و در (( ارشاد ديلمى )) به سند مرفوع و در (( كافى )) با سند متصل از جابر روايت كرده است كه امام محمد باقر عليه السلام فرمود: حديث ما صعب و مستصعب است ، آن را تحمل نتواند كرد جز فرشته مقرب يا پيامبر مرسل يا بنده مؤمنى كه خداوند قلب او را به ايمان آزموده باشد. پس هر گاه از حديث آل محمد صلى الله عليه و آله خبرى شنيديد كه دلهاتان در برابر آن نرم شد و آن را شناختيد، بپذيريد، و آن چه دلهاتان از آن گريزان بود و بدان انكار داشتيد، آن را به خدا و رسول صلى الله عليه و آله و امام قائم از آل محمد صلى الله عليه و آله باز گردانيد، و جز اين نيست كه هلاكت آن است كه يكى از شما مطلبى براى او حديث شود پس آن را تحمل نكند و گويد: به خدا سوگند چنين نيست ! و انكار همان كفر است .

و فى (( تاءويل الايات )) عن (( تفسير الامام )) فى تفسير (( لا ريب فيه )) : ⁽⁴¹⁴⁾ و اتقوا اظهار اسرار الله و اسرار ازكياء عباد الله الاوصياء بعد محمد صلى الله عليه و آله ، فكتموها، و اتقوا ستر العلوم عن اهلها المستحقين لها و فيهم (صوابه ) نشروها، (و الله اعلم بنشرها). ⁽⁴¹⁵⁾

و در (( تاءويل الايات )) از تفسير امام عسكرى عليه السلام آمده است كه در تفسير (( لا ريب فيه (هدى للمتقين )) فرمود: و از آشكار ساختن اسرار خدا و اسرار بندگان پاك از اوصياى محمد صلى الله عليه و آله پرهيز نموده آن را كتمان داشتند، و از مستور داشتن علوم از اهلش كه مستحق آن هستند نيز پرهيز نمودند و آن را در ميان آنان منتشر ساختند...

و احمد غزالى فرموده است كه : من لم يكن له نصيب من علم التوحيد اءخاف عليه من سوء الخاتمة : و ادنى نصيبه منه التصديق و التسليم لاهل التحقيق .

اقول : و يشهد له قوله عليه السلام : و الانكار هو الكفر.

هر كه از علم توحيد بهره اى ندارد بيم دارم عاقبت به شر شود. و كمترين بهره از آن ، تصديق و تسليم در برابر اهل تحقيق و كسانى است كه به حقيقت رسيده اند. مؤ لف : شاهد اين گفتار، فرمايش امام عليه السلام كه فرمود: انكار همان كفر است .

و فى (( الارشاد )) عن العسكرى عليه السلام : جعلت ما معنى قول الصادق عليه السلام : حديثنا صعب (مستصعب ) لا يحتمله ملك مقرب ، و لا نبى مرسل ، و لا مؤمن امتحن الله قلبه للايمان ؟ فجاء الجواب : انما معنى قول الصادق عليه السلام : (( لا يحتمله ملك مقرب و لا نبى مرسل و لا مؤمن )) ان الملك لا يحتمله حتى يخرجه الى ملك غيره ؛ و النبى لا يحتمله حتى يخرجه الى نبى آخر، و المؤمن لا يحتمله حتى يخرجه الى مؤمن غيره . فهذا معنى قول جدى عليه السلام . ⁽⁴¹⁶⁾

و در (( ارشاد )) روايت است كه راوى گويد: به امام عسكرى عليه السلام نوشتم : فدايت شوم معناى اين فرمايش امام صادق عليه السلام كه (( حديث ما صعب (و مستصعب ) است ، هيچ فرشته مقرب و پيامبر مرسل و مؤمنى كه خداوند قلبش را به ايمان آزموده باشد تاب تحمل آن را ندارد )) چيست ؟ پاسخ آمد: معنى سخن حضرت اين است كه : فرشته نمى تواند آن را تحمل كند تا اين كه به فرشته ديگرى مى سپارد، و پيامبر تحملش نمى كند تا اين كه به پيامبر ديگرى مى سپارد، و مؤمن تحملش ‍ نمى كند تا اين كه به مؤمنى ديگر مى سپارد. اين است معناى سخن جدم عليه السلام .

و فى (( الكافى )) عن ابى جعفر عليهما السلام قال : فى التوراة مكتوب فيما ناجى الله عزوجل به موسى بن عمران عليه السلام : يا موسى اكتم مكتوم سرى فى سريرتك ، و اظهر فى علانيتك المداراة عنى لعدوى و عدوك من خلقى و لا تستسب لى عندهم باظهار مكتوم سرى فتشرك عدوى و عدوك فى سبى . ⁽⁴¹⁷⁾

و در (( كافى )) از امام باقر عليه السلام روايت است كه فرمود: در تورات نوشته : از جمله چيزهايى كه خداوند با موسى عليه السلام راز گفت اين بود كه : اى موسى راز پنهان مرا در باطن خود پوشيده دار، و در آشكارت از سوى من با دشمنم و دشمن خودت از ميان آفريدگانم مدارا و سازگارى را اظهار كن ، و با اظهار راز پوشيده من نزد آنان براى مرا سب و ناسزا مخر، كه در اين صورت با دشمن من و خودت در ناسزا گرفتن به من شريك خواهى بود.

و فى (( معراج الكمال )) عن الباقر عليه السلام : ما زال العلم مكتوما منذ بعث الله نوحا (عليه السلام ).

و در (( معراج الكمال )) از امام باقر عليه السلام است كه : پيوسته علم از زمانى كه خداوند نوح عليه السلام را مبعوث فرموده مكتوم و پوشيده مانده است .

و فى (( جامع الاسرار )) و (( الكافى )) عن بعض الائمة عليهم السلام : ان عندنا سرا من اسرار الله ، و علما من علم الله امرنا الله بتبليغه . ⁽⁴¹⁸⁾

و در (( جامع الاسرار )) و (( كافى )) از بعضى امامان عليهم السلام (ضمن حديثى طولانى ) نقل است كه : همانا اسرارى از اسرار و علمى از علوم خداوند نزد ماست كه خدا ما را مامور به تبليغ آنها ساخته است .

و عن السجاد عليه السلام كما فى (( العدة )) و (( الحقايق )) و غيرهما:

در (( عده )) و (( حقايق )) و كتب ديگر از امام سجاد عليه السلام نقل است كه : من گهرهاى دانش خود را پنهان مى دارم تا جاهل ، حق را نبيند دچار فتنه و آزمايش گردد. اين سفارشى است كه امير مؤمنان عليه السلام به حسين عليه السلام و پيش از آن به حسن عليه السلام فرموده است . و بسا گهرهاى دانشى كه اگر آشكار سازم همانا به من خواهند گفت كه تو از جمله بت پرستانى . و مردان مسلمانى ريختن خون مرا حلال شمرده ، و اين عمل را كه زشتترين كردار است بهترين عمل خود ميدانند.

و فى (( الكافى )) عن احمد بن محمد، عن ابى الحسن الرضا عليه السلام انه ساله عن مسالة و امسك ثم قال : لو اعطيناكم كل ما تريدون كان شرا لكم و اخذ برقبة صاحب هذا الامر. قال : ابو جعفر عليهم السلام : ولاية الله اسرها الله الى جبرئيل ، و اسرها جبرئيل الى محمد صلى الله عليه و آله ، و اسرها محمد صلى الله عليه و آله الى على عليه السلام و اسرها على عليه السلام الى من شاء(الله )؛ ثم انتم تذيعون ذلك ، من الذى امسك حرفا سمعه . ⁽⁴²⁰⁾

و المراد من الولاية فى هذا الخبر علم الحقيقة كما فى قوله صلى الله عليه و آله : لو علم ابوذر ما فى قلب سلمان لكفره . ⁽⁴²¹⁾

و در (( كافى )) از احمد بن محمد روايت است كه مساله اى از حضرت رضا عليه السلام پرسيد، حضرت خوددارى كرده و جواب نفرمود، سپس ‍ فرمود: (( اگر هر چه را مى خواهيد به شما عطا كنيم موجب شر شما گردد و گردن صاحب اين امر را بگيرند. امام باقر عليه السلام فرموده است : امر ولايت را خدا به جبرئيل به راز سپرد، و جبرئيل به محمد صلى الله عليه و آله به راز سپرد، و محمد صلى الله عليه و آله به على عليه السلام به هر كه (خدا) خواست به راز سپرد، سپس شما آن را فاش مى سازيد! كيست آن كه سخنى را كه شنيده نگهدارد؟ )) و مراد از ولايت در اين خبر علم حقيقت است چنان كه در سخن آن حضرت صلى الله عليه و آله آمده است كه : اگر ابوذر مى دانست آن چه را كه در قلب سلمان است همانا او را تكفير مى نمود.

و در (( عين الحياة )) گفته است كه : (( حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : ابوذر - رحمه الله - علمى چند ضبط كرد كه مردمان از حمل آن عاجز بودند، كه گرهى بر آن بزد كه هيچ از آن بيرون نيامد )) . ⁽⁴²²⁾

و سال كميل عن اميرالمؤمنين عليه السلام : ما الحقيقة ؟ فقال عليه السلام : ما لك و الحقيقة ؟ قال : اولست صاحب سرك ؟ قال : بلى ، ولكن يرشح عليك ما يطفح منى - الحديث . ⁽⁴²³⁾

و كميل از امير مؤمنان عليه السلام پرسيد: حقيقت چيست ؟ فرمود: تو را با حقيقت چه كار؟ گفت : مگر من صاحب راز شما نيستم ؟ فرمود: چرا، ولى از آن چه از من لبريز مى شود كمى بر تو مى پاشد.

و فى (( بصائر الدرجات )) عن ابى عبدالله عليه السلام قال : علم رسول الله صلى الله عليه و آله عليا عليه السلام الف باب يفتح كل باب الف باب .

و در (( بصائر الدرجات )) از امام صادق عليه السلام است كه فرمود: رسول خدا صلى الله عليه و آله به على عليه السلام هزار باب (علم ) تعليم فرمود كه از هر درى هزار در ديگر گشوده مى گردد.

و فى عن ابى جعفر عليه السلام يحدث قال : لم يخرج الى الناس من تلك الابواب التى علمها رسول الله صلى الله عليه و آله عليا عليه السلام الا باب او اثنان - اكثر علمى انه قال واحد. ⁽⁴²⁴⁾

در همان كتاب از امام باقر عليه السلام است كه حضرتش حديث مى كرد و فرمود: از تمام آن ابوابى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به على عليه السلام تعليم فرمود جز يك يا دو باب خارج نشده است . (راوى گويد) و بيشتر يادم هست كه فرمود: يك باب .

و فى عدة مواضع من (( الكافى )) عن ابى عبدالله عليه السلام : حملة العرش - و العرش العلم - ثمانية ، اربعة منا و اربعة ممن شاء الله . ⁽⁴²⁵⁾

و در چند جاى (( كافى )) از امام صادق عليه السلام است كه : حاملان عرش ‍ - كه عرش همان علم است - هشت نفرند، چهار نفر از ماست و چهار نفر از هر كه خدا خواهد.

و فى كتاب (( التوحيد )) عن ابى عبدالله عليه السلام فى جملة حديث : ثم العرش فى الوصل منفرد من الكرسى ، لانهما بابان من اكبر ابواب الغيوب ، و هما جميعا غيبان و هما فى الغيب مقرونان ، لان الكرسى هو الباب الظاهر من الغيب الذى منه مبدع البدع و منه الاشياء كلها، و العرش هو الباب الباطن الذى يوجد فيه علم الكيف و الكون و القدر و الجدة و الاين و المشية و صفة الارادة ، و علم الالفاظ، و الحركات و الترك ، و علم العود و البدء، فهما فى العلم بابان مقرونان ، لان ملك العرش سوى ملك الكرسى ، و علمه اغيب من علم الكرسى ، و من ذلك قال : (( رب العرش العظيم )) . ⁽⁴²⁶⁾ اى صفته اعظم من صفة الكرسى و هما فى ذلك مقرونان . ⁽⁴²⁷⁾

و در كتاب (( توحيد )) از امام صادق عليه السلام است كه در ضمن حديثى فرمود: سپس عرش در عين متصل بودن به كرسى از آن جداست ⁽⁴²⁸⁾ ، زيرا آن ها دو باب از بزرگترين ابواب غيب هستند، و آن دو غيب اند و دو غيب مقرون يكديگرند، زيرا كرسى باب ظاهر از غيب است كه ظهور امور بديعه و همچنين تمام اشياء از آن است ، و عرش باب باطن است كه علم كيف و كون و قدر وجده و اين و مشيت و صفت اراده و علم الفاظ و حركات و ترك و علم بازگشت و شروع ، در آن است . پس آن دو (عرش و كرسى ) در علم دو در مقرون يكديگرند، زيرا فرشته عرش غير از فرشته كرسى است و علم او از علم كرسى غايبتر است ، و به همين جهت است كه فرموده : (( پروردگار عرش عظيم )) ، يعنى صفت آن از صفت كرسى عظيم تر است ، و آن دو در اين مورد (علم ) مقرون يكديگرند.

و فى حديث عنه عليه السلام فى تفسير قوله تعالى : (( وسع كرسية السموات و الارض )) قال : علمه . ⁽⁴²⁹⁾

و فى آخر عنه عليه السلام : السموات و الارض و ما بينهما فى الكرسى ، و العرش هو العلم الذى لا يقدر احد قدره . ⁽⁴³⁰⁾

و در حديثى از آن حضرت در تفسير: (( كرسى او آسمانها و زمين را در بر دارد )) روايت است كه فرمود: (( مراد علم او است . )) و در حديث ديگرى است كه فرمود: آسمانها و زمين و هر چه ميان آن دو است در كرسى قرار دارد، و عرش همان علم است كه هيچ كس اندازه آن را نداند.

اى عزيز! غرض از تكثير اين اخبار و آثار، آن است كه ترا علم اليقين حاصل شود به اين كه علم ظاهرى هست و علم باطنى ، و بدانى كه علم منحصر به علوم ظاهره نيست بلكه كمال و انسانيت به دانستن علوم باطنيه است . و از اين اخبار دانسته شد كه باطن نيز مراتب دارد و هر كس به فراخور استعداد خود قدرى به وى مى رسد.

و فى كتاب (( التوحيد )) عن مولانا اميرالمؤمنين عليه السلام : ما من احد الا و لقلبه عينان يدرك بهما الغيب ، فاذا اراد الله بعبد خيرا فتح له عينى قلبه . ⁽⁴³¹⁾

و در كتاب توحيد از مولايمان امير مؤمنان عليه السلام روايت است كه : هيچ كس نيست مگر آن كه دلش داراى دو چشم است كه غيب را با آن دو در مى يابد، پس هرگاه خداوند خيربنده اى را بخواهد دو چشم دلش را باز كند.

اى عزيز! طورى ماوراء طور ظاهر است كه عقل را راهى بر آن نيست و در آن جا معزول است . قال فى (( الفتوحات )) ؛ الطايفة اجمعوا على ان العلم بالله عين الجهل به تعالى : و قال تعالى فى ذا الجاهل : (( ذلك مبلغهم من العلم )) . ⁽⁴³²⁾ فسمى العلم جهلا لمن تفطن .

در (( فتوحات )) گويد: طايفه (عرفا) اتفاق دارند بر اين كه شناخت خداى متعال عين جهل به اوست ، و خداى متعال درباره چنين جاهلى فرموده : (( مبلغ علم آنان همين اندازه است )) ، پس علم را جهل ناميده است ، البته براى كسى كه هوشيار است .

و فى (( مصباح الشريعة )) عن الصادق عليه السلام : خذ الحكمة من افواه المجانين ؛ ⁽⁴³³⁾ شاهدى است عدل بر اين .

و فى (( الغوالى )) و (( الحدائق )) قال النبى صلى الله عليه و آله : الشريعة اقوالى ، و الطريقة افعالى ، و الحقيقة احوالى . ⁽⁴³⁴⁾

و در (( غوالى )) و (( حدائق )) است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: (( شريعت )) گفتارهاى من است ، (( طريقت )) كردارهاى من و (( حقيقت )) حالات من .

بيان : (تفسير الشريعة و الطريقة و الحقيقة ):

اعلم ان الشريعة و الطريقة و الحقيقة اسماء صادقة على حقيقة واحدة هى حقيقة الشرع المحمدى صلى الله عليه و آله باعتبارات مختلفة ، و لا فرق بينها الا باعتبار المقامات ، لانه عند التحقيق : الشرع كاللوزة على القشر و اللب و لب اللب . فالقشر كالشريعة ، و اللب كالطريقة ، و لب اللب كالحقيقة ، فهى باطن الباطن ، و اللوزة جامعة للكل . و يظهر ذلك فى مثل الصلاة ، فانها خدمة و قربة و وصلة ، فالخدمة مرتبة الشريعة ، و القربة مرتبة الطريقة ، و الوصلة مرتبة الحقيقة ، و اسم الصلاة جامع للكل . و من هنا قيل : الشريعة ان تعبده ، و الطريقة ان تحضره ، و الحقيقة ان تشهده . و قيل : ان الشريعة ان تقيم امره ، و الطريقة ان تقوم بامره ، و الحقيقة ان تقوم به . و هذا المعنى هو المذكور فى الحديث ، فان الاقوال هى التى تجب اقامتها، والافعال هى الامر الذى يقام به الاقوال ، و الاحوال هى التى نتصف بها.

بيان : بدان كه شريعت و طريقت و حقيقت نامهايى است كه بر حقيقت واحدى صادق است و آن حقيقت شرع محمدى صلى الله عليه و آله است كه به اعتبارات مختلف بر آن صدق مى شود و فرقى ميان آن ها جز به اعتبار مقامات نيست . زيرا با نظر تحقيق به دست مى آيد كه (( شرع )) مانند بادامى است كه شامل پوست و مغز و مغز مغز است . بنابراين (( پوست )) مثل شريعت و (( مغز )) مثل طريقت و (( مغز مغز )) مثل حقيقت است كه باطن باطن است ، و بادام شامل همه اينهاست . اين مطلب در مثال نماز روشن مى شود، زيرا نماز خدمت است و قربت است و وصلت . (( خدمت )) مرتبه شريعت است ، (( قربت )) (نزديكى به خدا) مرتبه طريقت و (( وصلت )) مرتبه حقيقت مى باشد و عنوان نماز شامل همه اين هاست . از همين رو است كه گفته اند: شريعت عبادت خداست ، طريقت حضور در برابر خداست و حقيقت شهود پروردگار متعال است . و گفته اند: شريعت آن است كه فرمانش را بپا دارى ، طريقت آن است كه به فرمانش ‍ برخيزى و حقيقت آن است كه به خود او بپا باشى . و اين معنى همانى است كه در حديث مذكور است ، چه اقوال همان است كه اقامه آن ها واجب است ، و حديث مذكور است ، چه اقوال همان است كه اقامه آن ها واجب است ، و افعال آن امرى است كه اقوال بدان سبب بپا مى شود، و احوال آن است كه بدان گفته ها متصف گردى .

و تمام الحديث : و المعارفة راس مالى ، و العقل اصل دينى ، و الحب اساسى ، و الشوق مركبى ، و الخوف رفيقى ، و العلم سلاحى ، و الحلم صاحبى ، و التوكل زادى ، و القناعة كنزى ، و الصدق منزلى ، و اليقين ماواى ، و الفقر فخرى و به افتخر على ساير الانبياء و المرسلين .

و ادامه حديث فوق چنين است : و معرفت سرمايه من است ، عقل ريشه دينم ، دوستى پايه ام ، شوق مركبم ، خوف رفيقم ، علم سلاحم ، حلم و بردبارى همراهم ، توكل توشه ام ، قناعت گنجم ، راستى منزلم ، يقين جايگاه و پناهم ، و فقر فخر من است و بدان بر ساير پيامبران افتخار مى ورزم .

فالمرتبة الاولى علم اليقين ، و الثانية عين اليقين ، و الثالثة حق اليقين . و كذلك الاسلام و الايمان و الايقان ، و كذا الظاهر و الباطن و باطن الباطن ، و العام و الخاص و خاص الخاص ، و المبتدى و المتوسط و المنتهى . فالشريعة عند التحقيق : تصديق قول الانبياء و الرسل و اوصيائهم ، و العمل بموجبه طاعة و انقيادا. و الطريقة : التحقق بافعالهم اقانا و اتصافا، و القيام بها عملا و علما. و الحقيقة : مشاهدة احوالهم و مقاماتهم كشفا و ذوقا، و القيام حالا و وجدانا. فان كل واحد من الاولى بمثابة الشريعة ، و من الثانية بمثابة الطريقة ، و من الثالثة بمثابة الحقيقة . و الحقيقة الواحدة لوسميت بالف اسم جاز.

پس مرتبه اول (شريعت ) علم اليقين است ، مرتبه دوم (طريقت ) عين اليقين و مرتبه سوم (حقيقت ) حق اليقين است . همچنين است ، اسلام و ايمان و ايقان ، و نيز: ظاهر و باطن و باطن باطن ، و نيز: عام و خاص و خاص الخاص ، و نيز: مبتدى و متوسط و منتهى . بنابراين در نظر تحقيق ، شريعت تصديق قول انبياء و مرسلين و اوصياى ايشان و عمل به موجب آن از روى طاعت و انقياد در برابر آن هاست ؛ طريقت تحقق يافتن به افعال و كردار ايشان است به طور اتفاق و اتصاف ، و قيام به آن است از نظر عملى و علمى . و حقيقت مشاهده احوال و مقامات ايشان است بگونه كشف و ذوق ، و قيام به آن هاست با حال و وجدان . پس مرتبه اول هر يك از موارد مذكور به منزله شريعت ، مرتبه دوم به منزله طريقت و مرتبه سوم به منزله حقيقت مى باشد، و يك حقيقت اگر به هزار نام (با در نظر گرفتن هزار اعتبار) ناميده شود رواست .

و هذا يعرف من حقيقة الحق تعالى و اسمائه الصادقة عليها باعتبارات مختلفة و كذلك فى حقيقة الانسان الكبير، فانها حقيقة واحدة موسومة تارة بالعقل ، و تارة بالعلم ، و تارة بالنور، و الكل صحيح . و كذلك حقيقة الانسان الصغير، فانها حقيقة موسومة تارة بالروح ، و تارة بالنفس ، و تارة بالقلب . و فى الحقيقة المراتب الثلاث انما اختلفت بحكم قوله صلى الله عليه و آله : امرنا ان نكلم الناس على قدر عقولهم . ⁽⁴³⁵⁾ والى ذلك اشار جميع العلماء و المشايخ ان ارشاد الخلايق مع اختلافهم فى الاستعدادات لم يمكن من طريقة واحدة ، فلابد حينئذ من طرق متنوعة ليتمكن النبى و الرسول و الولى من ارشادهم على قدر استعداداتهم .

و اين مطلب از حقيقت حق تعالى و اسمائى كه به اعتبارات مختلف بر حضرتش صادق است دانسته مى شود، و همچنين در مورد انسان كبير، زيرا كه آن حقيقت واحدى است كه بارى (( عقل )) بارى (( علم )) و بارى (( نور )) ناميده مى گردد در حالى كه همه اينها درست است . انسان صغير نيز چنين است ، زيرا آن حقيقتى است كه گاهى (( روح )) و گاهى (( نفس )) و گاهى (( قلب )) نام مى گيرد. در حقيقت ، اين مراتب سه گانه به حكم اين فرمايش رسول خدا صلى الله عليه و آله است كه : (( ما ماموريم با مردم به اندازه عقلشان سخن گوييم )) . و همه علما و مشايخ به اين مطلب اشاره دارند كه فرموده اند: ارشاد آفريدگان با توجه به استعدادهاى مختلفشان از يك راه ممكن نيست ، ناگزير بايد راههاى متنوعى باشد تا نبى و رسول و ولى بتوانند آنان را به قدر استعدادهاشان ارشاد نمايند.

و التفاوت فى المراتب من التفاوت فى الاستعدادات ، و التفاوت فى الاستعدادات من التفاوت فى الذوات و الماهيات المعدومة غير المجعولة ، لان التفاوت فى الذوات و الماهيات المعدومة اما ان يرجع الى الله تعالى و محض مشيته و ارادته و جعله ، و هذا غير جايز، لان المعدومات لا يصدق عليها انها مجعولة ، لان الجعل يتعلق بالخارجيات ، و مع انهاتصدق مجعولة فلكل ذات و ماهية تكون اعتراض على الجاهل بلسان الحال بانك لم جعلتنى هكذا و هكذا من القابلية و الاستعداد، و ما جعلتنى كذا و كذا. و اما ان يرجع الى (ان ) الماهيات من الذوات و الاستعدادات و القابليات ليست بجعل جاعل ، لان الذوات و الماهيات غير مجعولة ، و القابليات و الاستعدادات من لوازمها و توابعها، فلايكون حينئذ مجعولة بل من اقتضاء ذواتهم و ماهياتهم اللازمة لهم حالة العدم ، و ليس للجاعل جلا و علا الا اعطاؤ هم وجودهم بحسب قابلياتهم و استعداداتهم ، لان الفاعل ليس له تصرف فى القابل كما ان العلم ليس له اثر فى المعلوم ، والا لا يكون القابل قابلا، و لا يكون قابلية ذايتة بل عارضية مجازية ، و قد ثبت انهامن لوازمها الذاتية ، فلاتوصف بالجعل . فافهم ذلك فانه نافع فى المطالب المذكورة فى هذه الرسالة .

تفاوت در مراتب از تفوات در استعدادها، و تفاوت در استعدادها از تفاوت در ذوات و ماهيات كه معدوم و غير مجعول اند ناشى مى شود، زيرا تفاوت در ذوات و ماهيات معدومه يا اين است كه بر مى گردد به خداى متعال و محض مشيت و اراده و جعل او، كه اين دوا نيست ، چرا كه معدومات را نمى توان نام مجعول برآن نهاد، زيرا جعل به امور خارجى تعلق مى گيرد، و اگر نام مجعول بر آن ها صادق بود هر ذات و ماهيتى را مى رسيد كه با زبان حال بر جاعل اعتراض كند كه چرا مرا در قابليت و استعداد چنين و چنان كردى و چنين و چنان نكردى ؟! و يا اين است كه اين تفاوت به خود ذوات و استعدادها و قابليت ها برمى گردد و مجعول به جعل جاعلى نيست ، زيرا كه اصلا ذوات و ماهيات مجعول نيستند و قابليات و استعدادها نيز از لوازم و توابع آنهايند، از اين رو اينها نيز مجعول نيستند بلكه اقتضاى ذات و ماهيات است كه در حال عدم لازمه آن ها بوده است ، و بر جاعل - جلا و علا - لازم نيست مگر وجود بخشيدن به آن ها به حسب قابليات و استعدادهاشان ، زيرا فاعل را تصرفى در قابل نيست - چنان كه علم را اثرى در معلوم نباشد - و الا قابل قابل نبود و قابليت آن نيز ذاتى نبوده بلكه عارضى و مجازى مى بود در حالى كه ثابت گرديده كه قابليت ذوات ، ذاتى آن هاست پس ‍ موصوف به جعل نيستند. اين را بفهم كه در مطالب مذكوره در اين رساله سودمند است .

فصاحب الشريعة لا يجوز ان ينكر على صاحب الطريقة ، و هو على صاحب الحقيقة ، فان كل واحد منهم مكلف بقدر ما فيه من الاستعداد و القابلية ، و الكل ماءمورون بامر الله تعالى و رسوله و اولى الامر، شريعة كانت او طريقة او حقيقة ، فلا يجوز الانكار اصلا، لان الاختلاف الفروعى لا يقدح فى الاتفاق الاصولى ، و لذلك قال تعالى : و لا يزالون مختلفين الا من رحم ربك و لذلك خلقهم . ⁽⁴³⁶⁾ و معناه : هم على الاختلاف مخلوقون ، و على الاتفاق مكلفون .

از اين رو صاحب شريعت روا نيست كه بر صاحب طريقت انكار كند و همچنين صاحب طريقت بر صاحب حقيقت ، زيرا هر كدام از اينان به اندازه استعداد و قابليت خودش مكلف است و همگى مامورند به امر خداى متعال و رسول او و اولى الامر، چه (آن امر) شريعت باشد يا طريقت يا حقيقت . بنابراين اصلا انكار جايز نيست ، زيرا اختلاف فروعى در اتفاق اصولى زيان وارد نمى سازد و از همين رو خداى متعال فرموده : (( و پيوسته با هم اختلاف دارند مگر كسى كه مورد رحم پروردگارت قرار گرفته باشد، و براى همين آنان را آفريده است )) ، و معنايش اين است كه بر اختلاف آفريده شده اند و بر اتفاق مكلف هستند.

و كذلك قوله صلى الله عليه و آله : اختلاف امتى رحمة ، ⁽⁴³⁷⁾ اشارة الى هذا. فكل من ينكر على مرتبة من هذه المراتب الثلاث من الشريعة و الطريقة و الحقيقة يكون كافرا بلاخلاف . فالمنكر (للشريعة كالمنكر للطريقة ، و المنكر) للطريقة كالمنكر للحقيقة ، و المنكر لهذه الثلاث اءو لواحدة منها منكر للنبوة و الرسالة و الولاية ، فان كل واحدة من الاولى هى من مقتضى من كل واحدة (من الثانية )، لان الشريعة من مقتضى الرسالة ، و الطريقة من مقتضى النبوة ، و الحقيقة من مقتضى الولاية ، و معلوم ان المنكر لهذه المراتب او لواحدة منها كافر.