و هيچ چيز مانند خوف، قلع و قمع لذت و شهوت دنيا را نمى‏كند.و از اين جهت‏است كه آيات و اخبار در فضيلت اين صفت متواتر و متكاثرند.و خداى تعالى از براى‏اهل خوف، علم و هدايت و رضوان و رحمت را كه مجمع مقامات اهل بهشت است‏جمع نموده و فرموده:

«انما يخشى الله من عباده العلماء» ⁽¹²⁾

يعنى: «خوف و خشيت از خدا براى اهل علم‏است و بس‏» .

و فرموده: «هدى و رحمة للذين هم لربهم يرهبون‏» ⁽¹³⁾

يعنى: «هدايت و رحمت ازبراى كسانى است كه ايشان از پروردگار خود خائف و ترسان‏اند» .

و ديگر فرموده‏اند:

«رضى الله عنهم و رضوا عنه ذلك لمن خشى ربه‏» ⁽¹⁴⁾

يعنى: «خدا از ايشان راضى و خشنود و ايشان از خدا راضى و خشنودند» .

و اين مرتبه از براى كسى است كه از پروردگار خود بترسد.و از بسيارى از آيات‏مستفاد مى‏شود كه: خوف از خدا از لوازم ايمان است، و كسى كه نترسد از ايمان‏بى‏نشان است چنانچه كه فرموده‏اند:

«انما المؤمنون الذين اذا ذكر الله وجلت قلوبهم‏» ⁽¹⁵⁾

يعنى: «جز اين نيست كه مومنان‏كسانى هستند كه چون نام خداوند مذكور شد دلهاى ايشان خوفناك گردد» .

و فرموده‏اند كه: «و خافون ان كنتم مؤمنين‏» ⁽¹⁶⁾

يعنى: «اگر از اهل ايمان هستيد از من بترسيد»

و از براى خائفين، بهشت را وعده فرموده‏اند كه:

«و اما من خاف مقام ربه و نهى النفس عن الهوى فان الجنة هى الماوى‏». ⁽¹⁷⁾

يعنى: «هر كه از پروردگار خود بترسد، وخود را از هوا و هوس باز دارد، بهشت ماوى و منزل اوست‏» .

و مى‏فرمايد:

«و لمن خاف مقام ربه جنتان‏» ⁽¹⁸⁾

يعنى: «هر كه از پروردگار خود بترسداز براى او دو بهشت است‏» .

و در خبر قدسى وارد شده است كه: «به عزت خودم قسم، كه بر هيچ بنده دو ترس‏را جمع نمى‏كنم، و از براى هيچ بنده دو امن را قرار نمى‏دهم.پس هر كه در دنيا ايمن‏باشد از من در روز قيامت، او را خواهم ترسانيد.و هر كه در دنيا از من بترسد، در روزقيامت او را ايمن خواهم ساخت‏» . ⁽¹⁹⁾

و از حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - مروى است كه

«هر كه از خدا بترسد خداهمه چيزها را از او مى‏ترساند.و هر كه از خدا نترسد خدا او را از همه چيز مى‏ترساند» . ⁽²⁰⁾

روزى آن حضرت - صلى الله عليه و آله - به ابن مسعود فرمودند كه:

«اگر مى‏خواهى‏در روز قيامت‏با من ملاقات كنى بعد از من از خدا خائف باش‏» . ⁽²¹⁾

از ليث‏بن ابى سليم منقول است كه گفت: «از مردى از انصار شنيدم كه روزى بسيارگرم، در خدمت جناب رسول - صلى الله عليه و آله - در سايه درختى نشسته بوديم كه‏مردى آمد و جامه از بدن خود كند و خود را بر روى ريگ تفتيده افكند، و بر روى آن مى‏غلطيد، گاهى پشت‏خود را داغ مى‏كرد، و گاهى شكم خود را، و مى‏گفت: اى‏نفس! بچش حرارت اين ريگ را، كه عذاب خدا از آنچه با تو كردم بالاتر و شديدتراست.و حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - به او نظر مى‏كرد.پس چون جامه خود راپوشيد حضرت به دست مبارك اشاره كرد و او را طلبيد و فرمود: اى بنده خدا چه ترا برآن داشت كه چنين كردى؟ عرض كرد كه: خوف خدا.حضرت فرمود كه: به تحقيق كه‏حق خوف را به جا آوردى، به درستى كه خدا به تو مباهات نمود با اهل آسمان.پس‏حضرت روى مبارك به اصحاب خود كرد و فرمود كه: «نزديك اين مرد رويد تا دعاكند از براى شما» . ⁽²²⁾

و نيز از حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - مروى است كه فرمودند:

«هيچ بنده‏مؤمنى نيست كه از چشم او از خوف خدا اشكى بيرون آيد اگر چه به قدر سر مگسى‏باشد و بر روى او ريزد مگر اينكه خدا آتش جهنم را بر روى او حرام مى‏كند» . ⁽²³⁾

و باز فرمودند كه:

«چون دل مؤمن از خوف خدا بلرزد، گناهان او مى‏ريزد، مانندبرگى كه از درخت فرو ريزد» . ⁽²⁴⁾

و نيز فرمودند كه:

«كسى كه از خوف خدا بگريد داخل جهنم نمى‏شود تا شيرى كه‏از پستان دوشد به پستان باز گردد» . ⁽²⁵⁾

آرى:

در پس هر گريه آخر خنده‏اى است مرد آخر بين مبارك بنده‏اى‏ست

ز ابر گريان شاخ سبز و تر شود نور شمع از گريه روشنتر شود

اى خنك چشمى كه آن گريان اوست وى همايون دل كه آن بريان اوست

از حضرت امام محمد باقر - عليه السلام - مروى است كه:

«در وقتى كه حضرت‏امير المؤمنين - عليه السلام - در عراق بودند روزى نماز صبح را با مردم گزاردند، چون‏فارغ شدند موعظه فرمودند و گريستند و مردم را گريانيدند از خوف خدا، سپس‏فرمودند: به خدا قسم كه در عهد خليل خودم رسول الله - صلى الله عليه و آله - قومى رادريافتم كه صبح و شام گريه مى‏كردند، ژوليده مو، غبار آلوده، با شكمهاى گرسنه، ازكثرت سجده پيشانى ايشان مانند زانوى شتر پينه كرده، شبها را به سر مى‏بردند در قيام وسجود، گاهى بر پا ايستاده عبادت مى‏كردند، و زمانى به سجده مى‏رفتند، و با پروردگار خود مناجات مى‏كردند، و خلاصى از آتش جهنم را مسئلت مى‏نمودند، به خدا قسم كه‏با وجود اين حالت، ديدم كه ايشان خائف و ترسناك بودند، گويا صداى آتش جهنم‏در گوشهاى ايشان بود، و چون نام خدا در پيش ايشان مذكور مى‏شد مى‏لرزيدند چنانچه درخت مى‏لرزد.پس حضرت امام محمد باقر - عليه السلام - فرمودند كه: ديگركسى آن حضرت را خندان نديد تا از دنيا مفارقت نمودند» . ⁽²⁶⁾

و نيز از آن حضرت مروى است كه:

«مؤمن هميشه ميان دو ترس است: يكى ترس ازگناهى كه كرده است و گذشته است و نمى‏داند كه خدا با او در آن چه خواهد كرد. ويكى ديگر ترس از عمرى كه باقى مانده است و نمى‏داند كه خود در آن چه خواهدكرد.پس هيچ روزى را صبح نخواهد كرد مگر خائف و ترسان‏» . ⁽²⁷⁾

و باز از آن حضرت مروى است كه:

«از خدا بترس كه گويا تو او را مى‏بينى، و اگر تو او را نمى‏بينى او ترا مى‏بيند.و اگر چنين مى‏دانى كه او تو را نمى‏بيند پس كافرى.و اگر چنين مى‏دانى كه تو را مى‏بيند و باز معصيت او را مى‏كنى پس او در نظر تو از همه بينندگان پست‏تر است‏» . ⁽²⁸⁾

زيرا كه اگر ديگرى بر معصيت تو مطلع شود البته از معصيت‏احتراز مى‏كنى.

و اخبار در امر به خوف و فضيلت آن بى‏شمار و ذكر همه آنها باعث «اطناب‏» ⁽²⁹⁾ بلكه‏محتاج به كتاب على حده‏اى است.

و آنچه از اخبار كه در فضيلت علم و تقوى و ورع و گريه و رجاء وارد شده است ⁽³⁰⁾ دلالت‏بر فضيلت‏خوف مى‏كند، زيرا كه بعضى از آنها سبب خوف و بعضى مسبب واثر آن‏اند، و بعضى لازم آن.زيرا كه علم و معرفت، سبب خوف است، و تقوى و ورع‏و بكاء اثر آن، و رجاء لازم آن، زيرا كه تا كسى اميد به چيزى نداشته باشد خوف ازحرمان آن نمى‏دارد.

و مخفى نماند كه آنچه در فضيلت و مدح خوف مذكور شد در وقتى است كه ازحد تجاوز نكند، و اگر از حد شايسته تجاوز نمايد مذموم است.و توضيح اين، آن است‏كه: خوف از خدا حكم تازيانه دارد كه بندگان را مى‏راند به سوى مواظبت‏بر علم وعمل و طاعت و عبادت، تا به واسطه آنها به رتبه قرب الهى فايز، و لذت محبت و انس به خدا ايشان را حاصل گردد.و همچنان كه تازيانه‏اى كه به وسيله آن اطفال را تاديب‏مى‏كنند، يا مركب را مى‏رانند حدى دارد معين، كه اگر از آن كمتر باشد در تاديب طفل‏و راندن مركب نفعى نمى‏بخشد و اگر از آن تجاوز كند طفل يا مركب را هلاك‏مى‏سازد، پس همچنين خوف، كه تازيانه خداست‏حدى دارد، و آن قدرى است كه‏آدمى را به مقصدى كه مذكور شد برساند.

پس اگر از آن حد كمتر باشد كم فايده بلكه بى‏اثر است، مانند چوب بسيارى باريكى كه‏به مركب قوى زنند كه اصلا متاثر نمى‏گردد. و اين خوف، مانند رقت قلبى است كه ازبراى زنان است، كه به مجرد شنيدن سخن سوزناكى گريان مى‏شوند و تا سخن قطع شد به‏حالت اول بر مى‏گردند.يا مثل خوف آدمى است كه در وقتى كه چيز مهيب و هولناكى‏را مشاهده نمايد و به محض اينكه از نظر غايب شد دل از آن غافل مى‏شود.و اين‏خوفى است‏بى‏فايده، و علامت آن، آن است كه گاهى اگر حديث مرگ و دوزخ راشنيد فى الجمله تاثيرى در دل او مى‏كند و ليكن اثر در اعضا و جوارح نمى‏كند و آنها رامقيد به طاعت نمى‏نمايد و از معاصى باز نمى‏دارد.

و چنين خوفى، خوف نيست‏بلكه حديث نفس و حركت‏خاطر است و وجود وعدم آن مساوى است.و اگر از حد خود متجاوز شود و به حد افراط رسد بسا باشد كه‏منجر به نااميدى و ياس از رحمت‏خدا گردد، و اين حد ضلال و كفر است. «لا يياس من‏روح الله القوم الكافرون‏». ⁽³¹⁾

و شكى نيست كه: چون خوف به اين حد رسد آدمى رااز عمل و طاعت‏باز مى‏دارد، زيرا كه تا اميد نباشد خاطر را نشاطى، و دل را شوقى‏نيست.و چون نشاط و شوق بر طرف شد كسالت روى مى‏دهد و آدمى از عمل بازمى‏ماند.

و چنين خوفى محض فساد و نقصان، و در نزد عقل و شرع مذموم است.بلكه اصل‏خوف بالحقيقه چون ناشى از عجز و بيچارگى، و از جهل به عاقبت كار خود حاصل‏است، عين نقص و قصور است، زيرا كه كمال حقيقى، چيزى است كه: از براى خدانتوان ثابت كرد، مانند علم و قدرت و امثال اينها.و ليكن هرگاه واسطه بر طرف شدن‏نقصى بدتر كه ارتكاب معاصى و رسيدن به فضائل ديگر شود به اين جهت كمال مى‏شود.

پس هر خوفى كه اين فوايد بر او مترتب نگردد مذموم خواهد بود.بلكه بسا باشد كه‏باعث موت يا مرض يا فساد عقل گردد.و اين مانند آن است كه: در تاديب هر طفل اورا چنان بزنند كه بميرد يا عضوى از آن را بشكنند.

فصل پنجم: كيفيت تحصيل صفت‏خوف از خدا - جل جلاله -

چون فضيلت‏خوف را دانستى و شرف آن را شناختى بايد در صدد تحصيل آن‏برآئى و خود را به آن صفت‏بيارائى.و به چند طريق تحصيل خوف از خدا بايد كرد.