و اين در اشخاص مختلف مى‏شود:

گاه است‏شخصى است كه ترس و خوف، او را از طمع و اميد بيشتر به كاروا مى‏دارد، و چنين شخصى صفت‏خوف از براى او اصلح است از رجاء.

و گاه است‏شخص ديگر بر عكس است، و حكم آن نيز بر عكس است.

و كسى كه بر او صفت امن از عذاب خدا غالب باشد، و ايمن از مكر الله بوده باشد صلاح او تحصيل صفت‏خوف است.

و كسى كه ياس از رحمت‏خدا بر او غلبه داشته باشد اصلح از براى او تحصيل صفت رجا است.

و شخصى كه غريق بحر معاصى و گرفتار دام شهوات دنيويه بوده باشد بايد در صدد تحصيل خوف برآيد.

و كسى كه معاصى ظاهريه و باطنيه را ترك كرده باشد اصلح از براى او اين است كه:

ترس و اميد او مساوى باشند.

و خلاصه اينكه: هر كدام كه آدمى را بيشتر بر تحصيل مقصود وا مى‏دارد، تحصيل‏آن اهم است.و اگر در اين خصوص مساوى باشند اصلح، اعتدال اين دو صفت وتساوى آنها است.

همچنان كه خداى - تعالى - در وصف جماعتى مى‏فرمايد:

«يدعون ربهم خوفا و طمعا»

يعنى: «پروردگار خود را مى‏خوانند با ترس و اميد» . ⁽⁴⁷⁾

حضرت امير المؤمنين - عليه السلام - به يكى از اولاد خود فرمودند كه:

«اى فرزند! چنان از خدا بترس كه همچنين دانى كه اگر طاعات همه اهل زمين را كرده باشى از تو قبول نخواهد كرد.و چنان به خدا اميدوار باش كه چنان دانى كه اگر گناهان همه اهل‏زمين را كرده باشى تو را خواهد آمرزيد» . ⁽⁴⁸⁾

حارث بن مغيره گويد: به حضرت صادق - عليه السلام - عرض كردم كه: «در وصيت لقمان چه بود؟ فرمودند كه: چيزهاى عجيبه در آن بود، و عجيب‏تر از همه آنكه: به‏پسر خود وصيت كرده بود كه چنان از خدا بترس كه اگر طاعت «ثقلين‏» ⁽⁴⁹⁾ را با خود ببرى‏چنان دانى كه تو را عذاب خواهد كرد.و چنان اميدوار به او باش كه اگر گناهان ثقلين را با خود ببرى چنان دانى كه تو را رحم خواهد نمود.و بعد از آن، حضرت فرمودند كه:

پدرم مى‏گفت كه: هيچ بنده مؤمنى نيست مگر آنكه در دل او دو نور است: يكى نور خوف، و يكى نور اميد، كه هر كدام را وزن كنى از ديگرى زيادتر نيست‏» . ⁽⁵⁰⁾

و از آنچه گفتيم ظاهر شد كه: از براى سه كس صفت رجا افضل و اصلح است ازصفت‏خوف:

يكى: كسى كه واجبات خود را به جا آورد و از محرمات اجتناب كند، و ليكن نفس او در به جا آوردن مستحبات، و صرف عمر در طاعات كسل باشد.و چنين شخصى بايد اميد وصول به آنچه خدا وعده فرموده از براى مقربين، در درجات عليين داشته باشد، تا نشاطى در خاطر او حاصل شده و او را بر جميع اعمال صالحه وابدارد.

دوم: كسى كه عمر خود را به معصيت صرف كرده باشد، و صفحه نامه اعمال خودرا سياه كرده باشد، و به اين جهت، از خلاصى خود از عذاب الهى مايوس باشد، وچنانچه توبه و پشيمانى به خاطر او گذرد شيطان او را به نااميدى بخواند و بگويد: توبه تو كجا قبول مى‏شود؟ چه فايده بر توبه تو مترتب مى‏گردد؟ و به اين جهت از توبه و عبادت بازماند.چنين شخصى نيز بايد صفت رجا را تحصيل كند و فريب ابليس رانخورد.

و بدان كه: پروردگار عالم را درياى بى‏منتهاى فيض و رحمت است، و به يك‏بازگشت، گناه هفتاد ساله را مى‏بخشد.

راه نوميدى گرفتم رحمتم دل مى‏دهد

كاى گنه‏كاران هنوز اميد عفوست از كريم

سوم: شخصى كه چندان خوف بر او غلبه كرده باشد كه: مشرف بر هلاكت‏باشد، واز كثرت خوف، مظنه ضرر به بدن او باشد.

و غير اين سه طايفه اگر از اهل معصيت نباشد بهتر تساوى خوف و رجاى اوست.

اما كسانى كه به فريب شيطان مغرور و روز و شب مشغول لهو و لعب و سرور، درطاعات و عبادات كسل، و در معاصى و سيئات، شجاع و قوى دل، نه در فكر حرام وحلال، و نه در انديشه عقاب و نكال، مانند اكثر اهل عصر و مانند ابناى اين روزگار.

پس دواى صفت رجا به ايشان دادن سم قاتل است، زيرا كه از شنيدن وفور رحمت‏خدا به غير از طغيان و جرات ايشان بر عصيان، چيزى حاصل نمى‏شود.پس واعظ مردم‏سزاوار است كه: مرض هر شخصى را بشناسد.و علت آن را بداند.و مزاج مردم رابداند.و هر كسى را به چيزى كه رفع مرض او را كند معالجه كند، نه اينكه دوائى دهد كه مرض او زياد گردد.

پس در مثل روزگار ما بايد سعى در بيان اسباب ترس و خوف نمود، و مردم را ازعذاب الهى ترسانيد.نه اينكه قصد از موعظه، دست آوردن دل مردم، و چشم داشت‏آفرين و تحسين از ايشان باشد، و از اين جهت ذكر اسباب اميدوارى را كنند و خود ومردم را به هلاكت افكنند.

و اما در مقامى كه از اين عائله نباشد و باعث جرات بر معصيت نگردد شبهه‏اى‏نيست كه بندگان را به خدا اميدوار نمودن اولى و افضل است، زيرا كه طاعت‏با اميد، به‏مراتب بالاتر و بهتر است از طاعتى كه از ترس باشد.و مقرب‏ترين مردم در نزد خداكسى است كه: او را بيشتر دوست داشته باشد.و دوستى و اميد به هم مى‏رسد، نه ترس.

و از اين جهت‏خدا قومى را سرزنش كرده است‏به بدگمانى به خدا.

و در اخبار پيشينيان رسيده است كه:

«خداوند عالم به داود - عليه السلام - وحى‏فرستاد كه: دوست دار مرا و هر كه مرا دوست دارد، و مردم را دوست من كن.عرض‏كرد پروردگارا! چگونه مردم را دوست تو كنم؟ فرمود كه: نيكوئيهاى مرا به ايشان ذكركن و نعمتها و احسان مرا بيان نما و به ياد ايشان بياور» . ⁽⁵¹⁾

يكى از بزرگان دين هميشه راههاى اميدوارى به خدا را از براى مردم ذكر مى‏كرد،وقتى از دنيا رفت او را در خواب ديدند گفت: «مرا بردند در موقف خطاب پروردگارباز داشتند، خطاب رسيد كه: چه چيز تو را بر اين داشت كه پيوسته مردم را به طمع واميدوارى وامى‏داشتى؟ عرض كردم كه: خواستم دوستى تو را در دل ايشان جاى دهم.

خداى - تعالى - فرمود كه: من تو را آمرزيدم‏» . ⁽⁵²⁾

بلى چگونه رجاء، افضل از خوف خدا نباشد و حال آنكه آبخور صفت رجاء ازدرياى رحمت است و آبخور صفت‏خوف از درياى غضب.و كسى كه ملاحظه‏صفات مقتضيه لطف و رحمت را نمايد محبت‏بر او غالب مى‏شود.و مقامى از مقام‏محبت الهى بالاتر نيست.

و اما خوف، موقوف است‏به التفات به صفات مقتضيه غضب، و از آن محبتى‏چندان حاصل نمى‏شود.بلى چون معاصى و غرور بر خلق غالب است - خصوصا به اهل‏اين زمان - پس اصلح به حال ايشان غلبه خوف است، به قدرى كه ايشان را به طاعت‏وابدارد، و شهوات دنيويه را بر ايشان تلخ كند، و دل ايشان را از اين خانه غروربگسلاند، و خاطر ايشان را از علايق اين عالم سرد كند.

وليكن تا مادامى كه مشرف بر مرگ نشده‏اند بايد چنين باشند، اما در وقت مردن،اصلح به حال هر كسى آن است كه: صفت رجاء در آن وقت‏بر او غالب باشد، زيرا كه:

خوف، تازيانه عمل است، و در آن هنگام، وقت عمل سر آمده است.و زمان طاعت‏گذشته است.و يمكن كه خوف در آن وقت‏باعث كمى دوستى خدا شود.

و بايد هر كسى با دوستى خدا از دنيا برود تا شوق لقاى او را داشته باشد.و كسى كه‏خدا را دوست داشته باشد و شايق لقاى او باشد شاد و فرحناك از دنيا مى‏رود، زيرا كه:

شادى بالاتر است از اينكه: كسى به نزد محبوب خود رود و او را ملاقات كند.همچنان‏كه هيچ المى بدتر از اين نيست كه: كسى از محبوب خود مفارقت كند.

پس مسكين و بيچاره كسى كه در آن وقت، دوستى فرزند و عيال و جاه و مال بردل او غالب باشد و همه محبوبهاى او در دنيا بوده باشد و دنيا بهشت او باشد، زيرا كه‏بهشت جائى است كه همه آنچه را آدمى دوست دارد در آنجا باشد.

پس با مرگ از بهشت‏بيرون مى‏رود.و اين اول المى است كه در وقت مرگ به اهل‏دنيا مى‏رسد، علاوه بر آنچه بعد از مرگ به او خواهد رسيد.و كسى كه دوستى به دنيانداشته باشد و علاقه به آنچه در آنجاست از براى او نباشد، دنيا از براى او حكم قفس‏و زندان را خواهد داشت.و مرگ او رهائى از زندان خواهد بود.و اين اول بهجتى‏است كه به او مى‏رسد، علاوه بر چيزهائى كه از براى او آماده است.

فصل: طريقه تحصيل رجاء

چون فضيلت صفت رجاء را دانستى و موقع آن را شناختى، بدان كه كسى كه محتاج‏به اين صفت‏باشد طريقه تحصيل آن، اين است كه: ابتداء در آنچه گفتيم از اسباب‏اميدوارى تامل كند، و آنها را بر دل خود نقش كند و تكرار كند، و پيوسته متذكر آنهابوده باشد.