اول: اجتناب از مصاحبت‏بدان و اشرار را لازم داند.و دورى از همنشينى صاحبان‏اخلاق بد را واجب شمارد، و احتراز كند از شنيدن قصه‏ها و حكايات ايشان، و استماع‏آنچه از ايشان صادر شده و سرزده.و با نيكان و صاحبان اوصاف حسنه مجالست‏نمايد، و معاشرت ايشان را اختيار كند، و كيفيت‏سلوك ايشان را با خالق و خلق ملاحظه‏نمايد.و از حكايات پيشينيان و گذشتگان از بزرگان دين و ملت و راهروان راه سعادت‏مطلع شود، و پيوسته استماع كيفيت احوال و افعال ايشان را نمايد، زيرا كه: صحبت‏باهر كسى مدخليت عظيم دارد در اتصاف به اوصاف و تخلق به اخلاق او.

نار خندان باغ را خندان كند صحبت نيكانت از نيكان كند

چون طبع انسان دزد است، و آنچه را مكرر از طبع ديگر مى‏بيند اخذ مى‏كند.و سراين آن است كه: از براى نفس انسانى چندين قوه است، كه بعضى مايل به خيرات وفضايل، و بعضى مقتضى شرور و رذايل هستند، و پيوسته اين قوا با يك ديگر در مقام‏نزاع و جدال‏اند، و از براى هر يك از آنها كه اندك قوتى حاصل شد و جزئى معينى به هم رسيد، بر آن ديگرى به همانقدر غالب مى‏شود.و نفس را مايل به مقتضاى خودمى‏كند.

و شكى نيست كه: مصاحبت‏با صاحب هر صفتى و شنيدن حكايات و افعال او واستماع قصص احوال او باعث قوت مقتضى آن صفت مى‏شود، و به اين سبب كسانى كه‏بيشتر اوقات با هم، همنشين هستند، يا در اغلب ازمنه به جهت اجتماعى كه با يكديگردارند - مانند شاگردان يك استاد يا بندگان يك مولى و امراى يك پادشاه - غالب آن است‏كه اخلاق ايشان «متلائمه‏» ، ⁽²⁾ و اوصاف ايشان متناسبه هستند، بلكه چنين است در اهل‏يك قبيله يا يك شهر.

و ليكن، چون اكثر قواى انسانيه طالب اخلاق رذيله است، انسان زودتر مايل به شرمى‏شود، و ميل او به صفات بد آسان‏تر است از ميل به خيرات.و از اين جهت است كه‏گفته‏اند: تحصيل ملكات ارجمند به منزله آن است كه از نشيب به فراز روند، و كسب‏صفات ناپسند چنان است كه از فراز به نشيب آيند.و اشارت به اين است آنچه حضرت‏رسول - صلى الله عليه و آله و سلم - فرموده‏اند:

«حفت الجنة بالمكاره و حفت النار بالشهوات‏» ⁽³⁾

يعنى:

«رسيدن به درجات بهشت‏به‏كشيدن جامهاى ناگوار منوط، و دخول آتش جهنم به ارتكاب خواهشهاى نفسانى مربوط است‏» .

دوم آنكه: هميشه مواظب اعمالى باشد كه از آثار صفات حسنه است، و خواهى‏نخواهى نفس را بر افعالى وا بدارد كه مقتصاى صفتى است كه طالب تحصيل آن، يادر صدد محافظت‏بقاى آن است، مثل كسى كه خواهد محافظت ملكه سخاوت وجودرا نمايد، يا آن را تحصيل كند، بايد پيوسته اموال خود را به موافق طريقه عقل و شرع به‏مستحقين بذل نمايد، و هر وقت كه ميل خود را به بخل و امساك بيابد نفس خود را درمقام عتاب در آورد.و كسى كه در مقام حفظ صفت‏شجاعت‏يا در صدد كسب آن باشد،بايد هميشه قدم گذارد در امور هولناك و احوال خطرناك، كه عقل و شرع از آنها منع‏نكرده باشد، و چون آثار جبن در خود مشاهده كند با خود در قهر و جنگ بوده باشد،و اين به منزله رياضت‏بدنيه است، كه از براى دفع امراض بدن يا حفظ صحت آن به كارمى‏رود.

سيم آنكه: پيوسته مراقب احوال و متوجه اعمال و افعال خود باشد، و هر عملى كه‏مى‏خواهد كرده باشد، ابتدا در آن تامل كند، تا خلاف مقتضاى حسن خلق از او سرنزند، و اگر احيانا امرى از او به ظهور آمد كه موافق صفات پسنديده نيست، نفس خود را تاديب كند، و در مقام تنبيه و مؤاخذه آن بر آيد.به اين طريق كه: اول خود راسرزنش و ملامت كند، و بعد از آن متحمل امورى شود كه بر او شاق و ناگوار است.

همچنان كه اگر كام خود را شيرين كند به لقمه‏اى كه نبايد از آن بخورد، مذاق را تلخ‏سازد به روزه داشتن، و اگر غضبى بيجا از او در واقعه‏اى سرزند، مؤاخذه كند خود را به‏صبر كردن در واقعه ديگر و اشد از آن، يا خود را در معرض اهانتى در آورد كه نفس راتحمل آن گران بوده باشد، و يا تلافى آن را به نذر و تصدق و امثال آن نمايد.

و زنهار، كه در هيچ حال از خود غافل نشود، و از جد و جهد در كسب صفات نيك‏يا حفظ آنها باز نماند، و اگر چه چنان داند كه در اخلاق حسنه به مرتبه اعلى رسيده،زيرا كه غفلت موجب كسالت است، و به سبب كسالت، فيض، [عالم قدس] منقطع‏مى‏شود و ابواب فيوضات بسته مى‏گردد.

اندر اين ره مى‏خروش و مى‏خراش تا دم رفتن دمى غافل مباش

و از سعى و جهد «يوما فيوما» نفس را صفات تازه حاصل، و هر لحظه او را ترقى‏در مرتبه كمالات و صعود به معارج سعادات هم مى‏رسد به مرتبه‏اى كه پرده طبيعت ازپيش بصيرت او برداشته مى‏شود، و محل اسرار ملك و ملكوت، بلكه محرم خلوت‏جبروت مى‏گردد.و بايد در امور دنيا و متعلقات اين عاريت‏سرا زياده از قدر ضرورت‏سعى نكند، و بيش از قدر لازم ملتفت آنها نشود، و خود را به مشقات سرمد گرفتار نسازد.

آرى! چه شقاوتى از آن بالاتر، كه كسى جوهر گرانمايه از عالم قدس را صرف‏تحصيل «خزف‏» ⁽⁴⁾ پاره‏اى چند در ظلمتكده دنيا نمايد، و يوسف كنعان تجرد ⁽⁵⁾ را به‏بهاى كلاف ⁽⁶⁾ پيره زالى فروشد.يا متاعى را كه ثمنش ملك ابد باشد به ازاى خشت وخاكى دهد، و سرمايه‏اى را كه سودش پادشاهى سرمد باشد بر سر خاك و خاشاكى نهد.

چهارم آنكه: احتراز كند از آنچه باعث تحريك قوه شهويه يا غضبيه مى‏شود.وچشم را محافظت نمايد از ديدن آنچه غضب يا شهوت را به هيجان مى‏آورد.و گوش‏را نگاهدارد از شنيدن آنها.و دل را ضبط كند از تصور و تخيل آنها، و بيشتر سعى در محافظت دل نمايد و خيال آنها را در خاطر خود راه ندهد، زيرا كه: از تصور و خيال‏آتش، شوق و شعله غضب تيز مى‏گردد، آنگاه سرايت‏به اعضا و جوارح مى‏كند، ومجرد ديدن يا شنيدن، بدون اينكه دل را مشغول آن كند چندان تاثيرى ندارد.و كسى‏كه اين دو قوه را از هيجان محافظت ننمايد، مانند كسى است كه شير درنده يا سگ‏ديوانه يا اسب سركشى را رها كند، و بعد از آن خواهد كه خود را از آن خلاص كند.

پنجم آنكه: فريب نفس خود را نخورد، و اعمال و افعال خود را حمل بر صحت‏نكند، و در طلب عيوب خود «استقصا» و سعى نمايد، و به نظر دقيق در تجسس خفاياى‏معايب خود بر آيد، و چون به چيزى از آنها بر خورد، در ازاله آنها سعى كند، و بداند كه‏هر نفسى عاشق صفات و احوال خود است، و به اين جهت اعمال و افعالش در نظرش‏جلوه دارد، و بدون تامل و باريك بينى به عيوب خود بر نمى‏خورد، بلكه اكثر مردم ازعيوب خود غافل‏اند، و خارى كه به پاى كسى رود زود مى‏بينند، ولى شاخ درختى رادر چشم خود بر نخورند.

پس، طالب سعادت و سالك راه نجات را لازم است كه: از اصدقا و دوستان خودتفحص معايب خود را نمايد، و برايشان است كه او را مطلع سازند.بهتر آنكه يكى ازدوستان مهربان را از ميان ايشان اختيار كند، و با او عهد نمايد كه مراقب احوال او باشد،كه او را از معايب او خبردار كند، و چون او را بر عيبى آگاه سازد شاد و خوشحال‏گردد، و از او منت پذيرد و در صدد دفع آن برآيد، تا آن صديق را اعتمادى به او به هم‏رسد، و چنان داند كه نيكوترين هديه در نظر او عيبى از عيوب اوست ⁽⁷⁾ ، و ليكن اين‏چنين دوستى «عزيز الوجود» ⁽⁸⁾ است، چون اغلب دوستان از خوش آمدگوئى و اغراض‏فاسده خالى نيستند، و بسا باشد كه: بسيارى از غلطها در نظر غلط بينان هنر نمايد، وبعضى هنرها نزد ايشان عيب باشد.و بسا باشد كه: نفع دشمن در اين خصوص بيشترباشد، زيرا كه دوست در مقام اظهار عيوب كم بر مى‏آيد، بلكه، چون نظر او نظر دوستى‏است گاه هست‏به عيوب او بر نمى‏خورد، و از اينجا گفته‏اند:

و عين الرضا عن كل عيب كليلة و لكن عين السخط تبدى المساويا

يعنى: «چشم دوستى و رضامندى از ديدن عيوب كند است، و ليكن ديده دشمنى‏اظهار بديها را مى‏كند» .

پس دانا كسى است كه چون دشمنان او عيبى از او را ظاهر كنند، در مقام شكرگزارى ايشان بر آيد و چاره دفعش كند.

و از جمله چيزهايى كه در اين باب نافع است آن است كه: ديگران را آئينه عيوب‏خود كند، و آنچه از ايشان سرزند تامل در قبح و حسن آن كند، و به قبح هر چه‏بر خورد بداند كه چون آن عمل از خود او نيز سر زند قبيح است، و ديگران قبح آن رابر نمى‏خورند، و پس سعى در ازاله آن كند.و طالب سعادت را واجب است كه در آخرهر شبانه روزى محاسبه اعمال و افعال خود را كند و آنچه از او سر زند به نظر در آورد،دفتر اعمال آن روز و شب را گشوده سراپايش را مرور كند، و تفحص نمايد از آنچه ازاو صادر شده، پس اگر بدى از او به وجود نيامده، و فعل قبيح از او سرنزده حمد خدا رابه جا آورد، و شكر توفيق او را نمايد، و اگر مرتكب قبيحى شده باشد، با نفس خودعتاب كند و خود را ملامت كند و توبه و انابه نمايد.

فصل سوم: تشخيص امراض نفسانى

مذكور شد كه: علم اخلاق كه طب روحانى است مشابه است‏با طب جسمانى، وقانون كلى در معالجه امراض جسميه آن است كه: ابتدا تشخيص مرض داده شود وجنس آن شناخته شود، و بعد از آن تفحص از سبب حدوث آن مرض شود، سپس‏در صدد معالجه آن بر آيد.