204 - و حق السمع تنزيهه عن سماع الغيبه، و سماع مالا يحل سماعة.

205 - و حق البصر ان تغضه عما لا يحل لك و تعتبر بالنظر به.

206 - و حق يدك ان لا تبسطها الى مالا يحل لك.

207 - و حق رجليك ان لا تمشى بهما الى مالا يحل لك فبهما تقف على الصراط فانظره الا تزلا بك فتردى فى النار.

208 - و حق بطنك ان لا تجعله وعاء للحرام و لا تزيد على الشبع.

209 - و حق فرجك ان تحصنه عن الزنا، و تحفظه من ان ينظر اليه.

210 - و حق الصلاة ان تعلم انها و فاده الى الله عزوجل و انت فيها قائم بين يدى‏الله عزوجل، فاذا علمت ذلك قمت مقام العبد الذليل الحقير الراغب الراهب الراجى الخائف المستكين المتضرع المعظم لمن كان بين يديه بالسكون و الوقار و تقبل عليها بقلبك و تقيمها بحدودها و حقوقها.

211 - و حق الحج ان تعلم انه وفادة الى ربك و فرار اليه من ذنوبك و فيه قبول توبتك و قضاء الفرض الذى اوجبه الله تعالى عليك.

212 - و حق الصوم ان تعلم انه حجاب ضربه الله عزوجل على لسانك و سمعك و بصرك و بطنك و فرجك ليسترك به من النار، فان تركت الصوم خرقت سترالله عليك.

213 - و حق الصدقه ان تعلم انها ذخرك عند ربك و وديعتك التى تحتاج الى الاشهاد عليها و كنت لما تستوعه سرا اوثق منك بما تستودعه علانيه.

214 - و حق الهدى ان تريد به الله عزوجل و لا تريد به خلقه و لا تريد به الا التعرض لرحمه الله و نجاه روحك يوم تلقاه.

215 - و حق السلطان ان تعلم انك جعلت له فتنه و انه مبتلى فيك بما جعله الله له عليك من السلطان و ان عيك ان لا تتعرض بسخطه و تلقى بيدك الى التهلكه و تكون له شريكا له فيما يأتى اليك من سوء.

216 - و حق سايسك بالعلم التعظيم له و التوقير لمجلسه و حسن الاستماع اليه و الاقبال عليه و ان لا ترفع صوتك عليه و لا تجيب احداً يسأله عن شى‏ء حتى يكون هو الذى يجيب و لا تحدث احداً و لا تعتاب عنده احداً و ان تدفع عنه اذا ذكر عبدك بسوء و ان تستر عيوبه و تظهر مناقبه و لا تجالس له عدواً و لا تعادى له ولياً فاذا فعلت ذلك شهد لك ملائكه الله بانك قصدته و تعلمت علمه لله عزوجل اسمه لا للناس.

217 - و اما حق سايسك بالملك فان تطيعه و لا تعصيه الا فيما يسخط الله عزوجل فانه لا طاعه لمخلوق فى معصيه الخالق. به نظر مى‏رسد در اين فراز حضرت به والى عادل كه از طرف امام معصوم منصوب بوده و اطاعت او واجب است اشاره مى‏كند در حالى كه موضوع فراز پانزدهم سلاطين جور مى‏باشد.

218 - و اما حق رعيتك بالسلطان فان تعلم انهم صاروا رعيتك لضعفهم و قوتك فيجب ان تعدل فيهم و تكون لهم كالوالد الرحيم و تغفر لهم جهلهم و لا تعاجلهم بالعقوبه و تشكر الله عزوجل على ما اتاك من لقوه عليهم.

219 - و اما حق رعيتك بالعلم فان تعلم ان الله عزوجل انما جعلك قيما لهم فيما اتاك من العلم و فتح لك من خزائنه فان احسنت فى تعليم الناس و لم تخرق بهم و لم تضجر عليهم زادك الله من فضله و ان انت منعت الناس علمك او خرقت بهم عنده طلبهم العلم منك كان حقاً على الله ان يسلبك العلم و بهاءه و يسقط من العلوب محلك.

220 - و اما حق الزوجه فان تعلم ان الله عزوجل جعلها لك سكنا و انسا فتعلم ان ذلك نعمه من الله عزوجل عليك فتكرمها بها، و ان كان حقك عليها اوجب فان لها عليك ان ترحمها لأنها اسيرك و تطعمها و تكسوها و اذا جهلت عفوت عنها.

221 - واما حق مملوكك فان تعلم انه خلق ربك وابن ابيك و امك و لحمدك و دمك لم تملكه لانك ما صنعته دون الله و لا خلقت شيئا من جوارحه و لا اخرجت له رزقاً ولكن الله عزوجل كفاك ذلك ثم سخره لك وائتمنك عليه و استودعك اياه ليحفظ لك ما تأتيه من خير اليه فاحسن اليه كما احسن الله اليك و ان كرهنة استبدلت به ولم تعذب خلق الله عزوجل و لا حول و لا قوة الا بالله.

222 - و اما حق امك ان تعلم انها حملتك حيث لا يحتمل احد احداً و وقتك بجميع جوارحها و لم تبال ان تجوع و تطعمك و تعطش و تسقيك و تعرى و تكسوك و تضحى و تظلك و تهجر النوم لا جلك ووقتك الحر و البرد لتكون لها فانك لا تطبق شكرها الا بعون الله و توفيقه.

223 - و اما حق ابيك فان تعلم انه اصلك فانك لولاه لم تكن فمهما رأيت من نفسك ما يعجبك فاعلم ان اباك اصل النعمة عليك فيه فاحمد الله و اشكره على قدر ذلك و لا قوة الا بالله.

224 - و اما حق ولدك فان تعلم انه منك و مضاف اليك فى عاجل الدنيا بخيره و شره وانك مسؤول عما وليته من حسن الادب والدلالة على ربه عزوجل و المعونة على طاعته فاعمل فى امره عمل من يعلم انه مثاب على الاحسان اليه معاقب على الاساءه اليه.

225 - و اما حق اخيك فان تعلم انه يدك و عزك و قوتك فلا تتخذه سلاحاً على معصيه الله و لا عدة للظلم لخلق الله، و لاتدع نصرته على عدوه و النصبحة له فان اطاع الله و الا فليكن الله اكرم عليك منه و لا قوة الا بالله.

226 - و اما مولاك المنعم عليك فان تعلم انه انفق فيك ماله و اخرجك من ذل الرقيه و وحشته الى عز الحريه و انسها فاطلقك من اسر الملكه وفك عنك قيد العبوديه و اخرجك من السجن و ملكك نفسك و فرغك لعباده ربك و تعلم انه اولى الخلق بك فى حياتك و موتك و ان نصرته عليك واجبه بنفسك و ما احتاج اليه منك و لا قوه الا بالله.

227 - و اما حق مولاى الذى انعمت عليه فان تعلم ان الله عزوجل جعل عتقك له وسيله اليه و حجاباً لك من النار و ان ثوابك فى العاجل ميراثه اذا لك يكن له رحم مكافاة لما انفقت من مالك و فى الاجل الجنة.

228 - و اما حق ذى المعروف عليك فان تشكره و تذكر معروفه و تكسبه المقالة الحسنة و تخلص له الدعاء فيما بينك و بين الله تعالى فاذا فعلت ذلك كنت قد شكرته سراً و علاييه ثم ان قدرت على مكافاته يوماً كافيته.

232 - عبارتى كه اين گونه ترجمه‏اش كرديم اين است: ان علمت انه يقبل نصيحتك نصحته فيما بينك و بينه. اين عبارت را به اين صورت هم مى‏توان ترجمه كرد: اگر دانستى كه او پذيرش نصيحت دارد در امورى كه به تو مربوط مى‏شود نصيحتش كن.

233 - و اما حق جارك فحفظه عائباً و اكرامه شاهداً و نصرته اذا كان مظلوماً و لا تتبع له عوره فان علمت عليه سوء سترته عليه و ان علمت انه يقبل نصيحتك نصحته فيما بينك و بينه و لا تسلمه عند شدائده و تقبل عثراته و تغفر ذنبه و تعاشره معاشره كريمة.

234 - و اما حق الصاحب فان تصحبه بالتفضل و الانصاف و تكرمه كما يكرمك و لا تدعه يسبق الى مكرمة فان سبق كافيته و توده كما يودك و تزجره عما يهم به من معصية و كن عليه رحمة لا عذاباً.

235 - جمله‏اى كه به اين صورت ترجمه شد در متن به اينصورت است: و لا تخنه فيما غر اوخان ولى در كتاب فقيه چنين است: فيما عز اوهان بنابراين معنى جمله اين است: و در هيچ مال گرانبها يا بى ارزشى به او خيانت نكن.

236 - و اما حق الشريك فان غاب كفيته و ان حضر رعيته و لا تحكم دون حكمه و لا تعمل برأيك دون مناظرته و تحفظ عليه ماله و لا تحنه فيما عز اوهان من امره فان يد الله تبارك و تعالى على الشريكين مالم يتخاونا.

237 - و اما حق مالك فان لا تاخذه الا من حله و لا تنفقه الا فى وجهه و لا توثر على نفسك من لا يحمدك فاعمل به بطاعه ربك و لا تبخل به فتبوء بالحسرة و الندامة مع التبعه.

238 - و اما حق غريمك الذى يطالبك فان كنت موسراً اعطيتها و ان كنت معسراً ارضيته بحسن القول ورددته عن نفسك رداً لطيفاً.

239 - و اما حق الخليط ان لاتعزه و لا تغشه و لا تخدعه و تتقى الله تعالى فى امره.

240 - و اما حق الخصم المدعى عليك فان كان ما يدعى عليك حقا كنت شاهده على نفسك و لم تظلمه و اوفيته حقه و ان كان ما تدعى باطلاً رفقت به و لم تات فى امره غير الرفق و لم تسخط ربك فى امره.

241 - و اما حق خصمك الذى تدعى عليه ان كنت محقاً فى دعواك اجملت مقاولته و لم تجحد حقه و ان كنت مبطلاً فى دعواك اتقيت الله عزوجل و تبت اليه و تركت الدعوى.

242 - و اما حق المستثير علمت له رأيا حسنا اشرت عليه و ان لم تعلم له ارشدته الى من يعلم.

243 - و حق المشير عليك ان لا تتهمه فيما لا يوافقك من رأيه و ان وافقك حمدت الله عزوجل.

244 - و اما حق المستنصح ان تؤدى اليه النصيحة وليكن مذهبك الرحمة له.

245 - و حق الناصح ان تلين له جناحك و تصغى اليه بسمعك فان أتى بالصواب حمدت الله عزوجل و ان لم يوفق رحمته و لم تتهمه و علمت انه اخطأ و لم تؤاخذه بذلك الا ان يكون مستحقاً للتهمة و لا تعبأ بشى‏ء من امره على حال.

246 - و اما حق الكبير توقيره لسنه و اجلاله لتقدمه فى الاسلام قبلك و ترك مقابلته عند الخصام و لا تسبقه الى طريق و لا تقدمه و لا تستجهله و ان جهل عليك احتملته و اكرمته لحق الاسلام و حرمته.

247 - و اما الصغير رحمته فى تعليمه و العفو عنه و الستر عليه و الرفق به و المعونة له.

248 - و اما حق السائل اعطائه على قدر حاجته. گدائى در اسلام به جز در موارد ضرورت عملى است نامشروع و اگر كسى به حكم ضرورت ناچار به سؤال شود بر مسلمين و در رأس آنها دولت اسلامى واجب است او را بى‏نياز كنند. ولى كمك بايد به گونه‏اى باشد كه او را تبديل به يك مصرف كننده بى‏ثمر كه كارش فقط خوردن دسترنج ديگران است نكند بلكه بايد با بخشيدن سرمايه يا دادن شغل او را در راه توليد صحيح به خدمت جامعه گرفت تا ضمن بى‏نياز شدن به حال جامعه نيز مفيد باشد. و لذا در سيره ائمه (عليهم السلام) مشهود است كه هر گاه كسى از آنها تقاضاى كمك مى‏كرد با بخشيدن سرمايه او را براى هميشه از سؤال بى‏نياز مى‏كردند.

بنابراين آنچه كه اكنون در جامعه‏هاى اسلامى رسم شده كه هر كس روزانه پول خردى به دست فقرا و يا گداهاى حرفه‏اى مى‏دهد كاملا با دستورات شرع مقدس مخالف است و درآمدى كه از اين راه به دست آيد خالى از اشكال نيست، در حالى كه معلوم نيست سودى هم به حال انفاق كنندگان داشته باشد.

249 - و اما حق المسؤول ان اعطى فاقبل منه بالشكر و المعرفة بفضله و ان منع فاقبل عذره.

250 - و اما حق من سرك لله تعالى ات تحمد الله عزوجل اولا ثم تشكره.

251 - و اما حق من اساءك ان تعفو عنه و ان علمت ان العفو يضر انتصرت قال الله تبارك و تعالى: و لمن انتصر بعد ظلم فاولئك ما عليهم من سبيل كسى كه بعد از ظلمى كه بر او روا شده دادخواهى كند مؤاخذه نمى‏شود. (سوره شورى، آيه 41).

252 - و اما حق اهل ملتك اضمار السلامة و الرحمة لهم و الرفق بمسيئهم و تألفهم و استصلاحهم و شكر محسنهم و كف الاذى عنهم، و تحب لهم ما تحب لنفسك و تكره لهم ما تكره لنفسك و ان يكون شيوخهم بمنزله ابيك و شبانهم بمنزله اخوتك و عجائزهم بمنزله امك و الصغار بمنزله اولادك.

253 - منظور از عهد خدا محدوده مقرراتى است كه در حكومت‏هاى اسلامى براى اقليت‏هاى مذهبى وضع شده كه تا زمانى كه از محدوده آن پا فراتر ننهند، از نظر حقوق اجتماعى با مسلمانان يكسان مى‏باشند.

254 - و اما حق اهل الذمة ان تقبل منهم ما قبل الله عزوجل منهم و لا تظلمهم ما وفوالله عزوجل بعهده.

255 - اين در صورتى است كه ظالم نباشند و صحبت كردن مطابق ميل آنها باعث تقويت باطل و تضعيف حق نشود وگرنه در صورتى كه منجر به تضعيف حق شود حرام است، و افضل جهاد كلمة حق عند امام جائر.

256 - منزهى تو اى خدا و ستوده‏اى. شهادت مى‏دهم كه جز تو خدايى نيست از تو طلب بخشش مى‏كنم و از گناهانم توبه مى‏كنم.

257 - اگر تمام آنچه را كه در زمين است خرج مى‏كردى نمى‏توانستى بين قلوب آنها الفت ايجاد كنى ولى خدا بين آنها الفت ايجاد كرد. (سوره انفال، آيه 63).

258 - پس به نعمت او برادر شديد. (سوره آل عمران، آيه 103).

259 - همگى به ريسمان محكم خدا چنگ بزنيد و متفرق نشويد. (سوره آل عمران، آيه 103).

260 - مانند كسانى نباشيد كه اختلاف كردند و متفرق شدند. (سوره آل عمران، آيه 105).

261 - من اراد الله به خيراً رزقه خليلاً صاحان ان نسى ذكرة و ان ذكر اعانه.

262 - من احى اخاً فى الله رفع الله له درجة فى الجنة لا ينالها بشى‏ء من عمله.

263 - اعجز الناس من عجز عن اكتساب الاخوان و اعجز منه من ضيع من ظفر به.

264 - او ثق عزى الايمان الحب فى الله و البغض فى الله و التولى لأولياء الله و التبرى من اعداء الله.

265 - الارواح جنود مجندة فما تعارف منها ائتلف و ما تناكر منها اختلف.

266 - من علم و عمل و علم فذلك يدعى عظيماً فى ملكوت السماء.

267 - اما زهدك فى الدنيا فقد تعجلت الراحة و اما انقطاعك الى فقد تعرزت بى، ولكن هل عاديت فى عدوا او و اليت فى وليا؟.

268 - منظور افراد با اصل و نسب و خانواده‏دار است.

269 - در اين هنگام دوستان همگى دشمن هم مى‏شوند غير از متقين. (سوره زخرف، آيه 67). (حديث از مصباح الشريعة، ص 50).

270 - ديگران را برخود ترجيح مى‏دهند، اگرچه خود به آنچه مى‏بخشند نيازمند باشند. (سوره حشر، آيه 9).

271 - در ظاهر اين جمله با جمله‏اى كه در بند اول گذشت يعنى سكوت از ذكر عيوبش در حضور او تنافى دارد ولى با كمى دقت روشن مى‏شود كه منظور از آنچه در قسمت سكوت گفته شده نهى از اظهار عيوب به صورت طعنه و زخم زبان بود در حالى كه در اين قسم توجه دادن به صورت انتقاد سازنده واجب است.

272 - المؤمن مراه المؤمن.

273 - من اعتذر اليه اخوه فلم يقبل فعليه مثل اثم صاحب المكس.

274 - اذا دعى رجل لاخيه فى ظهر الغيب قال الملك و لك مقل ذلك.

275 - و مستجاب مى‏كند دعاى كسانى را كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام مى‏دهند و از احسان بى سابقه‏اش بر آنچه خواسته‏اند مى‏افزايد. (سوره شورى: آيه 26)

276 - هو المؤمن يدعوا لاخيه بظهر الغيب فتقول له الملائكه امين، و يقول الله العزيز الجبار و لك مثل ما سألت و لقد اعطيت ما سألت بحبك اياة.

277 - مثل الميت فى قبره مثل الغريق يتعلق بكل شى‏ء ينتظر دعوة من ولد او والد اواخ او قريب، و انه ليدخل على قبور الاموات من دعاء الاخياء من الانوار مثل الجبال.

278 - از آن جهت كه انسان، پس از مرگ از زمان حياتش به دوست محتاج‏تر است وفا و پايمردى دوست در آن حال اگر چه كم باشد از وفايى كه در زمان حيات از دوست خود مى‏بيند مفيدتر است. مثل اينكه مقدارى پول در زمان گرفتارى براى انسان مفيدتر از پول فراوانى است كه در حال بى نيازى به دست او برسد مفاد اين عبارت تصويرى است از نياز شديد انسان پس از مرگ.

279 - شر الاصد قاء من تكلف لك و من احوجك الى مداراة و الجأك الى اعتذار.

280 - اثقل اخوانى على من يتكلف لى واتحفظ منهم واخفهم على قلبى من اكون معه كما اكون وحدى.

281 - انما المؤمنون اخوة بنو اب و ام و اذا ضرب على رجل منهم عرق سهر له الاخرون.

282 - المؤمن اخو المؤمن كالجسد الواحد، ان اشتكى شى‏ء منه وجد الم ذلك فى سائر جسده و ارواحهما من روح واحدة.

285 - المسلم من سلم المسلمون من لسانه و يده.

286 - الا انبئكم بالمؤمن؟ من ائتمنه المؤمنون على انفسهم و اموالهم.

287 - الا انبئكم بالمسلم؟ من سلم المسلمون من لسانه و يده.

290 - ان الله اوحى الى ان تواضعوا حتى لا يفخر احد على احد.

291 - طريقه عفو و رحمت پيش گير و به نيكوكارى فرمان ده و اگر نپذيرفتند از مردم نادان روى بگردان. (سوره اعراف، آيه 199).

292 - ان فى السماء ملكين موكلين بالعباد فمن تواضع لله رفعاه و من تكبر و ضعاه.

293 - لا يدخل الجنة قتات.

294 - يا معشر من اسلم بلسانه و لم يسلم بقلبه لا تتبعوا عثرات المسلمين تتبع الله عثراته و من تتبع الله عثراته يفضحه.

295 - اقرب ما تكون العبد الى الكفر ان يواخى الرجل على الدين فيحصى عليه زلاته ليعيره بها يوماً.

296 - من روى على مؤمن رواية يريد بها شينه و هدم مروته ليسقط من اعين الناس اخرجه الله تعالى من ولايته الى ولاية الشيطان فلا يقبله الشيطان.

297 - لا يحل لمسلم ان يهجر اخاه فوق ثلاث ليال، يلتقيان فيعرض هذا و يعرض هذا و خيرهما الذى يبدء بالسلام.

300 - لا يزال ابليس فرحا ماتهاجر المسلمان فاذا لقيا اصطكت ركبتاه و تخلعت او صاله و نادى: يا ويله ما لقى من الثبور.

301 - اصنع المعروف الى اهله فان لم تصب اهله فانت اهله.

302 - رأس العقل بعد الدين التودد الى الناس و اصطناع المعروف الى كل بر وفاجر.

303 - من خالطت فان استطعت ان تكون يدك العليا عليهم فافعل يعنى اگر توانائى داشتى كه در خير پيش‏قدم باشى و زحمات و مخارج را عهده‏گيرى و هميشه تو به آنها احسان كنى كوتاهى نكن.

304 - ان النبى (صلى‏الله عليه و آله و سلم) كان يسلم ثلاثاً فان اذن له و الا انصرف.

305 - خالقوا الناس باخلاقهم.

309 - من وقر ذا شيبة فى الاسلام آمنه الله من فزع يوم القيامة.

310 - اتدرون على من حرمت النار؟ قالوا الله و رسوله اعلم. قال على اللين الهين السهل القريب.

311 - ان الله يحب السهل الطلق.

312 - من اخذ من وجه اخيه المؤمن قذاة كتب الله له عشر حسنات و من تبسم فى وجه اخيه كانت له حسنة.

313 - من قال لاخيه مرحبا كتب الله له مرحباً الى يوم القيامة.

314 - من اكرم اخاه المسلم بكلمة يلطفه بها و فرج عنه كربته لم يزل فى ظل الله الممدود عليه الرحمة ما كان فى ذلك.

315 - المؤمن الف مألوف، ولا خير فى من لا يألف و لا يؤلف.

316 - و اذا وعدك اخلفك.

317 - عده المؤمن اخاه نذر لا كفارة له، فمن اخلف فبخلف الله بدأ و لمقته تعرض و ذلك قوله تعالى يا ايها الذين....

318 - اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد چرا آنچه را كه انجام نمى‏دهيد مى‏گوئيد، بسيار مبغوض است نزد خدا كه بگوئيد آنچه را كه انجام نمى‏دهيد. (سوره صف، آيه 3).

321 - اذا اناكم كريم قوم فاكرموه.

322 - افضل الصدقة اصلاح ذات البين.

323 - لان اصلح بين اثنين احب الى من ان اتصدق بدينارين. توضيح هر دينار مساوى يك مثقال شرعى طلاست و هر مثقال شرعى معادل 4/3 مثقال معمولى طلا است هر مثقال 24 نخود و هر مثقال شرعى 18 نخود مى‏باشد. بنابراين و با توجه به اينكه طبق معيارهاى شرعى اصلاح بين مسلمين در نظر پروردگار متعال عمل بسيار با ارزش است به نظر مى‏رسد منظور حضرت از اين كلام اين نيست كه ثواب اصلاح از دو دينار صدقه دادن بيشتر است زيرا اين امرى مسلم و واضح است، بنابراين ذكر دو دينار صدقه مثال و نمونه‏اى از اعمال خير و مستحبى است كه مسلمين به طور روزمره انجام مى‏دهند، حضرت در اين كلام درصدد آن است كه صرف وقت و نيرو در راه اصلاح برادران مسلمان بهتر از اشتغال به مستحبات ديگر است.

324 - المصلح ليس بكاذب معنى اين حديث اين است كه دروغ گفتن براى اصلاح بين مسلمين حرام نيست.

325 - من ستر على مسلم ستره الله تعالى فى الدنيا و الاخرة.

326 - من اذاع فاحشة كان كمبتديها، و من عير مؤمناً بشى‏ء لم يمت حتى يركبه.

327 - كسانى كه دوست دارند فحشاء در ميان مؤمنين شيوع پيدا كند به عذابى دردناك دچار خواهند شد. (نور، آيه 19).

328 - اين مرحله بعد از آن است كه خودش از تأمين نياز آنها عاجز باشد.

329 - قضاء حاجة المؤمن خير من عتق الف رقبة و خير من حملان الف فرس فى سبيل الله.

330 - لقضاء حاجه امرى‏ء مؤمن احب الى الله من عشرين حجة كل حجة ينفق فيها صاحبها مائة الف. منظور از صد هزار درهم يا دينار است كه واحد پول آن عصر بوده است.

331 - ان المؤمن لترد عليه الحاجة لاخيه فلا يكون عنده فيهتم بها قلبه فيدخله الله بهمه الجنة.

332 - من بخل بمعونة اخيه المسلم ابتلى بالقيام بمعونة من يأثم عليه و لا يؤجر.

333 - من اعان مؤمناً نفس الله عنه ثلاثاً و سبعين كربة واحدة فى الدنيا واثنتين و سبعين كربة عند كربية العظمى حيث يتشاغل الناس بانفسهم.

334 - من بدأ بالكلام قبل السلام فلا تجيبوه.

335 - ابدءوا بالسلام قبل الكلام، فمن بدأ بالكلام قبل السلام فلا تجيبوه.

336 - البخيل من بخل بالسلام.

337 - اذا سلم احدكم فليجهر بسلامه و لا يقول سلمت فلم يردوا على ولعله سلم ولم يسمعهم و اذا رد احدكم فليجهر برده و لا يقول المسلم سلمت فلم يردوا على.

338 - يسلم الصغير على الكبير، و المار على القاعد، و القليل على الكثير.

341 - لا تبدءوا اهل الكتاب بالتسليم و اذا سلموا عليكم فقولوا: و عليكم.

342 - تصافحوا فانه يذهب بالسخيمة.

343 - مصافحة المؤمن افضل من مصافحة الملائكة.

344 - هر كس شعائر دين خدا را بزرگ و محترم دارد اين، صفت دلهاى با تقواست. (سوره حج، آيه 32).

345 - هر كس امورى را كه خدا حرمت نهاده بزرگ و محترم شمرده براى او در نزد پروردگار بهتر است. (سوره حج، آيه 30).

346 - من احب ان يتمثل له النساء و الرجال قياماً فليتبوء مقعده من النار.

347 - مستحب است وقتى انسان عطسه مى‏كند الحمدلله بگويد و چون كسى در حضورش عطسه كند به او بگويد: يرحمك الله.

348 - سپاس فراوان خدا راست، همانطور كه او اهل حمد است و درود بر محمد پيامبر و خانواده‏اش.

349 - زشت‏ترين صداها صداى خران است. (سوره لقمان، آيه 19).

350 - تقيه يكى از اصطلاحاتى است كه در روايات ائمه معصومين زياد به چشم مى‏خورد و مى‏توان گفت كه يكى از واژه‏هائى است كه در عالم واژه‏ها مظلوم واقع شده و تصورى نامطلوب و خلاف واقع از آن در اذهان به وجود آمده، البته اين تنها واژه‏اى نيست كه معنى حقيقيش فهميده نشده، چه، بسيارند اصطلاحاتى كه در دست چپاولگران مذهب وارونه شده‏اند و معناى مخالف خود را داده‏اند. لذا اكنون توضيحى كوتاه درباره تقيه مى‏دهيم و براى تحقيق بيشتر مطالعه كتاب تقيه نوشته استاد مكارم شيرازى را توصيه مى‏كنيم.

ريشه لغوى تقيه، (تقوى و اتقاء) است كه معنى پرهيز كردن و خويشتن‏دارى مى‏دهد.

اين عمل معمولاً از كسانى سر مى‏زند كه در اقليت واقع شده و در چنگال اكثريتى زورگو و نيرومند اسيرند، اين اقليت اگر بخواهند يك مبارزه عقيدتى درست داشته باشند نمى‏توانند و نبايد عقائد خود را كه مخالف عقائد اكثريت است، اظهار كنند چه اينكه به مجرد اظهار عقيده نابود مى‏شوند بدون اينكه كمترين موفقيتى به دست آورده باشند، يا مرگشان اثرى بجاى بگذارد، به همين خاطر براى جمع آورى نيرو و ادامه مبارزه بصورت عميقتر و گسترده‏تر بايد عقايد خود را مخفى نگهدارند و به اصطلاح استتار كنند تا در موقع مناسب ضربه نهائى خود را وارد كنند، اين عمل نه تنها از نظر شرعى پسنديده است، بلكه عقل سليم و طبع مستقيم نيز جز اين حكمى ندارد.

351 - اين گروه را دوبار پاداش دهند، بخاطر اينكه استقامت ورزيدند. (سوره قصص: آيه 54).

352 - و كسانى كه در مقابل بديهانيكى مى‏كنند، و كسانى كه بديها را بانيكى دفع مى‏كنند.(سوره رعد، آيه 22).

353 - اياكم و مجالسه الموتى قبل: و من الموتى

قال: الاغنياء

354 - ما من عبد مسح يده على رأس يتيم ترحماً له الا اعطاء الله عزوجل بكل شعرة نوراً يوم القيامة.

355 - من انكر منكم قساوة قلبه فليدن يتيماً فيلا طفه و ليمسح رأسه يلن قلبه باذن الله، فان لليتيم حقاً.

356 - لينصح الرجل منكم اخاه كنصيحته لنفسه.

357 - يجب للمؤمن على المؤمن النصيحه له فى المشهد و المغيب.

358 - من اصبح و لم يهتم بامور المسلمين فليس بمسلم.

359 - الخلق عيال الله فاحب الخلق الى الله من نفع عيال الله و ادخل على اهل بيته سروراً.

360 - من سر مؤمناً فقد سرنى و من سرنى فقد سر الله.

361 - تبسم الرجل فى وجه اخيه حسنه و صرف القذى عنه حسنه و ما عبدالله بشى‏ء احب الى الله من ادخال السرور على المؤمن.

362 - لا يرى احدكم اذا ادخل على مؤمن سروراً انه عليه ادخله فقط، بل والله علينا، بل والله على رسول الله.

363 - من عاد مريضاً من المسلمين وكل الله به سبعين الفاً من الملائكه يغشون رحله يسبحون فيه و يقدسون و يهللون و يكبرون الى يوم القيامة، نصف صلواتهم لعائد المريض.

364 - ايما مؤمن عاد مؤمناً حين يصبح شيعه سبعون الف ملك فاذا قعد غمرته الرحمة و استغفروا له حتى يمسى، و ان عاده مساء كان له مثل ذلك حتى يصبح.

365 - اذا دخل احدكم على اخيه عائداً له فليدع له فان دعاه مثل دعاء الملائكه. و شايد منظور اين باشد كه شخص مريض براى عيادت كننده دعا كند.

366 - من عاد مريضاً فى الله لم يسأل المريض للعائد شيئاً الا استجاب الله له.

367 - تمام العيادة للمريض ان تدع يدك على ذراعه و تعجل القيام من عنده فان عيادة النوكى اشد على المريض من وجعه.

368 - العيادة قدر فواق الناقة او حلب ناقة براى كلمه فواق در كتب لغت چندين معنى ذكر شده است كه مناسب‏ترين معانى در اين روايت اين است: فواق يعنى فاصله بين باز و بسته شدن دست كسى كه مشغول دوشيدن شير است و در اينجا به عنوان كنايه از زمان كوتاه به كار رفته، همچنان كه عربها مى‏گويند: امهلنى قدر فواق حالب يعنى مرا كمى مهلت ده (المنجد).

369 - من عزى حزيناً كسى فى الموقف حلة يحبر بها.

370 - جبر الله و هنكم و احسن عزاكم ورحم متوفاكم.

371 - اللهم جاف الارض عن جنوبهم و صاعد اليك ارواحهم و لقهم منك رضواناً و اسكن اليهم من رحمتك ما تصل به وحدتهم و تؤنس به وحشتهم انك على كل شى‏ء قدير.

372 - منظور اين است كه اگر همسايه‏ات فهميد چه غذائى در خانه دارى حتماً مقدارى از آن را به او بده و اگر قصد ندارى از آن غذا برايش ببرى سعى كن او پى به آن غذا نبرد.

373 - حسن الجوار يزيد فى الرزق.

374 - حسن الجوار زيادة فى الاعمار و عمارة فى الديار.

375 - ليس منا من لم يحسن مجاورة من جاورة.

376 - ما آمن بى من بات شبعان و جاره جايع.

377 - ما من اهل قرية يبيت و فيهم جايع ينظر الله اليهم يوم القيامة.

378 - من القواصم الفواقر التى تقصم الظهر جار السوء ان راى حسنة اخفاها و ان راى سيئة افشاها.

379 - كل اربعين داراً جيران من بين يديه و من خلفه و عن يمينه و عن شماله.

380 - و بپرهيزيد از خدايى كه به نام او از هم درخواست مى‏كنيد و درباره ارحام و خويشاوندان كوتاهى نكنيد كه همانا خدا مراقب شما است.

381 - صلة الارحام تزكى الاعمال و تنمى الاموال و تدفع البلوى و تيسر الحساب و تنسى الاجل.

382 - اول آيه اين است: و قضى ربك ان لا تعبد الا اياه يعنى حكم كرده است پروردگار تو كه جز او را نپرستى و به پدر و مادر نيكى كنى و چنانچه يكى و يا هر دوى آنها پير و سالخورده شوند زنهار، سخنى كه باعث رنجش آنها شود نگوئى و آنها را از خود نرانى و با احترام با آنها سخن بگو و پر و بال تواضع را با مهربانى براى آنها بگستران. (سوره اسراء، آيه 24).

383 - هرگز به مقام نيكوكاران نخواهيد رسيد مگر از آنچه كه دوستش مى‏داريد انفاق كنيد. (سوره آل عمران، آيه 92).

384 - با سابقه‏اى كه كلمه برده و برده‏دارى در اذهان بجا گذاشته هنگامى كه مى‏بينيم اسلام به عنوان منادى آزادى و مكتبى كه ادعاى محو استثمار و مظاهر آن را دارد، برده دارى را پذيرفته و حتى قوانين خود جايى براى آن در نظر گرفته تعجب كرده از خود مى‏پرسيم كه چرا اسلام بايد اين اصل غير انسانى را پذيرفته باشد، آيا اسلام با استثمار مخالف نيست يا برده‏دارى استثمار نيست. ولى حق اين است كه نه اسلام با استثمار موافق است و نه برده‏دارى اصلى انسانى است، بلكه برده‏دارى همان مصداق بارز استثمار و مظهر بهره‏كشى فرد از فرد است و اسلام همان منادى عدالت و آزادى است، كه با تمام ظاهر استثمار مبارزه بى‏امان و وقفه ناپذير دارد.

ولى شكل مبارزه در مسيرهاى مختلف براى رسيدن به اهداف مختلف متفاوت است.

مبارزه علنى براى ريشه‏كن كردن مسأله‏اى كه با جان يك ملت در آميخته بى‏ثمر است، اسلام در زمانى مواجه با پديده برده‏دارى مى‏شود كه ملل متمدن دنيا برده را جزء ثروت به حساب مى‏آوردند، و نژاد سياه را پست‏تر از نژاد سفيد مى‏دانستند و معتقد بودند هدف از آفرينش اين گروه خدمت به نژاد سفيد است و لذا گاه و بى‏گاه از طرف كشورهاى قدرتمند چون روم و يونان گروههائى به كشورهاى سياه‏پوست نشين آفريقا حمله‏ور مى‏شدند و سياهان را همچون حيوانات جنگل شكار مى‏كردند، به بند مى‏كشيدند و در بازارهاى برده فروشى با وضعى ناهنجار آنها را به فروش مى‏رساندند و هر كس به اندازه وسع مالى خود همانطور كه گاو و گوسفند داشت برده هم داشت و بر تمام وجود برده‏هاى خود مالك بود.

براى زدودن چنين پديده‏اى نمى‏توان آن را غير قانونى اعلام كرد چه در اين صورت كسى به طرف اسلام نمى‏آيد تا خود را ملزم به اين قانون بداند.

پس چاره‏اى نيست جز اينكه به اين پديده قهرى اجتماعى گردن نهاد ولى با فكرى كه مولد اين پديده است مبارزه كرد.

لذا اسلام در ظاهر برده‏دارى را پذيرفت.

ولى در كنار همين پذيرش:

اولاً: قوانينى وضع كرد كه فشار برده داران را بر بردگانى كه راهى براى نجات آنان نبود سبكتر كند و اين حداكثر كارى بود كه در مرحله اول قابل انجام بود.

ثانياً: جلو رشد و توسعه برده‏دارى و ازدياد بردگان را در اجتماع گرفت، لذا مى‏بينيم وعده شديدترين عذابها را بكسانى مى‏دهد كه انسان آزادى را به بردگى گيرند، و اجازه نمى‏دهد كه انسانهايى را كه در خانه و كاشانه خود آزادانه زندگى مى‏كنند صدها فرسخ از خانه و كاشانه دور كنند و به چنگال ستم گرفتار سازند.

ثالثاً: مبارزه اساسى خود را با فكر برده‏دارى آغاز كرد و در مقابل كسانى كه سفيد بودن را ملاك برترى خود قرار مى‏دادند، و سياهان را فقط به جرم سياهى از خود پست‏تر مى‏دانستند فرياد زد ان اكرمكم عند الله اتقيكم و در مقابل كسانى كه اختلاف رنگ را دليل جدا بودن ريشه خلقت مى‏دانستند، ندا سر داد:

يا ايها الناس انا خلقناكم من ذكر و انثى... اين مبارزه فكرى به مراتب از مبارزات ديگر مؤثرتر و عميق‏تر است.

رابعاً: قوانينى تشريع كرد كه اجراى آنها خود بخود به محو اين پديده منجر شد، لذا مى‏بينيم در فقه اسلام مبحثى به نام عتق وجود دارد كه در اين مبحث از چگونگى و طرق آزاد كردن بندگان صحبت مى‏شود، ولى كتابى براى چگونگى و طريق برده‏گيرى وجود ندارد مگر چند سطرى در كتاب جهاد كه درباره آن بحث مى‏كنيم.

در اسلام راههاى زيادى براى آزاد شدن بردگان تشريع شده كه از آن جمله است:

1 - كفاره: بعضى از گناهان در شرع مقدس اسلام باعث وجوب كفاره مى‏شوند كه در نه مورد آن مثل روزه خوارى عمدى خلف نذر، قتل غير عمدى و غير آن تعييناً يا تخييراً كفاره‏اش آزاد كردن يك بنده است.

2 - خدمت: هر بنده مؤمنى 7 سال به مولايش خدمت كند قهراً آزاد است.

و ده راه ديگر كه همگى براى ريشه كن كردن برده‏دارى به كار گرفته شده‏اند...

از طرف ديگر پيامبر اسلام (صلى‏الله عليه و آله و سلم) مى‏فرمايد: من اعتق رقبة مؤمنة كانت فداءه من النار، هر كس يك بنده مؤمن را آزاد كند خداوند او را از آتش جهنم نجات مى‏دهد.

و آزاد كردن بنده را به عنوان بهترين صدقات معرفى مى‏كند به اضافه اينكه يك وظيفه كلى و هميشگى براى حكومت اسلامى معين نموده كه از زكات بنده بخرند و آزاد كنند.

در زندگى پيشوايان و ائمه معصومين آنچه بيش از هر چيز به چشم مى‏خورد آزاد كردن بنده است.

نتيجه اين كه مى‏توان گفت: اسلام برده‏دارى را نپذيرفته بلكه برده‏دارى به اسلام تحميل شده لذا مى‏بينيم كه اكنون در نتيجه اجراى اين احكام جز نامى از برده‏دارى در جامعه اسلامى باقى نمانده.

تنها در يك مورد اسلام برده‏دارى را پذيرفته و آن به برده گرفتن اسراى جنگى است آنهم نه براى استثمار و بهره‏كشى از آنها، بلكه براى تربيت و تهذيب آنها است.

اسلام به جاى اينكه دستور به كشتن دسته جمعى اسرا دهد يا آنها را در ميدانهاى بيگارى زير فشار كار از پاى درآورد يا آنها را رها كند تا دوباره به جامعه مشرك خود برگردند، دستور به تربيت و بعد آزاد كردن آنها مى‏دهد و اين كمال لطف است كه در حق اين گروه اعمال شده.

385 - اين جملات درباره صفات متقين است يعنى خشم و غضب خود را فرو مى‏كشند، 2 - و بديهاى مردم را مى‏بخشند. 3 - و خدا نيكوكاران را دوست دارد.

386 - اين جملات درباره صفات متقين است يعنى خشم و غضب خود را فرو مى‏كشند، 2 - و بديهاى مردم را مى‏بخشند. 3 - و خدا نيكوكاران را دوست دارد.

387 - اين جملات درباره صفات متقين است يعنى خشم و غضب خود را فرو مى‏كشند، 2 - و بديهاى مردم را مى‏بخشند. 3 - و خدا نيكوكاران را دوست دارد.

388 - عين عبارتى كه اينگونه ترجمه‏اش كرديم اين است: ان يسد جوعتها، كه معنى‏اش اين است كه: گرسنگى او را دفع كند ولى بنابر آنچه در احاديث آمده تمام زندگى زن را در حدشأن او بايد تأمين كرد.

389 - خياركم خياركم لنسائه.

390 - خيركم خيركم لنسائه و انا خيركم لنسائى.

391 - من صبر على خلق امرأه سيئة الخلق و احتسب فى ذلك الاجر اعطاه الله ثواب الشاكرين.

392 - و الفت داد دلهاى مؤمنين را دلهائى كه اگر تو با تمام ثروت روى زمين مى‏خواستى الفت دهى نمى‏توانستى. (سوره انفال، آيه 63).

393 - و شما مانند كسانى نباشيد كه متفرق و پراكنده شدند. (سوره آل عمران، آيه 105).

394 - من فارق الجماعة مات ميتة جاهلية.

395 - مرحوم ابوالعباس احمدبن‏محمدبن‏فهد حلى معروف به ابن‏فهد از اجله علماى شيعه و داراى تأليفاتى گرانبهاست درباره او حكايت شده كه مرحوم سيد مرتضى (رحمةالله) را در خواب ديد كه دست در دست امام على (عليه السلام) مشغول قدم زدن است جلو رفت و سلام كرد مرحوم سيد پس از جواب فرمود خوش آمد ياور ما اهل بيت سپس فرمود چه تأليفاتى دارى وقتى ابن‏فهد تأليفاتش را شمرد فرمود: كتابى بنويس كه مشتمل بر تحرير مسائل و تسهيل دلائل باشد، وقتى مرحوم ابن‏فهد از خواب بيدار شد، مشغول به نوشتن كتاب تحرير شد كه معروفترين كتاب اوست. در سال 757 هجرى قمرى متولد شد و در سال 841 هجرى قمرى از دنيا رفت و در كنار مرقد مطهر امام حسين (عليه السلام) دفن شد.

396 - طوبى لعبد عرف الناس فصاحبهم ببدنه و لم يصاحبهم بقلبه فعرفوه فى الظاهر و عرفهم فى الباطن.