6- آداب نشستن

مناسب است نشستن رو به قبله باشد. امام صادق (عليه السلام ) فرمود: رسول خدا بيشتر اوقات كه مى نشست رو به قبله بود.(161)

مناسب است انسان مؤ دب بنشيند. امام صادق (عليه السلام ) فرمود: هرگز ديده نشد پيامبر اسلام پاى خود را پيش كسى دراز كند.(162)

از امام كاظم (عليه السلام ) روايت كرده اند:

ان اميرالمؤ منين كان يقول : لا يجلس فى صدر المجلس الا رجل فيه ثلاث خصال :

يجب اذا سئل ، و ينطق اذا عجز القوم عن الكلام ، و يشير بالراى الذى فيه صلاح اهله : فمن لم يكن فيه شى ء منهن فجلس فهو اءحمق (163)

7- آداب لباس پوشيدن

گرچه لباس پوشين كارى ساده و روزمره و عادى است ولى تذكر برخى از نكته ها در اين زمينه مفيد است :

1- پوشش انسان ، بايد مناسب باشد به گونه اى كه اندامها را حفظ كند و تحريك آميز و زننده نباشد.

2- رعايت پاكيزگى و نظافت در لباس تا حدى كه حضور انسان براى ديگران خوشايند باشد، بسيار مطلوب است . پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:تنظفوا بكل ما استطعتم ، فان الله تعالى بنى الاسلام على النظافه ، ولن يدخل الجنه الا كل نظيف (164)

3- امام صادق (عليه السلام ) فرمود:اذا لبست ثوبك فاذكر ستر الله عليك ذنوبك برحمته (165)

4- لباستان را از مال حلال تهيه كنيد.

5- از لباس رنگ روشن استفاده نماييد.

6- از پوشيدن لباس نازك و بدن نما پرهيز نماييد.

7- از پوشيدن لباسى كه موجب جلب توجه ديگران مى شود و خلاف شاءن است بپرهيزيد.

8- پوشيدن لباس چرك و تنگ براى نمازگزار مكروه است .(166)

9- پوشيدن لباس دشمنان مناسب نيست و در روايات از آن نهى شده است .(167)

10- پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) وقتى لباس نو مى پوشيد خدا را حمد مى كرد و دو ركعت نماز مى خواند.(168)

11- پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) هرگاه لباس و پيراهن مى پوشيد ابتدا سمت راست را بر تن مى كرد و هرگاه جامه را از تن در مى آورد از سمت چپ شروع مى كرد و هرگاه لباس مى پوشيد مى گفت :الحمد لله الذى كسانى ما اءوارى به عورتى و اءتجمل به فى الناس (169)

8- آداب از منزل خارج شدن

هنگام خروج از منزل ، امور زير پسنديده است :

بسم الله گفتن ؛ صدقه دادن ؛ بيرون رفتن به انگيزه مشروع . از امام صادق (عليه السلام ) نقل كرده اند:اذا خرجت من منزلك فاخرج خروج من لايعود، ولايكن خروجك الا لطاعه اءو فى سبب من اءسباب الدين ، والزم السكينه والوقار، واذكر الله سرا و جهرا(170)امام رضا (عليه السلام ) فرمود: چون خواستى از خانه بيرون بروى بگو:بسم الله ، آمنت بالله توكلت على الله ، ماشاءالله لا حول و لا قوه الا بالله (171)از حضرت رسول (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل شده است : هرگاه كسى از خانه بيرون برود و بگويد: بسم الله ملائكه به او مى گويند: سلامت ماندى . چون بگويد: لا حول ولا قوه الا بالله به او مى گويند: كارهايت ساخته شد. پس چون بگويد: توكلت على الله ، ملائكه به او مى گويند: از بلاها نگاه داشته شدى .(172) از امام رضا (عليه السلام ) منقول است : چون پدرم از خانه بيرون مى آمد، اين دعا را مى خواند.

بسم الله الرحمن الرحيم ، خرجت بحول الله و قوته لا بحولى و قوتى بل بحولك و قوتك يا رب متعرضا لرزقك فاتنى به فى عافيه (173)

هنگام خروج از منزل ، خواندن اين دعا پس از دو ركعت نماز سفارش شده است .اللهم انى استودعك نفسى و اهلى و مالى و ذريتى و دنياى و آخرتى و امانتى و خاتمه عملى (174)

امام باقر (عليه السلام ) هنگامى كه از خانه بيرون مى رفت مى فرمود:بسم الله خرجت ، و بسم الله ولجت ، و على الله توكلت ، لاحول ولا قوه الا بالله العلى العظيم (175)

در حديثى از اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) نقل شده است كه چون كسى داخل خانه شود بر اهلش سلام كند و اگر كسى نباشد، بگويد: السلام علينا من ربنا. و چون داخل خانه مى شود، سوره اخلاص بخواند.(176)

9- آداب در مسجد حاضر شدن

مسجد، محل عبادت مسلمانان ، و از تقدسى خاص برخوردار است . پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:من مشى الى مسجد من مساجد الله فله بكل خطوه خطاها حتى يرجع الى منزله عشر حسنات و محى عنه عشر سيئات ، و رفع له عشر درجات ...(177)حضرت على (عليه السلام ) فرمود:من اختلف الى المسجد اصاب احدى الثمان : اءخا مستفادا فى الله اءو علما مستطرفا، او آيه محكمه ، او رحمه منتظره ، او كلمه ترده عن ردى ، او يسمع كلمه تدله على هدى ، او يترك ذنبا خشيه اءو حياء(178)پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:المؤ من فى المسجد كالسمك فى الماء(179)من كان القرآن حديثه والمسجد بيته بنى الله له بيتا فى الجنه (180)از همين رو مومنان موظف به حفظ آداب ويژه اى هستند تا شان مسجد با رعايت آن آداب محفوظ بماند:

1- مسجد جايگاه ذكر خداوند است . بنابراين ، در آن نبايد ذكرى غير از ذكر خدا باشد.

2- بايد با زينت ظاهرى و معنوى وارد مسجد شد:يابنى آدم خذوا زينتكم عند كل مسجد...(181)

3- كسانى كه مانع شرعى دارند، نبايد در مسجد توقف كنند.

4- اگر مسجد نجس شد، بايد فورى تطهير شود.

5- خواب رفتن در مسجد مكروه است .

6- هنگام ورود به مسجد مستحب است با پاى راست وارد شوند.

7- بايد نظافت مسجد، رعايت شود.

8- همسايگان مسجد نماز خود را در مسجد بخوانند، همان طور كه اميرالمؤ منين (عليه السلام ) فرمود: لا صلاه لجار المسجد الا فى المسجد.(182) مسجدى كه همسايگانش در آن نماز نمى خوانند در روز قيامت از آنان شكايت خواهد كرد. امام صادق (عليه السلام ) فرمود:ثلاثه يشكون الى الله عزوجل : مسجد خراب لا يصلى فيه اهله ...(183)على (عليه السلام ) فرمود:حريم المسجد اءربعون ذراعا والجوار اربعون دارا من اءربعه جوانبها(184)

9- على (عليه السلام ) فرمود:من اكل شيئا من الموذيات ريحها فلا يقربن المسجد(185)همچنين لازم است جوراب و پاى بدبو قبل از ورود به مسجد شسته شود.

10- پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:تعاهدوا نعالكم عند اءبواب مساجدكم (186)

11- امام صادق (عليه السلام ) فرمود:جنبوا مساجدكم الشراء و البيع و المجانين ... و الضاله و الاحكام و الحدود و رفع الصوت (187)از پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل شده است :ياتى فى آخر الزمان قوم ياتون المساجد فيقعدون حلقا ذكرهم الدنيا، و حب الدنيا لا تجالسوهم فليس لله فيهم حاجه (188)

12- على (عليه السلام ) فرمود:من السنه اذا جلست فى المسجد اءن تستقبل القبله (189)

13- پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:الجلوس فى المسجد لانتظار الصلاه عباده ، ما لم يحدث . قيل : يا رسول الله و ما الحدث ؟ قال : الاغتياب (190)

14- پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم )، فرمود:يا اباذر، كل جلوس ‍ فى المسجد لغو الا ثلاثه : قراءه مصل او ذاكر الله تعالى او سائل عن علم (191)

15- يكى از آداب مسجد، خواندن نماز تحيت است . پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:يا اباذر، ان للمسجد تحيه . قلت : و ما تحيته ؟ قال : ركعتان تركعهما(192)

16- پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:من كنس المسجد يوم الخميس و ليله الجمعه فاخرج منه التراب ما يذر فى العين غفر الله له .(193)

17- ابن شهر آشوب مى گويد: هرگاه امام مجتبى (عليه السلام ) به در مسجد مى رسيد سرش را بلند و عرض مى كرد:الهى ضيفك ببابك ، يا محسن قد اتاك المسى ء فتجاوز عن قبيح ما عندى بجميل ما عندك يا كريم (194)

18- معطر ساختن خود قبل از ورود به مسجد پسنديده است .

19- مستحب است كه به هنگام ورود در مسجد با وضو باشند و تميز و نظيف به مسجد بروند و در مسجد سخنان دنيوى را ترك كنند و از مسجد به عنوان راه ، استفاده نكنند.

20- امام صادق (عليه السلام ) فرمود:

اذا بلغت باب المسجد فاعلم انك قصدت باب ملك عظيم لما يطاء بساطه الا المطهرون ، ولا يؤ ذن لمجالسته الا الصديقون ، فهب القدوم الى بساطه هيبه الملك ؛ فانك على خطر عظيم ان غفلت (195)

10- آداب قرآن تلاوت كردن

سفارشها و توصيه هاى پيامبر درباره قرآن و ويژگى هاى منحصر به فرد آن باعث شد تا قرآن در سراسر زندگى مردم راه يابد.

همچنين حفظ قرآن از روزهاى نخستين نزول وحى آغاز شد. پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) خود نخستين حافظ قرآن به شمار مى رفت و تعداد حافظان قرآن بسيار بود. امام صادق (عليه السلام ) فرمود:الحافظ للقرآن العامل به مع السفره الكرام البرره (196)

در خصوص قرائت و تلاوت قرآن كريم نيز سفارشهاى زيادى شده ، و براى تلاوت آن آدابى است از جمله :

1- طهارت . قرآن مى فرمايد: لا يمسه الا المطهرون (197). اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) فرمود:لا يقراء العبد القرآن اذا كان على غير طهور حتى يتطهر(198)

2- استعاذه . به هنگام آغاز تلاوت قرآن بايد از شيطان رجيم به خدا پناه برد. قرآن مى فرمايد:فاذا قراءت القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم (199)

3- ترتيل . قرآن را بايد به صورت ترتيل تلاوت كرد، يعنى شمرده و توام با تفكر: و رتل القرآن ترتيلا.(200)

4- تدبر. علاوه بر ترتيل ؛ خداوند به تدبر و تفكر در آيات قرآن دستور داده است : افلا يتدبرون القرآن (201) حضرت على (عليه السلام ) فرمود:اءلا لا خير فى قراءه ليس فيها تدبر(202)

5- مسواك . پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:نظفوا طريق القرآن ، قالوا: يا رسول الله : و ما طريق القرآن ؟ قال : افواهكم . قالوا: بماذا؟ قال : بالسواك (203)

همچنين اميرالمؤ منين (عليه السلام ) فرمود:ان افواهكم طرق القرآن فطيبوها بالسواك (204)

6- قرائت از روى مصحف . رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:القراءه فى المصحف افضل من القراءه ظاهرا(205)

7- صوت زيبا. رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:حسنوا القرآن باصواتكم فان الصوت الحسن يزيد القرآن حسنا(206)

8- اخلاص . امام صادق (عليه السلام ) فرمود:ان من الناس من يقراء القرآن ليقال : فلان قارى . و منهم من يقراء القرآن ليطلب به الدنيا و لا خير فى ذلك . و منهم من يقراء القرآن لينتفع به فى صلاته و ليله و نهاره (207)

9- امام حسن (عليه السلام ) هيچ وقت آيه يا ايها الذين آمنوا را از قرآن نمى خواند، مگر اينكه عرض مى كرد: لبيك اللهم لبيك (208)

10- همان طور كه براى درس وقت معين داريد براى تلاوت قرآن نيز وقت معين بگذاريد.

11- آنها كه آيات قرآن را مى شنوند نيز وظيفه اى دارند. وظيفه آنها سكوتى توام با انديشه و تفكر است . قرآن مى فرمايد:و اذا قرى ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا لعلكم ترحمون (209)

11- آداب استخاره

استخاره ، دو اصطلاح دارد:

1- به معناى طلب خير از خداوند چنين كارى هميشه و در هر شرايطى مطلوب است .(210)

2- استخاره سنتى كه در فرهنگ ما شيعيان هست و شرايط و آداب خاصى دارد. متاسفانه بسيارى از افراد با تصور نادرست از استخاره و عدم آگاهى از كاربرد صحيح آن براى هر كارى بدون در نظر گرفتن آداب و شرايط آن استخاره مى كنند. در حالى كه بايد به آداب و شرايط آن توجه نمايند. در اينجا به برخى از آنها اشاره مى شود:

الف ) رضى الدين سيد على بن طاووس (رحمه الله ) گويد:

اذا اءردت ان تتفاءل بكتاب الله عزوجل فاقراء سوره الاخلاص ثلاث مرات ، ثم صل على النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ) ثلاثا، ثم قل : اللهم انى تفاءلت بكتابك ، و توكلت عليك فانى من كتابك ما هو المكتوم من سرك ، المكنون فى غيبك .

ثم افتح الجامع ، و خذ الفال من الخط الاول فى الجانب الاول ، من غير اءن تعد الاوراق والخطوط.

كذا اءورد مسندا الى رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم )(211)

ب ) مشورت و انديشه و در نظر گرفتن ابعاد مختلف كارى كه مى خواهد انجام دهد. اگر با تفكر و مشورت كافى نتواند فعل يا ترك كارى را ترجيح دهد نوبت به استخاره مى رسد.

ج ) سه بار صلوات فرستادن در استخاره با تسبيح (212)

د) خواندن سه بار سوره اخلاص .(213)

ه ) بهتر است كه هر كس براى خودش استخاره كند، حتى به نظر بعضى استخاره ديگرى براى انسان درست نيست .

و) انسان بايد در حين استخاره حالت دعا داشته باشد؛ يعنى حالش اين باشد كه خدايا به بركت قرآن مجيد از من رفع تحير نما.(214)

12- آداب سفر

در اسلام سفر رفتن براى كسب معرفت و دانش اندوزى و پندگيرى از شگفتيهاى طبيعت و آثار باقى مانده از امتهاى گذشته و بهره گيرى از پيشرفتهاى علمى ديگران و برآوردن نيازهاى جامعه اسلامى و تقويت دانش مسلمين و توانايى آنها در مقابل دشمنان نه تنها مطلوب ، بلكه در برخى موارد لازم است . از آنجا كه اسلام براى تمام كارهاى انسان قوانين و آدابى دارد براى سفر نيز آداب ويژه اى قائل است . در اينجا به برخى از آداب سفر اشاره مى كنيم :

1- داشتن انگيزه صحيح از مسافرت همچون جستجوى علم ، زيارت ، صله رحم ، تجارت ، ديدن آثار رحمت و نشانه هاى قدرت پروردگار.

2- انتخاب همسفر مناسب ، پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: الرفيق ثم الطريق .(215)

3- هماهنگى با همسفران ، لقمان به فرزندش فرمود:كن لاصحابك موافقا الا فى معصيه الله .(216)

4- برداشتن توشه و نيازهاى سفر.

5- خداحافظى با برادران و دوستان قبل از سفر. پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:حق على المسلم اذا اراد سفرا ان يعلم اخوانه و حق على اخوانه اذا قدم اءن ياتوه (217)

6- خواندن اين دعا هنگام سوار شدن بر مركب :

سبحان الذى سخر لنا هذا و ما كنا له مقرنين و انا الى ربنا لمنقلبون ، و الحمد لله رب العالمين ، اللهم انت الحامل على الظهر و المستعان على الامر.(218)

7- خواندن آيه الكرسى .

8- خواندن سوره هاى حمد، توحيد، قدر، ناس ، فلق .

9- صدقه دادن در آغاز سفر، امام صادق (عليه السلام ) فرمود: افتتح سفرك بالصدقه (219)

10- يارى دادن به همسفران و همكارى با آنان .

11- خوشرفتارى و خوشرويى با همسفران .

12- حفظ كردن پول و وسائل خود.

13- استفاده از فرصتها. مناسب است يكى از كتابهاى مورد علاقه خود را در سفر به همراه داشته باشد تا در فرصتهاى مناسب آن را مطالعه كند.

14- پرهيز نمودن از پرخورى .

15- محافظت بر نماز و اداى آن در اوقات فضيلت و بدون تاخير، و پرهيز از سفرى كه در آن ، خوف فوت نماز است . حضرت على (عليه السلام ) فرمود:لا يخرج الرجل فى سفر يخاف منه على دينه و صلاته (220)

16- تعاون و همكارى ؛ چنانكه در سيره پيامبر آمده است :

در عصر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) گروهى همسفر شدند. پس از بازگشت از سفر به آن حضرت عرض كردند: اى رسول خدا، در اين سفر مردى بهتر از فلان شخص نديديم ؛ او روزها روزه مى گرفت و هرگاه در منزلى فرود مى آمديم ، به نماز مى ايستاد و همچنان مشغول نماز بود تا وقتى كه كوچ كنيم . پيابر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: پس چه كسى كارهاى او را انجام مى داد و اسباب آرامش و آسايش او را فراهم مى ساخت ؟ پاسخ دادند ما حوائج او را تامين مى كرديم . پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: كلكم افضل منه .(221)

17- سوغاتى آوردن هنگام بازگشت از سفر براى همسر و فرزندان . امام صادق (عليه السلام ) فرمود:اذا سافر احدكم فقدم من سفره فلياءت اءهله بما تيسر ولو بحجر(222)

حضرت لقمان درباره آداب مسافرت به فرزندش فرمود:

پسرم ، هنگامى كه مسافرت مى كنى لباس و ظرف ، وسائل دوخت و دوز و داروهاى ضرورى را كه هم خود و هم همراهانت مى توانيد از آن استفاده بكنيد بردار. و با همسفران در همه چيز جز در معصيت الهى همراهى كن . پسرم ، هنگامى كه با جمعى مسافرت كردى در كارهايت با آنها مشورت كن . در صورت آنها تبسم نما در زاد و توشه اى كه همراه دارى سخاوتمند باش . هنگامى كه تو را صدا مى زنند پاسخ گو و اگر از تو كمك بخواهند آنها را يارى كن . دستور كسى را كه از تو بزرگتر است بشنو. هرگز نماز را از اول وقت تاخير نينداز. كتاب الهى را تلاوت كن و ذكر خدا را فراموش منما.(223)

13- آداب زيارت

زيارت اداى مزد رسالت و بيعت مجدد ماموم با امام و وفاى به عهدى است كه امام بر گردن دوستداران و پيروان خود دارد. امام رضا (عليه السلام ) فرمود:ان لكل امام عهدا فى عنق اوليائه و شيعته ، و ان من تمام الوفاء بالعهد و حسن الاداء زياره قبورهم ؛ فمن زارهم رغبه فى زيارتهم و تصديقا بما رغبوا فيه كان اءئمتهم شفعاءهم يوم القيامه (224)

كسى كه نمى تواند به مشاهد مشرفه سفر كند، به زيارت قبور صالحان برود.

امام كاظم (عليه السلام ) فرمود:من لم يستطع ان يزور قبورنا فليزر قبور صلحاء اخواننا(225)نيز از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده است :من لم يقدر على زيارتنا فليزر صالحى موالينا يكتب له ثواب زيارتنا.(226)

برخى از آداب زيارت عبارتند از:

1- زائر بايد پيش از حركت خود را از نظر روحى آماده كند و از لحظه اى كه لوازم سفر را آماده مى سازد همه رفتار و كردارش گوياى سفر معنوى باشد.

2- پيش از سفر غسل زيارت كند، زيرا اين غسل معنويت ويژه اى به انسان مى بخشد.

3- پوشيدن جامه پاك و پاكيزه .

4- با ضو و طهارت به زيارت رفتن .

5- در حين رفتن به داخل حرم گامها را كوتاه و آرام برداشتن

6- زيارت بايد همگام با توبه باشد. چشمى كه زيارتگاه را مى بيند و زبانى كه زيارت مى خواند و پايى كه در مسير زيارت گام بر مى دارد نبايد به حرام آلوده گردد.

7- خوش بو ساختن لباس و بدن (به جز در زيارت حضرت سيد الشهداء، ارواح العالمين له الفداء).

8- در حين رفتن به حرم به تكبير و تحميد و تسبيح و تهليل و صلوات اشتغال داشتن .

9- در كنار در ورودى حرم اذن دخول خواندن .

10- مقدم داشتن پاى راست در وقت ورود به حرم و مقدم داشتن پاى چپ به هنگام خروج .

11- خواندن زيارتنامه در حال ايستاده .

12- بهتر است زائر پشت به قبله رو به ضريح بايستد و زيارت را با توجه بخواند.

13- صدقه و انفاق و احسان به قدر امكان .

14- زيارت مستحب است اما اداى حقوق مالى مانند خمس و زكات ، واجب است . بنابراين ، شايسته است زائر پيش از سفر مالش را رسيدگى نموده و از حرام پاك نمايد و با مال حلال به زيارت بپردازد.

15- با خواندن آياتى از قرآن و زمزمه ذكرها جانش را سرشار از معنويت كند.

16- با خواندن قرآن و دعا و هديه آن به پيامبر و اهل بيت خود را به آنان نزديك سازد.

17- با امام خويش پيمان ببندد كه در پاكسازى درون بكوشد.

18- پدر و مادر، استادان ، دوستان و آشنايان را هنگام زيارت خواندن فراموش نكند.

19- هنگام جدايى از حرم و بازگشت به وطن دعاى وداع بخواند و با كمال ادب امام را وداع بگويد و از او بخواهد كه اين ديدار را آخرين زيارت او قرار ندهد.(227)

14- آداب دعا

دعا، آداب مخصوصى دارد كه رعايت آنها موجب مى شود، دعا به اجابت نزديك تر شود و بى توجهى به آنها، چه بسا موجب بى اثر شدن دعا گردد. امام صادق (عليه السلام ) فرمود:احفظ آداب الدعاء وانظر من تدعو و كيف تدعو(228)در اين جا گوشه اى از آداب دعا را مى آوريم :

1- گفتن بسم الله الرحمن الرحيم در اول دعا. رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: دعايى كه بسم الله الرحمن الرحيم در آغازش باشد، رد نمى شود.(229)

2- تمجيد و ستايش خدا، پيش از دعا. محمد بن مسلم گويد: امام صادق (عليه السلام ) فرمود: در كتاب اميرالمؤ منين (عليه السلام ) است كه ستايش ‍ پيش از دعا و درخواست است . پس هرگاه خدا را خواندى او را تمجيد كن . عرض كردم : چگونه تمجيدش كنم ؟ فرمود: مى گويى :يا من هو اقرب الىّ من حبل الوريد، يا فعالا لما يريد، يا من يحول بين المرء و قلبه يا من هو بالمنظر الاعلى ، يا من هو ليس كمثله شى ء(230)

3- صلوات فرستادن . امام صادق (عليه السلام ) فرمود:لا يزال الدعاء محجوبا حتى يصلى على محمد و آل محمد(231)دعاهاى ائمه عليهم السلام ، معمولا همراه با صلوات و تكرار صلوات است .

4- شفيع قرار دادن انبيا، اوليا و صالحان و توسل به اهل بيت .

5- اقرار به گناه و تقصير؛ زيرا هر قدر انسان عابد و متقى باشد باز هم از اداى تكاليف بندگى به طور كامل ناتوان است تا چه رسد به عامه انسانها كه پر از لغزش و خطايند.

6- فروتنى در درگاه خدا با گشودن و بالا بردن دستها به سوى آسمان و گريه كردن .

7- خواندن دو ركعت نماز قبل از دعا.

8- كوچك نشمردن دعا و بزرگ نشمردن حاجت .

9- عالى بودن همت در خواسته ها. در تعاليم اسلام سفارش شده كه انسان در خواسته هاى خود همتى والا داشته باشد و از درگاه خداوند متعال ، سلامت دين و ايمان ، حفظ و پايدارى اسلام و حسن توفيق و عاقبت به خيرى ، برخوردارى از درجات شهدا، محشور شدن با پيامبر و خاندان پاكش و مانند آن را طلب كند و براى چيزهاى كم ارزش دنيا دعا نكند.

10- عموميت دادن به دعا، يعنى براى همه دعا كردن ، رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:اذا دعا اءحدكم فليعم ؛ فانه اوجب للدعاء.(232)

11- پنهان كردن دعا. خداى متعال در قرآن مى فرمايد: ادعوا ربكم تضرعا و خفيه ...(233)

12- اجتماع براى دعا. جاهايى كه دعا كردن از ريا و خودنمايى ايمن باشد، بهتر است به صورت دسته جمعى باشد؛ زيرا در قبول آن موثرتر است . امام صادق (عليه السلام ) فرمود:كان ابى (عليه السلام ) اذا حزنه اءمر جمع النساء و الصبيان ثم دعا و اءمنوا(234 )

13- حسن ظن داشتن به اجابت دعا. امام صادق (عليه السلام ) فرمود: هرگاه دعا كردى از عمق دل توجه كن و گمان تو اين باشد كه حاجتت بر در خانه است .(235)

14- دعا كردن در زمانها و احوال مناسب . برخى از زمانها و احوالى كه دعا كردن در آنها به اجابت نزديكتر است ، عبارتند از: دعا بعد از نمازهاى واجب ، هنگام اذان ، اول ظهر، هنگام قرائت قرآن ، در نماز وتر، سحرها و بعد از سپيده صبح . دعا كردن بويژه در سحرگاهان از اهميت خاصى برخوردار است .

عمر بن اذينه مى گويد: از امام صادق (عليه السلام ) شنيدم كه فرمود:

ان فى الليل ساعه ما يوافقها عبد مسلم ثم يصلى و يدعو الله عز و جل فيها، الا استجاب الله تعالى له فى كل ليله . قلت : اصلحك الله و اءى ساعه هى من الليل ؟ قال : اذا مضى نصف الليل ، و بقى السدس الاول من اءول النصف .(236)

15- اصرار و پافشارى در دعا. از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل شده است :رحم الله عبدا طلب من الله حاجه فاءلح فى الدعا، اءستجيب له اءو لم يستجيب له (237)همچنين پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:ان الله يحب السائل اللحوح (238)امام صادق (عليه السلام ) فرمود: خداوند خوش ندارد كه مردم در حاجتهاى خود به يكديگر اصرار كنند، ولى پافشارى و اصرار و خواهش از خود را دوست دارد.(239)

16- دعا كردن با گريه و زارى . خدا دوست دارد انسان در درگاه او خشوع كند و اوج خشوع ، لرزش دل انسان در برابر خدا و حاصل آن اشك و آه است . قرآن بندگان خوب خود را چنين وصف مى كند:و يخرون للاذقان يبكون و يزيدهم خشوعا(240 )

17- به زبان آوردن حاجت يكى ديگر از آداب دعاست . امام صادق (عليه السلام ) فرمود:ان الله تبارك و تعالى يعلم ما يريد العبد اذا دعاه ولكن يحب ان يبث اليه الحوائج .(241)

18- دعا بايد استمرار داشته باشد؛ همچون دعاهاى كميل ، ندبه ، دعاى عهد.

19- صحيح خواندن دعا. گاهى آنها كه عهده دار خواندن دعا هستند، دعا را اشتباه مى خوانند به طورى كه معناى دعا عوض مى شود.

مرحوم آيه الله حاج سيد مهدى روحانى قدس سره در نوشته اى با عنوان((اءدب الدعاء))مى نويسد:

المستفاد مما ورد عن اهل بيت العصمه عليهم السلام اءنه ينبغى للداعى اءن يبتداء دعاءه بالبسمله ، ثم يحمد الله على نعمه و آلائه و يشكره تعالى عليها، ثم يصلى على النبى و آله صلى الله عليهم و يستغفر الله لذنوبه و يستعيذ بالله من ذنوبه . و عن اميرالمؤ منين (عليه السلام ):((ان المدحه قبل المساله ، فاذا دعوت الله عز و جل فمجده . قال السائل : كيف امجده ؟ قال (عليه السلام ): تقول : يا من هو اءقرب الىّ... و كيفيته على ما سنذكره . و عن الصادق (عليه السلام ): من قال (الدعاء الآتى ) ثلاث مرات استجيب له . ثم يختم الدعاء بقوله : ما شاء الله (على من سنذكره ) وليكن آخر دعائه الصلاه على محمد و آل محمد (صلوات الله عليه و عليهم اجمعين ).

و لعل الصوره الاتيه جامعه لما اءمروا عليهم السلام به : بسم الله الرحمن الرحيم . الحمد لله على نعمائه و آلائه كما هو اهله ، و نشكره معترفين بالعجز من شكره . اللهم صل على محمد و آل محمد كاءفضل ما صليت على ابراهيم و آل ابراهيم ، انك حميد مجيد. ربنا اننا ظلمنا انفسنا، فان لم تغفر لنا و ترحمنا لنكونن من الخاسرين . ربنا اننا نستغفرك لذنوبنا فاغفر لنا و نستعيذك من سيئاتنا فاءعذنا. يا من هو اءقرب الىّ من حبل الوريد. يا من يحول بين المرء و قلبه ، يا من هو بالمنظر الاعلى ، يا من ليس كمثله شى ء و يقول ثلاث مرات : يا من يفعل ما يشاء و لا يفعل ما يشاء اءحد غيره ثم يدعو الله تعالى و يذكر حوائجه ، و بعدها يقول : ما شاء الله كان و ما لم يشاء لم يكن ، و صلى الله على محمد و آله الطاهرين .(242)

15- آداب ورود به قبرستان

1- با وضو وارد قبرستان شويد.

2- در آغاز ورود سلام قبرستان را بخوانيد: السلام على اهل لا اله الا الله ...

3- از روى قبرها نرويد.

4- در قبرستان حرف دنيا نزنيد.

5- در قبرستان نخنديد.

6- از حال اموات عبرت بگيريد و به ياد آخرت باشيد.

7- روى قبر يا موازى قبر نماز نخوانيد.

8- موقع خواندن فاتحه رو به قبله بنشينيد و دست روى قبر بگذاريد.

9- براى اموات صدقه و خيرات بدهيد.

10- روى قبر ننشينيد.

16- آداب انفاق كننده

انفاق و بخشش يكى از مستحبات است . در اينجا به برخى از آداب انفاق اشاره مى كنيم :

1- وقتى قصد كرد كه مالى را در راه خدا انفاق كند، بداند كه شيطان از او دور شده است لذا زود انفاق كند و فرصت را غنيمت شمارد كه در تاخير آن ، آفات بسيارى وجود دارد.

2- قبل از اينكه كسى سوال كند، به او انفاق كند و آبروى او را حفظ كند و نگذارد كه او مجبور به سوال كردن شود؛ زيرا آنچه بعد از سوال داده مى شود، قيمت آبرويى است كه از سائل ريخته مى شود.

حضرت صادق (عليه السلام ) فرمود:

براى مردى اميرالمؤ منين (عليه السلام ) پنج بار شتر خرما فرستاد و او شخصى آبرومند بود كه جز از على (عليه السلام ) از ديگرى درخواست نمى كرد. يك نفر خدمت حضرت بود گفت : يا على آن مرد از شما تقاضايى نكرد، و از پنج بار شتر يكى او را كفايت مى نمود ايشان فرمودند: لا كثر الله فى المؤ منين مثلك ، من مى بخشم و تو بخل مى ورزى ، اگر به كسى كمك كنم بعد از آنكه سوال نمايد، در اين صورت آنچه به او داده ام قيمت همان آبرويى است كه ريخته و سبب آبروريزى او شده ام .(243)

3- در وقت صدقه دادن ، تواضع و فروتنى كند. امام باقر (عليه السلام ) مى فرمود: سمّوهم باءحسن اءسمائهم .(244)

4- صدقات خود را در اوقات با فضيلت ، مثل جمعه ، عيد غدير، ماه ذى الحجه يا ماه رمضان بپردازد. عن ابى عبدالله (عليه السلام ):كان ابى (عليه السلام ) يتصدق كل جمعه بدينار، و كان يقول : الصدقه يوم الجمعه تضاعف لفضل يوم الجمعه على غيره من الايام (245)

5- صدقات واجب را آشكارا بدهد، اما صدقات مستحب را پنهان دادن بهتر است .

6- از منت نهادن احتراز كند. خداوند مى فرمايد:يا ايها الذين آمنوا لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى ...(246) و عن رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم ) من اصطنع الى اخيه معروفا فامتن به احبط الله عمله و ثبت وزره و لم يشكر له سعيه ...(247) ان الله كره لى ست خصال و كرهتها للاوصياء من ولدى و اتباعهم من بعدى ... المن بعد الصدقه .(248)

اما راه دورى از منت نهادن آن است كه انفاق كننده بداند دست فقير در گرفتن صدقه ، نايب دست خداست و آنچه به فقير مى رسد، اول به دست خدا رسيده است . صدقه دهنده ، دست خود را بر بالاى دست فقير نگيرد، بلكه دست خود را بگشايد تا فقير بردارد تا دست او كه نايب دست خداست ، بالا باشد.

7- آنچه را به فقير مى پردازد، به نوعى باشد كه باعث ذلت فقير نگردد، مثلا اگر دادن پول نقد به او باعث شرمسارى وى مى شود، مى تواند كالا بدهد و آن را هديه نام نهد. عن اسحاق بن عمار قال :

قال لى ابوعبدالله (عليه السلام ): يا اسحاق ! كيف تصنع بزكاه مالك اذا حضرت ؟ قال : ياءتونى الى المنزل فاءعطيهم ، فقال لى : ما اءراك يا اسحاق الا قد اءذللت المؤ منين ، فاياك ؟ اياك ان الله تعالى يقول : من اءذل وليا فقد اءرصد لى بالمحاربه .(249)

8- آنچه را در راه خدا مى دهد، بزرگ نشمارد و يقين نكند كه خدا را از خود راضى كرده است .

9- آنچه را انفاق مى كند، از بهترين مال و باارزشترين آنها باشد، چنانكه خداوند در قرآن مى فرمايد:يا ايها الذين آمنوا انفقوا من طيبات ما كسبتم ...(250)

10- اگر توان داشته باشد، به اندازه اى به فقير بدهد كه رفع فقر از او شود، و غنى گردد.

11- بعد از صدقه دادن ، دست خود را ببوسد؛ چون در واقع با خدا معامله كرده است :كان زين العابدين (عليه السلام ) يقبل يده عند الصدقه . فقيل له فى ذلك . فقال : انها تقع فى يد الله قبل اءن تقع فى يد السائل .(251) و عن ابى عبدالله (عليه السلام ): ما من شى ء الا وكل به ملك الا الصدقه ؛ فانها تقع فى يد الله تعالى .(252)

12- وقتى به فقير چيزى داد، از او طلب دعا كند، زيرا دعاى فقير در حق او مستجاب مى شود. حضرت سجاد (عليه السلام ) به خادم خود مى فرمود: چون به سائل چيزى دادى ، بگو دعا كند.(253)

13- در انفاق ، استحقاق را منظور دارد.(254)

14- ترتيب فقرا و مستحقين را ملاحظه كند و كسانى را كه ثواب عطا به آنان بيشتر است ، مقدم دارد. همچنين عطا به اهل تقوا و علم و صاحبان ايمان كامل را مقدم بدارد.

17- آداب انفاق شونده

براى كسى كه صدقه مى گيرد، در روايات آدابى ذكر شده است :

1- براى چيزى كه بدان نياز ندارد، سوال نكند و آنچه را كه گرفت ، در آن اسراف نكند و فقط به اندازه ضروريات زندگى خود بخواهد.

2- بعد از آن كه چيزى را گرفت ، شكر خداوند را به جا آورد، حق انفاق كننده را بشناسد و او را دعا كند. از معصوم نقل شده است :اذا اعطيتموهم فلقّنوهم الدعاء فانه يستجاب الدعاء لهم فيكم و لا يستجاب لهم فى اءنفسهم (255)امام كاظم (عليه السلام ) فرمود:لا تحقروا دعوه اءحد؛ فانه يستجاب لليهودى و النصرانى فيكم و لا يستجاب لهم فى اءنفسهم .(256)

3- هر چه را به او بدهند كوچك نشمارد و انفاق كننده را مذمت نكند مسمع بن عبدالملك گويد:

در منى خدمت حضرت صادق (عليه السلام ) بوديم سائلى آمد و تقاضاى كمك كرد. حضرت فرمود: خوشه انگورى به او بدهيد، خوشه را به او دادند. گفت : اگر درهمى باشد مى گيرم . حضرت فرمود: يسع الله عليك . سائل رفت و براى مرتبه دوم برگشت ، گفت : همان خوشه انگور را بدهيد، حضرت صادق (عليه السلام ) به او چيزى نداد و فرمود: خداوند تو را وسعت عنايت كند. فقير ديگر آمد. امام (عليه السلام ) سه دانه از انگورها را برداشت و به او داد.

فقير گرفت ، گفت : الحمد لله رب العالمين الذى رزقنى . حضرت فرمود بايست . آنگاه دو دست خود را پر از انگور كرد و به او داد. باز گرفت و گفت : الحمد لله رب العالمين . فرمود بايست رو به غلام خود نمود و پرسيد: از درهم چيزى پيش تو هست ؟ به طورى كه ما حدس زديم نزديك بيست درهم همراه غلام بود، همان را به سائل داد. اين مرتبه گرفت و گفت :الحمد لله هذا منك وحدك لا شريك لك .باز حضرت صادق (عليه السلام ) فرمود: بايست . فقير جاى خود ايستاد و حضرت (عليه السلام ) پيراهن از تن بيرون كرد و به او داد. فرمود: اين را بپوش اين بار گرفت و گفت :الحمد لله الذى كسانى و سترنى ، يا اباعبدالله او قال : جزاك الله خيرا. فقط همين دعا را براى حضرت (عليه السلام ) نموده و از آن محل رفت ، ما با خود گمان كرديم كه اگر فقير براى حضرت دعا نمى كرد و در هر مرتبه فقط خدا را حمد و ستايش مى نمود حضرت هم به او چيزى مى داد.(257)

4. از كسانى كه از حرام احتراز نمى كنند، چيزى قبول نكند.

5. آشكارا درخواست نكند.

6. چيزى را كه گرفت ، آشكار نكند، تا آبرويش نرود، مگر اينكه غرض از اظهار، شكرگزارى و اظهار فروتنى باشد.(258)

فصل سوم : آداب اجتماعى

1. آداب و اهميت سلام و تحيت

از آيات (259) و روايات (260) برمى آيد كه((سلام))تحيت مخصوص و شعار شريعت اسلامى است . خداوند متعال ، پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) را به اين سنت پسنديده موظف كرده و فرموده است :

و اذا جاءك الذين يومنون باياتنا فقل سلام عليكم ...(261)

پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) در سيره عملى خود، مروج اين سنت پسنديده و انسانى بود و در سلام بر مسلمانان پيش دستى مى كرد، تا آنجا كه از سلام كردن به كودكان نيز خوددارى نمى ورزيد و مى فرمود:((پنج چيز است كه آنها را انجام مى دهم تا پس از من در ميان امتم سنت شود: يكى از آنها سلام به كودكان است .))(262)

شايسته است مسلمانان نيز به اين شعار اسلامى عمل كنند و هنگام ديدار برادر دينى ، با سلامى آرام بخش ، آنان را مسرور و روابط اجتماعى خود را محكم كنند، چنانكه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) سفارش ‍ مى كند:اذا تلاقيتم فتلاقوا بالتسليم ...(263)

((تحيت))از ماده حيات و در حقيقت نوعى دعا و درخواست ادامه زندگى براى مخاطب است . گويا در اصل ، رسم بر اين بوده كه در برخوردها و ملاقاتها براى اداى احترام به يكديگر مى گفتند:((حيّاك الله))و به تعبير فارسى((زنده باشى))چنانكه در شعارها هم((زنده باد))مى گويند. كلمه تحيت در اصل ، به معناى گفتن همين جمله حياك الله يا زنده باد است ؛ اما بعدها توسعه داده شده و اصطلاحا به هر سخنى كه در برخوردها براى اداى احترام گفته مى شود بلكه به هر عملى كه به منظور اداى احترام انجام شود، كلمه تحيت اطلاق شده است . در فرهنگ و آداب اسلامى تحيت در ملاقاتها چيزى جز سلام نيست . از اين رو، در آيات متعدد قرآن كريم كلمه تحيت همراه با كلمه سلام آمده است .(264)

اهميت سلام :

سلام كردن در فرهنگ اسلامى از نشانه هاى تواضع شمرده شده است . سلام دهنده خود را در سطح همكيشان خود مى بيند، براى خويش ، شخصيت كاذب و دروغين نمى سازد و خود را يك سر و گردن بالاتر از ديگران نمى بيند، به آسانى با آنان انس مى گيرد، با صفا و صميميت با آنها ديدار مى كند و بدين وسيله به تكبر و خودبزرگ بينى دچار نمى شود. امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد:من التواضع ان تسلم على من لقيت (265 )

سلام ، روح اخوت و برادرى را در جامعه اسلامى حكم فرما مى كند، از اين رو، بيشترين پاداش ، از آن كسى است كه ابتدا به ديگرى سلام كند، اميرالمؤ منين عليه افضل صلوات المصلين مى فرمايد:للسلام سبعون حسنه تسع و ستون للمبتدى و واحده للراد(266)پس سلام كننده به رحمت الهى نزديكتر و از عنايت بيشترى برخوردار است . رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى فرمايد:ان من موجبات المغفره بذل السلام و حسن الكلام (267)و نيزان اولى الناس بالله و برسوله من بدا بالسلام (268)

مسلمانان بر اساس تعاليم اسلامى ، موظفند در ديدار با برادران دينى ، قبل از شروع به سخن ، به آنان سلام كنند. بر اين اساس ، كسى كه قبل از سلام ، شروع به سخن كند، شايسته پاسخ نيست . رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى فرمايد:من بداء بالكلام قبل السلام فلا تجيبوه (269)

به طور كلى ، سلام كردن ، كمترين ابراز احترام و محبت هر مسلمان ، به ديگران است و كارى بى دردسرتر و بى زحمت تر از آن نيست . حال اگر كسى آن قدر به برادر دينى خود بى اعتنا و بى توجه باشد كه حتى از سلام كردن هم دريغ ورزد، آيا مى توان براى اين حالت او نامى جز بخل گذاشت ؟ رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى فرمايد:ان ابخل الناس من بخل بالسلام (270)

آداب سلام :

سلام كردن مانند هر سنت اسلامى ، داراى آدابى است كه رعايت آنها، تاثير آن را بيشتر مى كند. برخى از آنها عبارتند از:

الف ) چه كسى سلام كند؟ پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: كوچك به بزرگ ، يك نفر به دو نفر، گروه اندك به گروه بسيار، سواره به پياده ، عابر به ايستاده و ايستاده به نشسته سلام كند.

ب ) افشاى سلام : از آنجا كه سلام از شعارهاى اسلامى است و مسلمانان بدان شناخته مى شوند، افشاى سلام اهميت خاصى پيدا مى كند. پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى فرمايد:الا اخبركم بخير اخلاق اهل الدنيا والاخره ؟ قالوا: بلى يا رسول الله ، فقال : افشاء السلام فى العالم .(271)

ج ) پاسخ شايسته : هر چند سلام كننده با آغاز به سلام ، بيشترين ثواب را به خود اختصاص مى دهد، ليكن طرف مقابل نيز بايد پاسخ شايسته بدهد. قرآن كريم مى فرمايد:و اذا حُيِّيتم بتحيه فحيوا باحسن منها اءو ردوها.(272)

د) تساوى در سلام : مسلمان نبايد در سلام ، تفاوتى ميان افراد از جهت دارايى و فقر قائل شود. امام رضا (عليه السلام ) مى فرمايد:من لقى فقيرا مسلما فسلم عليه خلاف سلامه على الغنى ، لقى الله عزوجل يوم القيامه و هو عليه غضبان (273)

ه ) پرهيز از افراط و تفريط: نكته ديگر ميانه روى در اسلام است . گاهى سلام به قدرى همراه با احترام است كه بيشتر به تظاهر و ريا و چاپلوسى مى ماند و گاهى نيز به تناسب موقعيت معنوى افراد، سلام مناسبى به آنها داده نمى شود كه هر دو نارواست ، بايد به تناسب موقعيت معنوى ، هر كس به او سلام كرد. اگر سلام فقط احترام ظاهرى باشد و در دل ، به مومنان ارادت نداشته باشيم ، اين نفاق و دورويى است . نيز اگر به آنها بى اعتنايى كنيم و در حد ارادت قلبى ، به شايستگى سلام ندهيم ، كوتاهى كرده ايم . پس شايسته است كه حد هر كسى مراعات ، و از افراط و تفريط در سلام پرهيز شود. اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) مى فرمايد:لا تبلغ فى سلامك على الاخوان حد النفاق ، و لا تقصرهم عن درجه الاستحقاق (274)

سلام ممنوع :

در فرهنگ اسلامى سلام كردن به چند گروه مكروه است :

1- سلام كردن به كسانى كه از جرگه دين و ملت و مسلمانان ، خارجند؛ زيرا سلام به آنها ممكن است به معناى تاييد دين و آيين نادرست آنها باشد، البته اگر انسان بتواند با سلام كردن و ابراز محبت ، آنها را به راه راست هدايت كند، چنانكه در سيره اولياى دين ، چنين مواردى ديده مى شود، شايسته است در هدايت آنها كوتاهى نكند.

در حالت عادى ، نبايد به غير مسلمانان سلام ، و با آنها دوستى برقرار كرد، مگر اينكه آنها خود ابتدا سلام كنند كه در اين صورت پاسخ لازم است ، آن هم به صورت((عليكم))نه((سلام))يا((سلام عليكم))رسول گرامى اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:لا تبدووا اهل الكتاب بالسلام فان سلموا عليكم فقولوا عليكم (275)

2- كسانى كه به سبب كارهاى ناشايست و نامشروع ، لياقت دوستى و سلام برادران و خواهران دينى خود را ندارند، مانند افراد شراب خوار، قمار باز، رباخوار و متجاهر به فسق ؛ يعنى كسانى كه آشكارا، مرتكب كارهاى خلاف مى شوند...(276)

شايد سلام و احوال پرسى با اين افراد نوعى تاييد اعمال زشتشان محسوب شود. از اين رو، شايسته است كه هر مسلمانى براى جلوگيرى از فساد، گناه و اعمال زشت و نامشروع ، از سلام به اين افراد خوددارى ، و با چهره اى گرفته و نگاهى نامهربان با آنها برخورد كند. اين كمترين كارى است كه در حق تبهكاران مى توان انجام داد. مگر اينكه سلام و احوالپرسى در هدايت آنها موثر باشد و انسان بخواهد آنها را با اين شيوه امر به معروف و نهى از منكر كند.

3- گاهى مخاطب ، فردى است كه شايد سلام به او مفسده آميز باشد و يا تاثير نامطلوبى بر روحيه معنوى بگذارد، مانند سلام كردن به زن جوان . امير مومنان (عليه السلام ) از سلام كردن به زنان جوان پرهيز مى كرد و مى فرمود:اءتخوف ان يعجبنى صوتها فيدخل على اءكثر مما اطلب من الاجر.(277)گرچه ساحت مقدس آن حضرت ، بسى برتر از وهم و انديشه ماست و حتى تصور گناه در ذهن چنين انسان بلند مرتبه اى خطور نمى كند، اما براى حفظ آن مقام معنوى و توجه شديد به حضور خدا و تذكر دادن به ديگران كه چنين موقعيتى براى آنها مى تواند خطر آفرين باشد، چنين شيوه اى را برگزيد.

4- سلام به بعضى به جهت اشتغال به برخى كارها و دشوار بودن جواب سلام در آن حال نهى شده است ، مانند سلام به نمازگزار.(278) چون جواب سلام ، واجب است و افرادى كه مشغول نماز هستند، با جواب به مشكل مى افتند و دست كم ، جواب موجب حواس پرتى آنها مى شود و حضور قلب آنها را از بين مى برد. همچنين است سلام كردن در حال استحمام ، تخلى و يا هر كار ديگرى چون مسواك زدن كه جواب سلام ، مشكل است يا مناسب وضعيت جواب دهنده نيست .

جواب سلام :

از آداب معاشرت در اسلام ، جواب سلام است كه از يك نظر اهميت بيشترى از سلام دارد. قرآن كريم مى فرمايد:و اذا حييتم بتحيه فحيوا باءحسن منها او ردوها ان الله كان على كل شى ء حسيبا(279)تحيتى كه شعار اسلام شده سلام است و گفتن آن مستحب ، اما جواب دادن به آن واجب است .

پاسخ هر تحيتى در آداب و فرهنگ اسلام بايد كامل تر از آن و يا دست كم مطابق آن باشد، مثلا اگر كسى بگويد: سلام عليكم در پاسخ او بايد گفت : سلام عليكم و رحمه الله و يا اگر بگويد سلام عليكم و رحمه الله در پاسخ او بايد گفت : سلام عليكم و رحمه الله و بركاته .

2- آداب برخوردها

در برخوردها چيزى به زيبايى و جذابيت ادب نمى رسد؛ بايد آن را به كار بست تا روابطى سالم و احترام آميز در ميان افراد، حاكم شود. در اينجا اهم آداب برخورد را ذكر مى كنيم :

الف ) سلام و مصافحه :

پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:اذا التقيتم فتلاقوا بالتسليم و التصافح و اذا تفرقتم فتفرقوا بالاستغفار.(280)

ب ) روى گشاده :

اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) فرمود:اذا لقيتم اخوانكم ... و اءظهروا لهم البشاشه .(281)

در سيره پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) آمده است :كان رسول الله دائم البشر، سهل الخلق ، لين الجانب .(282)

ج ) زيباگويى :

از آداب برخورد، سنجيده و زيبا سخن گفتن است . قرآن مى فرمايد: (قولوا للناس حسنا.)(283)

د) ظاهر آراسته :

لازم است انسان با پوشش مناسب و با ظاهرى آراسته و بوى خوش برادر دينى خود را ملاقات كند.

ه ) رعايت ادب نشستن .

و) تواضع و محبت

ز) پرهيز از حركات نامناسب :

مانند دست در بينى كردن ، آروغ زدن ، خلال كردن دندان ، انگشت در گوش ‍ كردن ، انگشتان پا را با انگشت دست تميز كردن ، خاراندن بدن ، آب دهان و خلط سينه را در حضور ديگران بيرون ريختن ، سيگار كشيدن .

ح ) توجه به سخن ديگران :

اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) فرمود:لا يقطع على اءحد كلامه حتى يجوز فيقطعه بنهى اءو قيام .(284)

ط) مدارا با برادران دينى .

از مهمترين آداب برخوردها مدارا و سازش با برادران دينى است . پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:((مداراة الناس نصف الايمان .))(285)

3. آداب سخن گفتن

شخصيت آدمى از ميان كلمات و لغات و واژه هايى كه در حين سخن به كار مى برد پديدار مى شود. لذا انسانهاى بزرگ در بدترين شرايط به هيچ وجه حاضر نيستند زبان خود را با كلامى كه در خور شاءن آنها نيست بيالايند.

بايد كوشش كرد كه در گفت و گو، هم كلمات و الفاظ مؤ دبانه باشد و هم نحوه بيان ، و در كنار اينها، وضع صوت و كيفيت آهنگ و حركات سر و دست و چشم نيز بر وفق ادب باشد.

برخى از آداب سخن گفتن عبارتند از:

1. سخن بايد كوتاه و جامع و خالى از زوائد باشد تا موجب نفرت شنونده نشود. اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) فرمود:طوبى لمن اءنفق الفضل من ماله و اءمسك الفضل من كلامه .(286)

2. بجا و به موقع حرف زدن . گفته اند دو سال طول مى كشد تا بچه حرف زدن را بياموزد ولى سى سال طول مى كشد تا بداند كجا بايد حرف بزند.

3. صدا را بلند نكردن . حضرت لقمان (عليه السلام ) به فرزندش مى گويد:و اغضض من صوتك ان اءنكر الاصوات لصوت الحمير(287 )

4. حسن گفتار. قرآن مى فرمايد:قولوا للناس حسنا(288) و قل لعبادى يقولوا التى هى اءحسن .(289)اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) فرمود:عود لسانك لين الكلام و بذل السلام ، يكثر محبوك و يقل مبغضوك (290)؛عود لسانك حسن الكلام تاءمن الملام .(291)

امام حسن عسكرى (عليه السلام ) فرمود:

قولوا للناس كلهم حسنا مؤ منهم و مخالفهم . اءما المؤ منون فيبسط لهم وجهه و بشره ، و اما المخالفون فيكلمهم بالمداراه لاجتذابهم . فان يياءس من ذلك يكف شرورهم عن نفسه و اخوانه المؤ منين (292)

5. هنگام سخن گفتن به فكر شنونده هم باشيد، چه بسا شنونده حوصله شنيدن سخنان شما را نداشته باشد.

6. نرم بودن . خداوند هنگامى كه حضرت موسى و برادرش را به سوى فرعون روانه كرد فرمود: (و قولا له قولا لينا.)(293)

7. سخن گفتن (به ويژه با غير هم جنس ) نبايد تحريك آميز باشد.

8. سنجيده گويى . اميرالمؤ منين (عليه السلام ) فرمود:لسان العاقل وراء قلبه و قلب الاحمق وراء لسانه .(294)عاقل نخست فكر مى كند بعد حرف مى زند و نادان اول حرف مى زند بعد فكر مى كند. سعدى گويد:((خردمندان گفته اند: هر كه سخن نسنجد از جواب سخن برنجد.))(295)

معروف است كه هارون در خواب ديد دندانهايش ريخته است . شخصى خواب او را بدين گونه تعبير كرد كه تمام خويشان خليفه ، پيش از او مى ميرند. هارون برآشفت و حكم به قتل او داد. معبر ديگرى را خواست . او در تعبير خواب ياد شده گفت : عمر خليفه از همه خويشان و بستگانش ‍ طولانى تر است . هارون خيلى خوشوقت شد و به او خلعتى بخشيد.

واضح است كه هر دو تعبير به يك معنى و اشاره به طولانى بودن عمر است ولى هارون از يك بيان آنچنان ناراحت مى شود كه حكم اعدام تعبيركننده را صادر مى كند و از بيان ديگر چنان خوشحال مى شود و مبتهج مى گردد كه به معبر جايزه مى دهد.

منفلوطى نويسنده مشهور مصرى مى گويد: ابوعيينه ، نابينا شد و نزد قاضى احمد بن ابى داود رفت و آمد مى كرد. سالها اين رفت و آمد ادامه داشت . او گفت : در اين سالها همواره احمد به هنگام خروج ابوعيينه به غلام خود مى گفت :((اى غلام در خدمت ابوعيينه باش و با او بيرون برو.))و در اين مدت حتى يك بار هم نگفت :((اى غلام دست او را بگير.))چون جمله((دست او را بگير))حاكى از حالت رنج آور نابينايى بود، از اين رو آن تعبير را به كار نمى برد.

9. سخن مفيد گفتن : اميرالمؤ منين (عليه السلام ) فرمود:((خير القول ما نفع .(297)))

10. تكيه كلامهاى زايد را با تمرين حذف كردن .

11. در بين سخن ديگران حرف نزدن . سعدى مى گويد:

((هر كه در پيش سخن ديگران افتد تا مايه فضلش بدانند، پايه جهلش ‍ بشناسند.))

12. در چند جا سخن گفتن مكروه است : تشييع جنازه ، نزد مصيبت زده ، قبرستان ، نزد مريض ، مجلس علم .