و نفس آدمى در ابتداى امر قابليت هر دو اثر را على السواء دارد و هيچ يك برديگرى رجحان ندارد.بلكه ظهور اثر هر كدام در آنجا به واسطه امور خارجيه ازمتابعت هوس و هوا، يا ملازمت ورع و تقوى مى‏شود.پس هر وقت كه آدمى ميل به‏مقتضاى شهوتى يا غضبى نمود شيطان فرصت مى‏كند و لشكر او داخل خانه دل‏مى‏شوند و انواع آثار خود را كه وساوس و افكار رديه باشد در آنجا به ظهورمى‏رسانند.

و هرگاه دل متوجه ذكر خدا و نفس مايل به ورع و تقوى شد مجال شيطان تنگ‏مى‏گردد، و از مملكت دل بيرون مى‏رود، و جنود ملائكه در آنجا مى‏آيند، و فيوضات‏ايشان از الهامات و خيالات محموده در آنجا پيدا مى‏شود.

و پيوسته اين دو لشكر در آمد و شد و گير و دار هستند.گاهى ساحت دل منزل لشكرخيريت اثر فرشتگان، و زمانى محل جولانگاه سپاه روسياه شياطين و ديوان باشد، تاآنكه به امداد و معاونت امور خارجيه، يكى از اين دو سپاه را غلبه و قوت حاصل شودو مملكت نفس را تسخير نمايد، و آن را وطن خود نموده، در آنجا رحل اقامت‏بيفكند.در اين هنگام راه آمد و شد از يكديگر بسته مى‏شود و مجال دخول و خروج‏در آنجا نمى‏يابد مگر گاهى به طريق عبور در نهايت تعجيل از آنجا بگذرد.

پس اگر هوا و هوس و غضب و شهوت امداد نمايند، لشكر شيطان غالب مى‏شود وخانه دل منزلگاه ايشان مى‏گردد و در آنجا آشيانه مى‏سازند، هر زاويه از زواياى دل،منزل شيطانى، و در آنجا ساز و نوائى.و هر گوشه جاى ابليسى، و در آن خيالى و هوائى‏پيدا مى‏شود.

و اگر قوه عاقله امداد نمود و ورع و تقوى اعانت كرد، سپاه ملك غالب مى‏شوند وشهرستان دل را فرو مى‏گيرند و در آنجا نزول اجلال مى‏نمايند و هر لحظه از ايشان نورى تازه، و هر ساعت فيضى بى‏اندازه به آنجا مى‏رسد.

و لكن اگر دلها را لشكر شيطان مسخر نموده و مالك شد هر نوع تصرفى كه‏مى‏خواهند در آنجا مى‏كنند.و آن را به «اوديه‏» ⁽³⁾ وساوس مى‏افكنند.

و سر در اين آن است كه غالب ماده خلقت و قوه واهمه و غضبيه و شهويه كه درانسان موجود هستند و از سرهنگان و كارفرمايان مملكت‏بدن‏اند از آتش است و شيطان‏نيز از آتش صرف مخلوق است، پس علاقه مناسبت ميان اين سه سرهنگ مملكت وميان شيطان لعين مستحكم است.

و به جهت اين مناسبت و قرابت، اين سه را ميل به تسلط شيطان بيشتر، و متابعت آن‏را راغب‏ترند.به آسانى تن به اطاعت ديگرى در مى‏دهند.و به ملاحظه قرابت و نسبت،از اطراف و جوانب لشكر شيطان را راه مى‏دهند و راهنمائى ايشان مى‏كنند.

و از اين جهت است كه حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - فرمودند كه:

«شيطان جارى مجراى خون است در بدن آدمى، و از جميع راهها داخل مى‏شود» . ⁽⁴⁾

و معذلك چون كه شيطان از آتش است و آتش به هر جا كه افتاد زود جاى خود رامى‏گشايد و به اندك مايه‏اى كه يافت در هايت‏سرعت توالد و تناسل مى‏كند، و ازاطراف و جوانب آن، آتشهاى ديگر پيدا مى‏شود، پس به مجرد اينكه اندك راهى درخانه دل يافت جاى خود را وسيع مى‏كند و متواتر و پى‏درپى توالد و تناسل مى‏كند وهر نسلى از آن هم دفعتا نسلى ديگر از آن به هم مى‏رسد و همچنين الى غير النهايه.

همچنان كه مشاهده مى‏شود هرگاه آدمى دل را به خيال فاسدى داد شعب و راه‏ها به‏خيال او مى‏رسد.و از خيال معصيتى، فكر چندين معاصى ديگر متولد مى‏شود، و هرگزبه جائى منتهى نمى‏شود.

و علاوه بر همه اينها آنكه هر يك از ملكات و اخلاق و حالات حكم درى دارد به‏خانه دل و راهى به مملكت نفس، پس آنچه از اخلاق فاضله و ملكات حسنه و حالات‏سنيه است درى است كه ملائكه از آن داخل مى‏شوند.و هر صفت رذيله و خلق بدى‏راهى است كه شياطين از آن به ملك بدن مى‏آيند.

و دانستى كه اخلاق حسنه حكم وسط و ميان را دارند، و صفات رذيله حكم اطراف‏و جوانب را دارند.و ميان وسط هر چيزى يكى بيشتر نيست اما اطراف و جوانب بى‏حدو نهايت‏اند.

و همچنين هر يك از اخلاق حسنه راهى هستند به مقصود، و راه به هر منزلى يكى است و بيراهه از حد و حصر متجاوز است.پس درهايى كه معبر شيطان است از حساب‏بيرون، و درى كه راه ملك است منحصر در يكى است.و لشكرى كه راه آن بيشتر، غلبه‏آن بيشتر و آسان‏تر است.و نيز بر اين مطلب هم در قرآن تصريح شده كه مى‏فرمايد:

«و ان هذا صراطى مستقيما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبيله‏»

يعنى: «اين‏يك راه راست است‏به سوى من، پس آن را متابعت كنيد و راههاى متعدد را متابعت‏نكنيد تا شما را از راه حق جدا نكند» . ⁽⁵⁾

و از اين جهت است كه خداوند - سبحانه - از زبان شيطان لعين حكايت مى‏كند:

«لاقعدن لهم صراطك المستقيم ثم لاتينهم من بين ايديهم و من خلفهم و عن ايمانهم و عن شمائلهم‏»

يعنى: «ايشان را از راه راست تو باز مى‏دارم و از پيش رو و پس و راست و چپ‏ايشان در مى‏آيم‏» . ⁽⁶⁾

و به اين سبب روزى حضرت نبوى - صلى الله عليه و آله - از براى اصحاب يك خطكشيدند و فرمودند: اين راه خداست.و بعد از آن خطوط بسيار كشيدند از چپ وراست و فرمودند: اينها راههائى هستند كه به هر راهى شيطانى نشسته و آدمى را به خودمى‏خواند. ⁽⁷⁾

هر طرف غول نواخوان جرس جنبانى‏ست‏در ره عشق به هر زمزمه از راه مروو با وجود همه اينها، چونكه فهميدن راه راست مشكل و محتاج به راهنمائى حاذق‏است، به خلاف راههاى باطل كه بر همه كس روشن و واضح است و مع ذلك ميل نفس‏به باطل اسهل و آسان‏تر است، و انقياد آن از براى حق صعب است.پس درى كه از آن‏فرشتگان داخل مى‏شوند مسدود و بسته و درهاى شيطان مفتوح است، پس مسكين‏فرزند آدم كه بايد اين درهاى گشاده واضح را سد، و يك در پنهان بسته را بگشايد.

صد هزاران دام و دانه است اى خدا ما چو مرغان حريص و بينوا

و به اين اطمينان شيطان گفت:

«فبعزتك لاغوينهم اجمعين الا عبادك منهم المخلصين‏»

يعنى: «قسم به عزت تو كه همه فرزندان آدم را گمراه خواهم نمود مگربندگان مخلص تو را» . ⁽⁸⁾

علاوه بر اينها آنكه، اين ملعون بسا باشد كه تلبيس كند و راه حق و باطل را مشتبه‏نمايد و لشكر خود را به لباس ملك ملبس سازد و آدمى را به نوعى به مهلكه افكند كه‏متفطن به آنها نشود.

فصل: مضرات وساوس شيطانى و خواطر نفسانى

چونكه وساوس شيطانيه و خواطر نفسانيه را شناختى و اقسام و علامات و اسباب آن‏را دانستى، بدان كه ضرر آن عظيم و عاقبت آن وخيم است، و اين حالت از جمله‏مهلكات عظيمه و حالات رذيله است، و دل را باعث تيرگى و ظلمت، و نفس را موجب‏افسردگى و كدورت، مانع وصول به سعادت، و مضيع روزگار و اوقات است.چگونه‏چنين نباشد و حال اينكه سرمايه تحصيل نجات عمر، و آلت تجارت بندگان دل ايشان است.