و كيفيت آن، آن است كه: آدمى در هر شبانه روزى ساعتى به تفكر كار خود بيفتدو اخلاق باطنيه و اعمال ظاهريه خود را تفحص كند و احوال دل و جوارح خود راتجسس نمايد، لوح دل را در مقابل خود نهاده آن را ملاحظه كند و دفتر شبانه خود راگشوده سر تا پاى آن را مطالعه فرمايد.

پس اگر دل خود را بر طريق راستى و درستى مستقيم، و متصف به اخلاق جميله وخالى از اوصاف رذيله ديد، و اعضا و جوارح خود را مشغول طاعات و عباداتى كه به‏آنها متعلق است و مجتنب از معاصى و سيئاتى كه به آنها مرتبط است‏يافت‏شكر الهى به‏جا آورد، و اگر مخالف اين را ملاحظه نمود در صدد علاج آن بر آيد.و اگر برخورد كه‏معصيتى از او سر زده به توبه و انابه قضا و تدارك آن كند.

و شكى نيست كه اين قسم از تفكر، مجالى واسع دارد، و قدر ضرورى آن مستغرق‏شبانه روز مى‏گردد و ماه و سال، كفايت استقصاء آن را نمى‏كند، زيرا كه قدر لازم بر هركس آن است كه در هر شبانه روز فكر كند در هر يك از صفات مهلكه از بخل و كبر وعجب و ريا و حقد و حسد و جبن و غضب و حرص و طمع، و غير اينها از صفات.ونظر بصيرت را گشاده چراغ فكر به دست گيرد و زواياى دل خود را بگردد و از همه اين‏صفات تفحص كند.

پس اگر چنان فهميد كه دل او را از همه اينها خالى است در مقام امتحان خود برآيد وببيند كه شيطان و نفس، امر را مشتبه نكرده باشند.

مثلا اگر چنان گمان كند كه ناخوشى تكبر را ندارد، امتحان كند خود را به دوش‏كشيدن خيك آبى از كوچه، يا پشته‏اى هيمه از بازار به خانه.

و اگر چنان فهميد كه از غضب خالى است، خود را در معرض اهانت‏سفيهى‏در آورد.

و همچنين در غير اينها از صفات، به امتحاناتى كه گذشتگان از نيكان، خود راآزمايش كرده‏اند آزمايش كند تا مطمئن گردد كه از ريشه جميع اين صفات و شاخ وبرگ آنها در مزرع دلش اثرى نيست.آرى نفس، مكار، و شيطان، حيله‏گر و غدار است.

گر نماز و روزه مى‏فرمايدت نفس مكار است فكرى بايدت

نفس را هفتصد سراست و هر سرى از ثرى بگذشته تا تحت الثرى

و اگر يافت كه چيزى از اين صفات در دل او هست‏سعى كند در خلاصى از آن به‏موعظه و نصيحت و سرزنش و ملامت و مصاحبت نيكان و مجالست‏خوبان و رياضت‏و مجاهده تا سلب آن صفت‏بشود.و اگر به آسانى سلب نشود معالجه را مكرر نمايد.

و بعد از آن تفكر كند در صفات حسنه، اگر به گمان خود خود را متصف به آنهايافت در صدد آزمايش خود برآيد تا از مكر نفس و تلبيس آن مطمئن شود.و اگر خودرا از يكى از آنها خالى يافت تامل نمايد در طريق تحصيل آن.

بعد از آن متوجه هر يك از اعضاى خود شود و فكر كند در معاصى متعلقه به آن،مثلا نگاه به زبان كند كه آيا در آن روز غيبتى يا دروغى يا لغوى يا فحشى يا خود ستائى‏يا سخن‏چينى از آن صادر شده يا نه.و همچنين گوش و دست و پا و شكم و غير اينها ازاعضا.

آنگاه تفكر كند در طاعاتى كه متعلق به هر يك از اين اعضاء هست از واجبات ومستحبات، پس اگر بعد از فحص يافت كه از آنها معصيتى سر نزده و طاعات را به جاآورده‏اند حمد خدا را كند.و اگر به صدور معصيتى يا ترك طاعتى برخورد اول سبب وباعث آن را بجويد و در صدد قطع آن بر آيد سپس تدارك آن را به توبه و ندامت كند تافرداى آن مانند امروز نباشد.

و اين قدر از تفكر در احوال خود در هر شبانه روزى لازم است از براى هر ديندارى‏كه معتقد نشاه آخرت باشد.و نيكان سلف و اهل تقوى و ورع از گذشتگان را در صبح‏هر روز يا شام هر شب همين طريقه و عادت بوده.بلكه از براى ايشان طومارى بوده كه‏در آنجا نيك و بد صفات و افعال را ثبت كرده و هر روز و شب حال خود را به آنجامقابله مى‏نمودند، و چون از زوال صفت رذيله يا اتصاف به فضيلتى مطمئن مى‏شدند درآن طومار قلم مى‏كشيدند و دست از فكر در آن برداشته به بقيه مى‏پرداختند.و چنين‏مى‏نمودند تا همه را قلم كشند.و بعضى كه مرتبه ايشان پست‏تر و گاهى معصيتى كه ازايشان سر مى‏زد معاصى‏اى كه بايد خود را از آن باز دارند در طومار مى‏نوشتند چون‏اكل حرام يا شبهه يا كذب يا غيبت‏يا مراء يا مسامحه در امر به معروف و نهى از منكر وامثال اينها، و سعى در خلاصى از هر يك مى‏نمودند.

و بالجمله صالحين سلف را اين طريقه و رويه بوده و اين را از لوازم ايمان به محاسبه‏روز قيامت مى‏شمردند.

پس واى بر ما كه دست از پيروى و متابعت نيكان برداشته و پرده غفلت را بر ديده خود فرو گذاشته، فكر محاسبه روز قيامت را فراموش، و از شراب غفلت و بطالت‏مست و بيهوش گشته‏ايم.و چنانچه ايشان رفتار ما را مشاهده مى‏نمودند حكم مى‏كردندبه كفر ما و عدم اعتقاد ما به روز حساب.

آرى چگونه چنين نباشد و حال اينكه اعمال ما به عمل كسى كه ايمان به بهشت ودوزخ داشته باشد مشابهتى ندارد.و رفتار ما به رفتار اهل ايمان نمى‏ماند، زيرا كسى كه‏از چيزى ترسيد از آن مى‏گريزد و شوق به چيزى كه داشته باشد در طلب آن بر مى‏آيد.وما ادعاى ترس از جهنم مى‏كنيم و مى‏دانيم كه فرار از آن به ترك معاصى است و غرق‏لجه معاصى هستيم.و دعواى شوق به بهشت را مى‏نمائيم و مى‏دانيم كه رسيدن به آن به‏اطاعت و فرمانبردارى است و در آن تقصير و كوتاهى مى‏كنيم، عمر را به هوا و هوس‏مى‏گذرانيم.و هواى دخول بهشت داريم و روزگار را به هرزه صرف مى‏كنيم، و طمع‏وصال حوران پاك سرشت مى‏نمائيم.

وصال دولت‏بيدار ترسمت ندهندكه خفته‏اى تو در آغوش بخت‏خواب زده‏و مخفى نماند كه: اين نوع از تفكر علماء و صالحين است، و اما فكر مقربين وصديقين از اين بالا، و شان ايشان ازين والاتر است.بلكه ايشان مستغرق درياى محبت،و انس به پروردگار، و به جان و دل متوجه عظمت و جلال آفريدگارند.در فكر جمال‏و جلال ايزد متعال مدهوش، و از خود و صفات و اعمال خود بالمره فراموش كرده‏اند.

و زبان حال ايشان به اين ترانه گوياست:

هر چه نه گويا به تو خاموش به هر چه نه ياد تو فراموش به

مانند عاشقى كه در حال لقاى معشوق واله و حيران ماند.و حصول اين حالت‏بلكه‏ادنى مرتبه از تلذذ به ياد عظمت و جلال خدا ممكن نمى‏شود تا ساحت نفس را ازجميع رذايل پاك نسازى، زيرا كه حال كسى كه با وجود اتصاف به اخلاق بد خواهد ازتفكر در جلال و جمال جميل مطلق ملتذ شود، حال عاشقى است كه با محبوب خودخلوت كند و خواهد از مشاهده جمال او التذاذ يابد و زير پيراهن او از مار و عقرب‏مملو باشد و آن را بگزند.زيرا كه هر يك از اين صفات، حكم مار يا عقربى دارند كه‏فرو رفتگان علايق طبيعت را گزيدن آنها معلوم نشود تا وقتى كه اين عالم را بدرود كنند،در آن وقت مشاهده خواهند كرد كه الم هر يك از اينها از مار و كژدم به «مراتب شتى‏» ⁽⁷⁾ بالاتر است.

پس اى جان برادر! از خواب غفلت‏برخيز و فكرى كن از براى روز رستاخيز، پيش‏از آنكه چاره امر از دست‏بيرون رود و چنگال مرگ به كالبد نحيث‏بند شود.

و بر سبيل قطع و يقين بدان كه هر صفتى از صفات و هر عملى از اعمال تو را دروقت رفتن جزائى است، همچنان كه صريح قرآن و نص حديث پيغمبر آخر الزمان (ص) است كه فرمود: «هر چه را خواهى دوست دار كه از آن مفارقت‏خواهى كرد.و هر چه‏خواهى زندگانى كن عاقبت‏خواهى مرد.و هر كارى كه خواهى بكن كه جزاى آن به توخواهد رسيد» . ⁽⁸⁾

پس ساعتى از اوقات خود را صرف فكر اعمال خود كن، و زمانى در عجايب صنع‏خداوند تامل نماى، و سعى كن كه دل خود را از وساوس خالى كنى، و تفكر آن را به‏اقسام شش گانه «محموده‏» ⁽⁹⁾ مقصود سازى، زيرا كه: - چنانكه گذشت - غير از اينها آنچه‏باشد از افكار متعلقه به دنياى دنيه و از وساوس شيطانيه است.

پس فكر تو بايد منحصر باشد در استنباط مسائل علميه، يا انجام دادن يكى از اعمال‏حسنه، يا در عبرت يكى از ديگران و هنگام رحلت از جهان، يا در تسبيح و تقديس‏پروردگار، يا در صنايع عجايب آفريدگار، يا در صفات و اعمال خود.

و اما تفكر كردن در ذات خدا، بلكه بعضى از صفات او، در شريعت مقدسه غيرجايز و كسى كه اين خيال را كند از حد خود متجاوز است. «و ما للتراب و رب الارباب‏» ،مشتى خاك را با خداوند پاك چه كار، ذات او از آن بالاتر كه كمند انديشه به كنگره‏جلال او تواند رسيد يا طاير فكر در حوالى او گذر تواند كرد«تعالى شانه عين ذلك علواكبيرا» . ⁽¹⁰⁾

و هم تهى پاى بسى ره نوشت هم زدرش دست تهى بازگشت

راه بسى رفت ضميرش نيافت ديده بسى جست نظيرش نيافت

مكر و حيله

صفت پنجم: از صفات رذيله متعلقه به قوه عاقله مكر و حيله كردن است از براى‏رسيدن به مطلوبات شهويه و غضبيه، و مراد از آن در اين مقام جستن راههاى پنهان‏است از براى اذيت رساندن به مردمان.و به كار بردن آن را تلبيس و غش و غدر وخيانت گويند.