پس اى جان برادر! اگر طالب سعادتى، سعى كن تا جميع كمالات را جامع باشى، ودر جميع امور مختلفه وسط و ميانه روى را شعار خود كن.پس، اول سعى كن كه‏متوسط باشى ميان علم و عمل، و جامع اين هر دو مرتبه باشى، به قدر استطاعت وامكان، و اكتفا به يكى از اين دو مكن، كه هر كه اكتفا به يكى نمايد از شكنندگان پشت‏پيغمبر - صلى الله عليه و آله و سلم - خواهد بود، همچنان كه در حديث‏سابق گذشت.

و بدان كه: علم بى عمل، وبال و موجب خسران و نكال است. ⁽¹³⁾

از جاهل هفتادلغزش را چشم مى‏پوشند، پيش از آنكه از عالم يكى را در گذرند. ⁽¹⁴⁾

و عمل بى علم زحمت‏بى‏فايده است ⁽¹⁵⁾ .

زيرا كه علم آن است كه: از روى علم و معرفت صادر شود.و بايد در عمل متوسط باشى ميان حفظ ظاهر و باطن خود، نه اينكه ظاهر خود را پاكيزه‏نمائى و آن را به عبادات و طاعات بيارائى، و باطن به انواع خباثات آلوده باشد.مانندعجوزه كريه منظر زشت لقاى ديو سيرت كه خود را ملبس به لباس عروسان «حوروش‏» ،و مزين به زينت «مهوشان‏» دلكش نمايد، و به انواع «تدليسات‏» ، خود را بيارايد، نه اينكه‏سعى در نيكى ذات و پاكى باطن خود كنى، و ليكن بالمره ⁽¹⁶⁾ از ظاهر غافل شوى، و مطلقاملاحظه آن را نكنى، و به هيچ نوع از ملامت مردم انديشه ننمائى، و از كثافات ظاهريه‏خود را محافظت ننمائى، مانند درى شاهوار كه آن را به انواع قاذورات و نجاسات‏ملوث سازند.بلكه، بايد ظاهرت آئينه باطنت‏باشد، و باطنت از جميع خباثات و كثافات‏پاك باشد.و بايد در جميع صفات باطنيه و افعال ظاهريه متوسط ميان افراط و تفريطباشى، به تفصيلى كه در اين كتاب گوش زد تو خواهد شد.

و همچنين در تحصيل علوم بايد ميانه روى را اختيار كنى، و وسط ميان علوم باطنيه‏عقليه و علوم ظاهريه شرعيه را بگيرى، نه از آن كسان ⁽¹⁷⁾ باشى كه اقتصار مى‏كنند بر ظواهرآيات و اخبار، و «جمود» مى‏نمايند بر ترجمه احاديث و آثار، و از حقايق قرآن و سنت‏بى‏خبر، و از دقايق حكم كتاب و روايت قطع نظر كرده‏اند.زبان ايشان به مجرد تقليد به‏مذمت علماى حقيقت دراز، و با يكديگر در طعن و لعن ايشان هم آواز، و گاهى ايشان‏را ملحد و كافر مى‏نامند، و زمانى آنها را زنديق و تارك شريعت مى‏خوانند، بدون‏اينكه كلام ايشان را «غور» كنند و مطلب ايشان را بفهمند، و از طريقه ايشان آگاه شوندو از عقايد ايشان فحص نمايند و تفتيش كنند.و نه از اشخاصى ⁽¹⁸⁾ باشى كه عمر خود راصرف علوم عقليه نموده به فضول يونانيان خود را راضى مى‏كنند، و عقول قاصره خودرا در هر چيزى دليل و رهبر مى‏دانند، و هر چه عقل ناقص ايشان آن را نفهمد طرح ياتاويل مى‏كنند، و آيات و اخبار را تا توانند از ظاهر خود صرف مى‏كنند.و احكام‏شريعت نبويه در نزد ايشان مهجور، و از تتبع آيات و اخبار دورند.علماى شريعت رامذمت و بدگويى مى‏كنند، و به ايشان نسبت‏بيفهمى و نادانى مى‏دهند، ورثه انبياء راجاهل و نادان مى‏شمارند، و از براى خود كه هنوز عقل را از و هم تميز نداده‏اند، زيركى‏و فطانت ثابت مى‏كنند.و از اين غافل كه: عقل بى‏رهنمايى شرع قدم بر نمى‏تواند داشت، و گامى در راه نمى‏تواند گذاشت.و چون خواهى كه جامع ميان عقليات و نقليات باشى،بايد در هر دو وسط و ميانه روى را اختيار كنى.

پس در عقليات به محض تعصب و تقليد بر يك طريقه خاصى اقتصار نكنى، نه «متكلم‏» صرف باشى كه به غير از بحث و جدل چيزى نشناسد، و نه «مشائى‏» محض، كه‏دين را ضايع و شريعت را مهمل گذارد.و نه صوفى باش كه به دعواى بى‏گواه مشاهده وكشف خود را به استراحت اندازد، و دست از جميع علوم بردارد، بلكه بايد جميع‏مراتب را جمع نموده وسط همه را اختيار كنى.

پس لازم است‏بر طالب علم كه: ابتدا از صاحب شرع و دين، چراغ و رهبر جويد، وعقل خود را از اثر او روانه سازد، و عصاى استدلال را به دست گيرد و نفس خود را به‏عبادت و طاعت، و مجاهده و رياضت تصفيه نموده، قابل قبول صور علميه نمايد.پس‏آنچه اينها او را به آن كشانند و دلالت كنند اختيار كند، خواه موافق طريقه «حكماء» بوده باشد يا «متكلمين‏» ، ⁽¹⁹⁾ و خواه مطابق قاعده «مشائيين‏» ⁽²⁰⁾ بوده باشد يا «اشراقيين‏» ، ⁽²¹⁾ و خواه متحد به اقوال «عرفا» ⁽²²⁾ باشد يا «متصوفه‏» ، ⁽²³⁾ و در علوم شرعيات به مجرد تبعيت،يك طريقه را اختيار نكند، نه از آن «اخباريين‏» ⁽²⁴⁾ باشد كه قواعد اصوليه عقليه و نقليه واجماعات قطعيه را التفات نمى‏كنند، و نه از آن اصوليين باشد كه در استنباط احكام‏شريعت قواعد اهل سنت را به كار مى‏برند، و آراء و ظنون خود را حجت قاطع‏مى‏شمارند، و هر ظنى را در ترجيح احكام اعتبار مى‏كنند و به «قياسات‏» ⁽²⁵⁾ عامه متمسك مى‏شوند.بلكه جمع ميان جميع طرق نموده، آنچه عقل صريح و نقل صحيح وى را به،آن كشاند، اختيار كند.و همچنين در جميع امور باطنيه و ظاهريه توسط را اختيار كند،تا امر معاش و معاد منضبط گردد، و سعادت ابد را دريابد.

فصل چهارم: اتصاف مصلح به عدالت

دانستى كه: حقيقت عدالت‏يا لازم آن اين است كه: عقل كه خليفه خداست غالب‏شود بر جميع قوا، تا هر يكى را به كارى كه بايد و شايد بدارد، و نظام مملكت انسانى‏فاسد نشود.پس، بر هر انسانى واجب است كه سعى و مجاهده كند، كه عقل كه حكم‏حاكم عادل و خليفه از جانب خداست، بر قواى او غالب شود، و اختلاف قوا را بر طرف‏كند، و خواهشها و هواهاى آنها را بر كنار گذارد، و همه را به راه راست مستقيم بدارد.