1022- (( كافى )) : سئل .
1023- (( كافى )) ج 1، ص 143. و آيه در سوره قصص ، 88.
1024- (( كافى )) ج 1، ص 144.
1025- الرحمن ، 26 - 27.
1026- (( عيون اخبارالرضا )) ج 1، ص 115. و آيه در سوره قصص ، 88.
1027- شيره خرما يا انگور.
1028- اين داستان را مولوى در (( مثنوى )) دفتر سوم ، ص 34 آورده است .
1029- (( عين الحياة )) ص 135 - 137.
1030- (( بحار )) ج 27، ص 33 - 40 به نقل از كتاب (( محتضر )) حسن بن سليمان (ره )، و در پايان خبرگويد: (( اين خبرى غريب است كه دراصولى كه نزد ماست نيافتيم ، ولى آن را رد نمى كنيم و علم آن را به خود امامان عليهم السلام وامى گذاريم )) . البته نسخه متن ، منقول از (( بحار )) نيست و با آن اختلافاتى دارد.
1031- كذا.
1032- لنزداد - ظ.
1033- كذا فى النسخ و فى البحار: طول احدهم مائة و عشرون ذراعا...
1034- اين سخن درباره ياجوج و ماجوج مبالغه است ، زيرا اين هيئت ، آنان را از صورت انسانى بيرون مى برد، و شكى نيست كه آن ها انسانهايى بودند منتها قلدر و تنومند، ولى اين وصف به غول افسانه اى شبيه تر است تا به انسان . مگر آن كه گفته شود كه اين صورت برزخى آنان بوده است ، و اين هم بعيد به نظر مى رسد.
1035- ج : فنزل .
1036- ج : به شهرى رسيديم و امير مؤمنان عليه السلام فرود آمد...
1037- در اينجا به طور قطع افتادگى دارد، ولى درنسخه چاپى (( مشارق )) نيز چنين است .
1038- منقول از (( مشارق الانوار )) ص 114 با اندكى تصرف و اختلاف .
1039- عبارت نارساست و مراد روشن نيست ، و ما مطابق لفظ ترجمه كرديم .
1040- (( عوالى اللئالى )) ج 1، ص 436. (( كافى )) ج 2، ص 180: لا يقدر.
1041- انعام ، 115.
1042- در نسخه ها: سنن الحلال من الحرام . فهو...
1043- منافقون ، 8: و لله ...
1044- در نسخه ها: و البعد البهيج .
1045- ب : الاختيار. 1046- مصدر: (( الساعة )) يعنى روز قيامت .
1047- قصص ، 50.
1048- آل عمران ، 34.
1049- ابراهيم ، 36.
1050- يا: بيابانش را از چشمه سارش .
1051- (( مشارق الانوار )) ص 114 - 117. (( بحار )) ج 25، ص 169 - 174.
1052- ص 439.
1053- (( مثنوى )) دفتر اول ، ص 78.
1054- حجر، 3: (( رهاشان ساز تا بخورند و بهره برند و آرزو سرگرمشان سازد، كه بزودى خواهند دانست )) .
1055- (( مثنوى )) دفتر دوم ، ص 50.
1056- (( كافى )) ج 2، ص 352: (( خداى متعال فرموده : بنده ام به چيزى محبوبتر نزد من از آن چه بر او واجب كرده ام به من تقرب نجسته است ، و او بسا كه با نافله و امور مستحبى به من تقرب مى جويد تا آن جا كه او را دوست مى دارم ، و چون دوستش داشتم گوش شنوا و چشم بينا و زبان گويا و دست گيرنده او خواهم شد، چون مرا بخواند اجابتش كنم و اگر از من درخواست كند به او عطا نمايم )) .
1057- (( امالى )) صدوق ، مجلس 77، ص 461.
1058- دهر، 30: (( و شما نمى خواهيد مگر آن كه خدا بخواهد )) .
1059- (( بحار )) ج 67، ص 75.
1060- اعراف ، 195. 1061- (( بحار )) ج 70، ص 242.
1062- (( مثنوى )) دفتر سوم ، ص 1.
1063- (( مثنوى )) دفتر دوم ، ص 35. پيسه : چيز رنگارنگ .
1064- غافر، 16.
1065- (( عين الحياة )) ص 55 - 57.
1066- كذا.
1067- كذا.
1068- كذا.
1069- اسراء، 85.
1070- فجر، 7 - 8.
1071- با دقت در آيه 26 سوره بقره معلوم مى شود كه (( بعوضه )) به عنوان كمترين و پست ترين موجود،مورد مثل واقعه شد، از اين رو اطلاق آن بر حضرتش مناسب نيست .
1072- بقره ، 89.
1073- كذا.
1074- كذا.
1075- قصص ، 88.
1076- اعراف ، 40.
1077- كذا.
1078- كذا، و الصواب : نوره .
1079- كذا، والصواب : بموسى .
1080- (( بحار )) ج 39، ص 41. و (( ذوقرنى )) صحيح است .
1081- مدثر،9 - 10.
1082- مريم ، 1.
1080- تين ، 1.
1084- ايلاف ، 3.
1085- كذا.
1086- (( مشارق الانوار )) ص 170 - 172 با اختلاف بسيار در بعضى الفاظ و فقرات . در (( الزام الناصب )) ج 2، ص 178 به بعد خطبه البيان را به نحو ديگرى كه تنها در بعضى فقرات شبيه اين خطبه است آورده و در (( الشيعة و الرجعة )) حاج شيخ محمد رضا طبسى نجفى ص 125 همان را نقل كرده و در پاورقى مداركى را براى خطبه از (( الذريعة )) ذكر نموده است . ولى هيچ كدام آن را در كتب حديث نشان نداده اند و حتى علامه مجلسى (ره) آن را در (( بحار )) نقل نفرموده است . و نيز مرحوم محقق قمى در اواخر (( جامع الشتات )) آن را رد كرده و از امام (ع) نمى داند. و اخيرا علامه جعفر مرتضى عاملى در كتاب (( جزيره خضراء افسانه يا واقعيت )) با بررسى جامعى آن را نقد كرده اند. آرى برخى از فقرات اين خطبه به صورت پراكنده در فرمايشات حضرت ديده مى شود و ظاهرا كسى اينها را تلفيق كرده و به صورت خطبه درآورده و مطالبى هم بر آن افزوده است و الا ذكر اين مطالب به صورت خطبه در حضور جمعى كه وصايت و اخوت حضرت رسول خدا (ص) را به سختى مى پذيرفتند ناميسر است . و نيز پاره اى از فقرات آن غلط ادبى و محتوايى دارد و عدم انتساب آن به حضرت روشن است .
1087- (( جامع الصغير )) ج 2، ص 184.
1088- (( جامع الصغير )) ج 2، ص 184.
1089- در شمار اسماء حسنى .
1090- (( مثنوى )) دفتر دوم ، ص 80.
1091- (( مقصد اقصى )) باب هشتم .
1092- به (( مشارق الانوار )) ص 29 و 65 مراجعه شود.
1093- (( منهاج الكرامة )) ص 22، نسخه خطى كتابخانه مجلس ،ش 4322.
1094- بروج ، 20.
1095- در نسخه ها چنين است و در (( بحار )) : و (( حملة العرش و خزنة الكرسى من قسم ... )) است و همين صحيح است ، زيرا اينها مجموعا سه قسم مى شوند و قسم چهارم را در جمله بعد توضيح مى دهد.
1096- (( بحار )) : فى مقام الحب ما شاء الله ، ثم جعله اقساما، فخلق القلم من قسم ، و اللوح من قسم ، و الجنة من قسم ، و اقام القسم الرابع فى مقام الخوف ما شاء الله .
1097- (( بحار الانوار )) ج 25، ص 21 - 22 به نقل از (( رياض الجنان )) .
1098- تا اينجا همان مدرك سابق . و نيز (( مشارق الانوار )) ص 39 - 40.
1099- (( بحار )) ج 57، ص 170.
1100- (( مشارق الانوار )) ص 31 با اندكى اختلاف . و فى ب و ج : فى ذوات الذات .
1101- سابقا در پاورقى ص 435 گفتيم كه اين كتاب از شيخ طوسى (ره) نيست ، و بايد دانست كه در (( تاءويل الايات )) هر جا از شيخ طوسى (ره) بدون ذكر نام كتابى نقل مى كند از همين كتاب است كه انتسابش به شيخ (ره) صحيح نمى باشد.
1102- (( بحار )) ج 57، ص 192. (( تاءويل الايات )) ص 144.
1103- شعراء، 219.
1104- امام باقر (ع) ظ.
1105- م : لا هوتيته الذى ابتدا من لاه اى من الاهيته من اينيته (انيته - ظ) الذى (ا) بتدامنه .
1106- يطيقوا - صحيح .
1107- انعام ،9. به عبارت (( و جعل احدهما... اجمعين بهما )) در بحار نيست . و استشهاد به اين آيه صحيح به نظر نميرسد، زيرا معناى (( لبس )) به اشتباه انداختن است نه پوشاندن لباس بشريت ، (دقت شود).
1108- در نسخه ها: فهما مقام . 1109- ب : بداء فتح : ج : بدو فتح .
1110- اين ترجمه كه ترجمه صحيح آيه شريفه است با مورد استشهاد سخن مطابقت ندارد، ولى درمتن كلمه (( لبس )) به معناى پوشش گرفته شده و معناى آن چنين در نظر گرفته شده است : (( و حتما مى پوشانديم برآن ها همان را كه خود مى پوشند، (لباس بشريت به اندام آنان مى پوشانديم تا مردم بتوانند با آن ها تماس بگيرند )) ). و منظور اين است كه آن دو بزرگوار هر چند حقيقتشان از عالم لاهوت است ولى جامه بشرى پوشيده اند تا مردم بتوانند آنان را ببينند و با ايشان تماس حاصل نمايند.
1111- الصواب كما فى المصدر: انيته .
1112- ب و ج و بعضى نسخ مصدر: فيهم . 1113- (( تاءويل الايات )) ص 393 - 395. و آيه در سوره انبياء، 23.
1114- (( امالى طوسى )) ج 1، ص 311.
1115- كذا، و فى ج : خلافة الحقيقة .
1116- صف ، 9.
1117- ر ك : (( الدر المنثور )) ج 1، ص 5.
1118- كهف ، 110.
1119- جن ، 19. و در نسخه ها لفظ (( انه )) افتاده است .
1120- انفال ، 17.
1121- نسخه ها: المتصرف .
1122- (((جامع الاسرار/// ص 420.
1123- تلفيقى از آيه 50 سوره قمر و 77 سوره نحل .
1124- قسمت ميان كروشه از متن مصدر آورده شد.
1125- (( مقصد اقصى )) باب هشتم .
1126- آباء يعنى افلاك هفتگانه . امهات يعنى عناصر چهارگانه (خاك و آب و هوا و آتش ). مواليد سه گانه يعنى معدن و نبات و حيوان .
1127- (( مقصد اقصى )) اواسط باب هفتم .
1128- (( مثنوى )) دفتر چهارم ، ص 86 با اندكى اختلاف در دو مورد.
1129- ص 35 و 39.
1130- اين قسمت را از روى مصدر اصلاح كرديم ، و در نسخه ها چنين است : انه يقول : ماخوذ...
1131- ص ، 35 و 39.
1132- حشر، 7.
1133- حشر، 7.
1134- رعد، 16: قل الله ...
1135- (( عيون اخبار الرضا )) ج 2، ص 202. و آيه در سوره روم ، 40.
1136- پوشيده نيست كه استدلال به اين آيات به حسب فهم مخاطب بوده است و گرنه اين گونه آيات منافاتى با خلق و رزق امامان عليهم السلام ندارد چنان كه به زودى مرحوم مؤ لف نيز بدان اشاره مى فرمايد، زيرا مقصود اين آيات خلق و رزق بالاصاله است ، چرا كه در آيات ديگر ميراندن را به ملك الموت نسبت مى دهد. (( آن چه من گفتم به قدر فهم توست - مردم اندر حسرت فهم درست )) .
1137- (( عيون اخبار الرضا )) ج 2، ص 203: تزوج منهم .
1138- (( كافى )) ج 1، ص 267. و آيه در سوره حشر، 7.
1139- قلم ، 4.
1140- (( كافى )) ج 1، ص 267.
1141- (( كافى )) ج 1، ص 267.
1142- همان كتاب ، ص 268.
1143- همان كتاب ، ص 268.
1144- انعام ، 91.
1145- (( عين الحياة )) ص 431 و 432.
1146- (( نوادر )) فيض ، ص 136 و 137، (( عيون اخبار الرضا )) ج 2، ص 203.
1147- روح - صح .
1148- مصدر: بلال .
1149- (( الغيبة )) ص 238.
1150- (( خرايج )) ج 2، ص 850.
1151- (( كافى )) ج 1، ص 441. و در نسخه ها: (( فاءشهدهم خلقهم )) .
1152- ص ، 39: (( او امسك )) و در (( كافى )) : اعط.
1153- حجر، 75 - 76.
1154- حجر، 75 - 76.
1155- روم ، 22.
1156- (( كافى )) ج 1، ص 438.
1157- ص ، 39.
1158- حشر، 7.
1159- (( بصائر الدرجات )) ص 383 و 384. و در آن : لان الائمة ...
1160- (( بصائر الدرجات )) ص 383 و 384. و در آن : لان الائمة ...
1161- (( ارشاد )) ديلمى ، ص 235.
1162- (( بصائر الدرجات )) ص 414: وضع منبر...
1163- (( بصائر الدرجات )) ص 416. (( تاءويل الايات )) ص 152.
1164- زياده در مصدر نيست .
1165- زياده از يك نسخه خطى مصدر است .
1166- قيامت ، 22 - 23.
1167- اين كلمه ظاهرا زياد است .
1168- (( تاءويل الايات )) ص 716. و آيه در سوره صافات ، 61.
1169- اعراف ، 46.
1170- (( تاءويل الايات )) ص 182. (( كافى )) ج 1، ص 184.
1171- (( تاءويل الايات )) ص 180. و آيه درسوره اعراف ، 44.
1172- (( علل الشرايع )) باب 130، ص 162 با اختلاف در لفظ.
1173- در نسخه ها: ثم توضع على ...
1174- (( امالى )) صدوق ، مجلس 95، ص 598.
1175- (( ارشاد )) ديلمى ، ص 426.
1176- (( امالى )) طوسى ، ج 1، ص 209.
1177- در (( ارشاد )) حديث ديگرى را كه قبل از اين است از (( مناقب ابن مردويه )) نقل نموده و اين حديث را به كتابى اسناد نداده است .
1178- در اينجا چند جمله افتادگى دارد.
1179- (( ارشاد )) ديلمى ، ص 235 - 236. (( امالى مفيد )) ص 285. و آيه در سوره بقره ، 166.
1180- ر ك : ص 681.
1181- (( علل الشرايع )) ص 164: (( و يقف عليه رجل ... )) .
1182- (( علل الشرايع )) ص 162.
1183- فى المصدر: شى ء.
1184- (( مستطرفات السرائر )) ص 58.
1185- (( كافى )) ج 1، ص 437.
1186- (( امالى )) صدوق ، مجلس 50، ص 272.
1187- (( امالى )) صدوق ، مجلس 39، ص 196 - 197.
1188- (( امالى )) صدوق ، مجلس 11، ص 41. و در نسخه ها: بين المؤمن ...