانه مجازى بپردازند.و «صلاى‏» ⁽⁸⁾ دعوت پروردگار را در دهند.و بندگان را به‏جانب مملكت‏حقيقى و وطن اصلى بخوانند.

پس پيغمبران آمدند و دامن همت‏بر ميان زدند و يك تنه به دعوت خلق برخاستند وبه آواز بلند كه اقطار عالم را فرا گرفت ندا كردند:

«يا ايها الذين آمنوا ما لكم اذا قيل لكم انفروا فى سبيل الله اثاقلتم الى الارض ا رضيتم بالحيوة الدنيا من الاخرة فما متاع الحيوة الدنيا فى الاخرة الا قليل‏»

خلاصه معنى آنكه:

«اى طايفه‏اى كه به خدا و پيغمبر او گرويده‏ايد! چه شده است‏شما را كه چون به شما امرمى‏شود كه كوچ كنيد در راه خدا، سنگين مى‏شويد و خود را به زمين مى‏چسبانيد؟ آيا دل خوش كرده‏ايد به زندگانى دنيا، و از آخرت گذشته‏ايد؟ پس بدانيد كه متاع چندروزه دنيا در پيش آخرت نيست مگر چيز كم و بى‏قدرى‏» . ⁽⁹⁾

و زبان به مذمت دنيا و اهل آن گشودند و مردم را وعده و وعيد كردند و به زبان‏حال با هر يك از فرزندان آدم گفتند:

بال بگشا و صفير از شجر طوبى زن

حيف باشد چو تو مرغى كه اسير قفسى

پس غرض كلى از بعثت انبيا خواندن خلق است‏به مملكت‏بى‏پايان، تا در آنجا برتخت پادشاهى نشينند.و تاج سرورى بر سر نهند.و به زندگى‏اى فايز گردند كه مرگ‏ندارد.و به عزتى رسند كه ذلت در قفايش نيست.

و شيطان ايشان را به شتاب مى‏اندازد و ايشان را به سرورى دنيا مى‏خواند.و چون‏مى‏داند كه اين را بقائى نيست و اين چند روزى هم كه هست از هم و غم و نزاع وكدورت خالى نيست تا به اين سبب از ياد آخرت غافل شوند، و از فكر تحصيل ملك‏باقى بيرون روند.بلكه از زهد و سبكبارى در دنيا كه پادشاهى نقد است‏باز مانند و بنده‏غضب و شهوت خود گردند و به پرستش شكم و فرج خود مشغول شوند.پس چون‏چارپايى شود كه افسار او در دست‏شكم و فرجش باشد و او را به هر طويله و آخورى‏كه خواهند بندند.

پس چه مغرور و بى‏عقل است فرزند آدم كه مملوك شهوت خود مى‏شود و چنان‏پندارد كه پادشاه است.و بنده خواهش نفس مى‏گردد و چنان گمان مى‏كند كه خداونداست - معاذ الله - .و از آنچه مذكور شد معلوم شد كه منشا خسران در دنيا و آخرت‏عجله و شتابكارى است.

و چون بدى اين صفت را دانستى پس بدان كه طريق علاج آن، آن است كه: يادفساد و سوء عاقبت آن كنى.و متذكر آن شوى كه باعث‏سبكى و خفت و بى‏قدرى وذلت در نظر مردمان است.و موجب ندامت و پشيمانى است.پس متذكر شرافت ضدآن، كه وقار و طمانينه است گردى.و بدانى كه اين صفت انبياء و اولياء است.پس باخود قرار دهى كه ديگر هيچ فعلى را بى تامل نكنى.و طمانينه و سكون را در باطن وظاهر، در جميع احوال [افعال] و حركات و سكنات، شعار خود سازى.و خواهى‏نخواهى خود را چندى بر اين بدارى تا عادت تو شود و صفت‏خبيثه عجله از تو رفع‏شود و وقار و طمانينه از براى تو حاصل گردد.

فصل: وقار و طمانينه

ضد صفت عجله‏«وقار» است.و آن عبارت است از: اطمينان نفس و سكون آن درگفتار و كردار و حركات و سكنات، هم پيش از آنكه شروع در يكى از آنها كند و هم‏بعد از آن، تا هر جزئى از آن كار را به موافق فكر و تدبير به جا آورد.