مقدمه

مسجد پايگاه پيوند انسان و الله،و مركز ارتباط‏انسانهاى مؤمن است.مساجد،خانه‏هاى خدا و خلق‏خداست كه در كوير ظلم و ظلمت‏سرپناه بشريت‏مظلوم در برابر طوفان جهل و جور و آزمندى‏محسوب مى‏شود.انسان‏هاى دور مانده از وطن اصلى‏در غربت زندگى،سايبانى با صفاتر و خانه‏اى زيباتراز مساجد پيدا نمى‏كنند.

مساجد،جايگاه عبادت است و عبادت حركت قرب‏جويانه انسان به سوى آستان قدس ربوبى. ساختن‏مسجد،تعمير و نگهدارى آن،حضور در مساجد،مديريت و امامت و مسائل مالى و بهداشت و نظافت‏مساجد،همه بايد متناسب با اهداف الهى و بر اساس‏رهنمودهاى قرآن و اهل بيت عليهم السلام باشد،تا اين شبكه‏گسترده و سراسرى ارتباط زمين و آسمان و نقطه‏هاى‏پيوند مؤمنان جامعه را به سوى اهداف عالى الهى‏پيش برد و نقش مسجد با انتظار اسلام از آن‏هماهنگ شود.

فقهاى بزرگوار اسلام از صدر تاريخ‏امامت،در كشف و بيان قوانين الهى در رابطه با ابعادگوناگون زندگى از جمله مسائل مسجد،تلاش فراوان‏كرده و با تكيه بر منابع دينى وظيفه امت را روشن‏ساخته.

شناخت وظيفه مؤمنان نسبت‏به مسائل‏گوناگون مساجد يكى از حوزه‏هاى اجتهاد و پژوهش‏علمى فقهاى بزرگوار بوده كه در اين زمينه به صدهامساله فقهى پاسخ گفته‏اند.

«مؤسسه عمران مساجد»كه نياز عموم مسلمين به‏آشنايى با احكام فقهى مساجد را به خوبى احساس‏مى‏كند از برادر محترم و فاضل پرتلاش‏جناب حجة الاسلام محمد حسين فلاح زاده كه سالهاست‏در اين زمينه كوشش و پژوهش دارند،درخواست كردكه،احكام مساجد را در همه ابعاد بر اساس ديدگاههاى‏اسوه فقيهان حضرت امام خمينى قدس سره و برخى از مراجع‏بزرگوار معاصر از جمله مقام معظم رهبرى حضرت‏آيت الله العظمى خامنه‏اى حفظ الله تعالى گردآورى كنند وبه شكلى ساده و روشن در اختيار امت اسلامى قراردهند.

آنچه در اين نوشته به صورت مساله يا استفتاءبدون علامت،آورده شده مطابق با فتواى حضرت‏امام خمينى قدس سره است.

فتواى ساير مراجع بزرگوار با ذكرنام مشخص شده است.

رساله حاضر كه دفترى درباره احكام مساجد است،به اين صورت براى اولين بار در اختيار جامعه‏فارسى زبان قرار مى‏گيرد و طبعا بدون كم و كاستى‏نخواهد بود.اميدواريم در آينده ديدگاه ساير فقهاى‏عزيز به اين مجموعه افزوده شود تا متوليان مساجد وهيئت امناى محترم و مسؤولان فرهنگى و ادارى وديگر خدمتگزاران اين‏«خانه‏هاى الهى‏»با احكام‏فقهى قلمرو كار خويش بهتر و بيشتر آشنا شوند.

در پايان از برادر بزرگوار حجة الاسلام جناب‏آقاى غلامرضا نيشابورى كه مجموعه استفتائاتى راكه از مراجع عظام پرسش كرده بودند در اختيارمان‏گذاشتند،تشكر مى‏كنيم.

حوزه علميه قم
مؤسسه عمران مساجد
تقى قرائتى

مسجد سازى

ثواب ساختن مسجد

1-ساختن مسجد،از مستحبات مؤكد است وپاداشى بزرگ و ثوابى بسيار دارد.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:

«من بنى مسجدا فى الدنيا اعطاه الله بكل شبر منه-او قال بكل ذراع منه-مسيرة اربعين الف عام مدينة‏من ذهب و فضة و در و ياقوت و زمرد و زبرجد ولؤلؤ...»

«هر كه در دنيا مسجدى بسازد،خداوند در برابر هروجب-يا فرمود:هر ذراع-به مقدارى كه چهل هزارسال پيموده مى‏شود،شهرى از طلا و نقره و در و ياقوت و زمرد و زبرجد و لؤلؤ به او عطا مى‏كند...» ⁽¹⁾

تحقق عنوان مسجد

2-اگر زمينى را به قصد قربت(قربة الى الله)به‏نيت مسجد بودن بسازند و حداقل يك نفر به اذن بانى‏در آن نماز بخواند،مسجد مى‏شود و بايد احكام مسجدنسبت‏به آن مراعات شود ⁽²⁾ .

3-گر چه مطابق آنچه در مساله قبل گفته شد،عنوان مسجد تحقق مى‏يابد،ولى مشهور بين فقها آن‏است كه بايد صيغه وقف بخواند،يعنى بگويد:«وقفتهامسجدا قربة الى الله‏»يعنى اين زمين يا ساختمان رابراى رضاى خداوند وقف كردم براى آنكه مسجدباشد ⁽³⁾ .

4-مساجد تمام گروههاى مسلمان،اعم از شيعه‏و غير آن در احكامى كه براى مسجد گفته مى‏شود فرقى ندارد ⁽⁴⁾ .

5-اگر انسان بداند كه واقف،سقف و صحن وديوار مسجد را جزء مسجد قرار نداده،يا نداند جزءمسجد قرار داده يا نه و نشانه‏اى بر اينكه جزء مسجداست نباشد،احكام مسجد را ندارد. هر چند در صورت‏شك،احتياط مسحتب است،احكام مسجد را نسبت‏به اين مكانها نيز مراعات كنند ⁽⁵⁾ .

6-س:زمينى است كه جزء موقوفه يك امامزاده‏مى‏باشد و بين خانه‏هاى مسكونى قرار گرفته، با توجه‏به اين كه محل،بزرگ مى‏باشد و فاقد مسجد است،نظرتان را راجع به بناى مسجد در اين زمين موقوفه‏بيان نماييد.

ج-اگر وقف است مسجد نمى‏شود ⁽⁶⁾ .

7-س:اگر اصل وقف مشخص نباشد-براى‏مسجد مثلا-آيا حكم مسجد دارد يا نه؟و اگر اصل وقف معلوم باشد ولى مورد تصرف و مصرف آن‏مشخص نباشد چه بايد كرد؟

ج-تا عنوان مسجديت در وقف محرزنشود حكم مسجد مترتب نمى‏شود و درصورت معلوم نبودن مصرف،صورى داردكه در تحرير(ج 2،ص 109،م 2.)مذكور است ⁽⁷⁾ .

زمين مسجد

8-اگر مسجدى ويران شود،زمين آن از مسجدبودن خارج نمى‏شود و احكام مسجد در برخى موارد برآن جارى است،و همچنين اگر تمام روستا يا شهرى‏كه مسجد در آن است،خراب شود مكانى كه مسجدبوده همچنان عنوان مسجد دارد ⁽⁸⁾ .

9-زمين بدون ديوار و ساختمان را نيز مى‏توان‏مسجد قرار داد،بنابر اين اگر زمينى را براى مسجد وقف كنند و به همين قصد در آن نماز خوانده شود،مسجد است و احكام آن بايد مراعات شود،هر چندديوار كشى نشده باشد و ساختمان هم نساخته باشند ⁽⁹⁾ .

10-س:اينجانب يك قواره زمينى را كه 312 مترمربع مى‏باشد براى مسجدى خريدارى نمودم،چون‏مردم اين محل بودجه نداشتند،نتوانستند بسازند،حالابا كمك مردم مى‏خواهند مسجد را بسازند مى‏بينند كه‏اين زمين براى مسجد كوچك است،آيا اجازه است كه‏اين زمين را بفروشيم و در همين محل زمين بيشترى‏خريدارى نماييم؟البته در موقع خريد زمين، صيغه‏خوانده نشده ولى با عقيده كامل خريدارى شده براى‏مسجد.

ج-خريد زمين به قصد بناى مسجد كافى‏در وقف نيست.اگر بعد از خريد،وقف نشده‏و تحويل وقف نگرديده به ملك مالك باقى است و اختيار آن با مالك است ⁽¹⁰⁾ .

11-س:در روستايى كه اهالى آن روستا،محل‏سكونت‏خود را رها كرده‏اند و نزديك همان محل درزمين موات خانه ساخته‏اند،من در يك قطعه از همان‏زمين موات با كمك اهالى،مسجدى بنا كردم بطورى‏كه قسمتى از ديوار مسجد آماده است و ضررى هم‏ندارد عده‏اى ديگر از همان محل،روى مقاصد و ياغرض شخصى،از به پايان رساندن مسجد جلوگيرى‏مى‏كنند،آيا از نظر شرع مقدس اسلام مى‏توانندجلوگيرى نمايند يا خير؟

ج-اگر زمين موات بوده و متعلق حق كسى‏نبوده،با تحجير(سنگ چين و حصار كشى).

12-س:مقدارى از بيابان براى مسجد تعيين‏مى‏شود و به عنوان مسجد در آن نماز اقامه مى‏شود،سپس از آنجا مى‏روند،براى كسانى كه موضوع رامى‏دانند اگر به آنجا گذرشان بيفتد حكم مسجد دارد؟

ج-به مجرد تعيين مقدارى از بيابان براى‏مسجد و نماز در آن،حكم مسجد پيدانمى‏كند ⁽¹²⁾ .

13-س:هر گاه شخصى در قبرستان مسلمين‏كه وقف است مسجدى روى قبور اموات بنا كند، آياجايز است‏يا خير؟و اگر چنين مسجدى بنا شد آيا نمازدر آن صحيح است؟

ج-ساختن مسجد در قبرستان كه زمين آن‏وقف قبرستان است جايز نيست،و نبش‏قبور مسلمين حرام است،و به مجردساختن،مسجد نمى‏شود،ولى نماز خواندن‏در آن مانعى ندارد ⁽¹³⁾ .

آيت‏الله گلپايگانى قدس‏سره

14-س:آيا روى زمين اصلاحات ارضى‏مى‏توان مسجد و ساير اماكن عمومى از قبيل حمام، مدرسه دينى طلاب و اماكن فرهنگى درست كرد؟

ج-چون مبناى دولت جمهورى اسلامى‏ايران بر ملكيت اراضى مذكوره است لازم‏است معامله ملكيت‏شود ⁽¹⁴⁾ .

آيت‏الله فاضل‏لنكرانى دامت‏بركاته

حياط مسجد

15-س:مسجدى كه علاوه بر شبستان،داراى‏حياط و صحن و راهرو است و در عرف،همه آنها رامسجد مى‏خوانند،آيا احكام مسجد بر آنها بار است‏يانه و در صورتى كه قصد بانى معلوم نباشد،ساختن‏مستراح و امثال آن در يك طرف آن صحن چه‏صورت دارد.دليل و قرينه بر عدم مسجديت لازم‏است‏يا نه؟

ج-با شك در آنكه صحن را جزء مسجد قرار داده،اگر اماره‏اى(نشانه،علامت)بر مسجد بودن‏نباشد،محكوم به مسجديت نيست و اماره‏بر عدم،لازم نمى‏باشد ⁽¹⁵⁾ .

آيت‏الله گلپايگانى قدس‏سره

مسجد و حسينيه(باهم)

16-س:احتراما به استحضار مى‏رساند كه درمحلى از زير زمين تا كف به نام حسينيه و از كف به‏بالا به نام مسجد از مردم پول گرفته شده و 65 درصدر آن را جهاد،جهت احداث مسجد پرداخته است،چه حكمى دارد،مسجد است‏يا حسينيه؟

ج-اگر از ابتدا مقدارى به حساب حسينيه‏و مقدارى به عنوان مسجد ساخته شده ووقف گرديده اشكال ندارد و هر يك ازحسينيه و مسجد حكم خود را دارد ⁽¹⁶⁾ .

تغيير و تبديل مسجد

17-س:مسجدى كه در آن استفاده جماعت‏نمى‏شود و به ندرت كسى يا كسانى در آن نمازمى‏خوانند،آيا مى‏توان از آن براى مدتى به عنوان‏فروشگاه تعاونى استفاده نمود؟

ج-تبديل مسجد به فروشگاه جايزنيست ⁽¹⁷⁾ .

18-س:مسجدى است كه زير زمينى دارد كه‏متروكه است،جمعى از افراد خير تصميم دارند با كسب‏اجازه از مرجع عاليقدر،امام خمينى قدس سره،اين زير زمين راتبديل به صندوق قرض الحسنه عام المنفعة نمايند،آيا امام اجازه مى‏دهند يا خير؟

ج-جايز نيست ⁽¹⁸⁾ .

19-س:آيا در پشت‏بام مسجد غير از ساختمان‏براى مسجد،مى‏توان ساختمان ديگرى بنا نمود،مثلا ساختن اتاق براى بسيج و غيره.

ج-جايز نيست ⁽¹⁹⁾ .

20-س:اگر مسجدى كه از قرنها پيش محل‏عبادت و مسجد مسلمين بوده،خراب يا به وسيله‏عمال حكومت گذشته تخريب شده باشد،آيا مى‏توان‏در محل آن،ساختمان ديگرى براى سكنى و يا باعناوين مذهبى ديگر مثل حسينيه،تكيه و غيره‏ساخت؟يا بايد آن را به حالت اول و به صورت مسجددر آورد و براى سكنه محل كه مسجدى هم ندارند،به‏صورت سنگر دينى و عبادتگاه الهى قرار داد؟

ج-تبديل مسجد به غير آن جايز نيست ⁽²⁰⁾ .

21-س:در طرح توسعه يكى از خيابانهاى كه‏براى راحتى عبور وسائل نقليه اجرا خواهد شد تعدادى‏مسجد قرار دارد كه بعضى از آنها كلا و بعضى قسمتى‏از آن خراب مى‏شود،نظر شريف در اين مورد چيست؟

ج-از بين بردن مسجد يا جزئى از آن‏جايز نيست،مگر مصلحتى در كار باشد كه‏نتوان از آن مصلحت دست كشيد و چشم‏پوشى كرد ⁽²¹⁾ .

آيت‏الله خامنه‏اى دامت‏بركاته

تبديل مسجد به حسينيه

22-س:ما يك حسينيه داريم كه تقريبا خراب‏شده و مكانش هم جاى خوبى نيست،آيا مى‏شود آن‏را بفروشيم و كنار مسجد يك زمينى است‏حسينيه‏اى‏از نو بسازيم؟و اگر مى‏شود چون وصل مسجد است‏يك متر هم از حياط مسجد داخل حسينيه قرار بگيردتا بتوانيم در عزادارى امام حسين عليه السلام حسينيه خوبى‏داشته باشيم؟

ج-فروش حسينيه و همچنين جزء حسينيه‏قرار دادن مسجد جايز نيست ⁽²²⁾ .

تغيير حسينيه به مسجد

23-س:زمينى را به نام ساختن حسينيه خريدارى‏كرده و ثلث قيمت آن را مى‏پردازند،و از مؤمنين هم به‏نام حسينيه پول جمع آورى مى‏كنند،ساختن بنا شروع‏شد و به خاطر تشخيص قبله،محرابى ساخته شد وهمينكه بنا نيمه تمام شد،عده‏اى گفتند:اگر مسجدبشود بهتر است و صاحب زمين هم گفت:اگر مسجدبشود،بقيه پولم(دو ثلث‏باقيمانده)را نمى‏خواهم،لذاقبض را به نام مسجد صاحب الزمان عليه السلام نمودند و بقيه‏بنا را به نام مسجد تمام نمودند و در حال حاضر از اين‏بنا به نام مسجد استفاده مى‏نمايند ولى اختلاف هنوزبر طرف نشده است،استدعا مى‏شود،آنچه را كه حكم‏خداست مرقوم فرماييد تا تكليف خود را بدانيم.

ج-وقف زمين براى حسينيه اگر تمام نشده‏و قبض وقف حاصل نشده،تغيير آن به عنوان‏مسجد اشكال ندارد،ولى اگر تغيير بعد ازتماميت وقف حسينيه حاصل شده باشد، باطل است و آن محل مسجد نمى‏شود،اگرچه نماز در آنجا اشكال ندارد ⁽²³⁾ .

24-س:شخص خيرى در جنب مسجد،زمينى به‏نيت‏حسينيه در اختيار مؤمنين قرار داده است،بعداامناى مسجد،آن زمين را با اجازه صاحب آن،جزءمسجد قرار داده‏اند،آيا احكام مسجد بر آن جارى است‏يا خير؟

ج-اگر وقف حسينيه،تمام شده و لو به‏اين نحو كه به قصد حسينيه تحويل داده‏باشد،مسجد نمى‏شود و احكام مسجد برآن جارى نيست ⁽²⁴⁾ .

تغيير نام مسجد

25-س:مسجدى حدود بيست‏سال قبل ساخته‏شده است و به نام مبارك صاحب الزمان عليه السلام نامگذارى‏شده و معلوم نيست كه اين نام در صيغه وقف هم ذكر شده يا نه،حكم تغيير نام اين مسجد ازصاحب الزمان عليه السلام به مسجد جامع چيست؟

ج-مجرد تغيير نام مسجد مانعى ندارد ⁽²⁵⁾ .

آيت‏الله خامنه‏اى دامت‏بركاته

تخريب و بازسازى مسجد

26-س:اهالى يكى از روستاها در نظر دارندمسجد محقرى كه تكافوى اهالى محل را نمى‏نمايدتخريب كنند و مجددا مسجد مناسبى در همان محل‏بسازند با توجه به اينكه براى توسعه مسجد مزبور تنهاراه،تخريب آن است،لذا خواهشمند است تكليف‏شرعى را اعلام فرمائيد.

ج-خراب كردن به منظور توسعه،درصورت احتياج مردم اشكال ندارد ⁽²⁶⁾ .

تغيير محل شبستان مسجد

27-س:اهالى روستايى تصميم گرفتند بناى فعلى مسجدشان را به عللى تغيير بدهند و چون به جهاتى‏ساختن شبستان در محل كنونى مشكل است،آيامجازند زمين مجاور را شبستان و از مكان قبلى به‏عنوان محوطه استفاده كنند.

ج-مانع ندارد ولى احكام مسجد بر آن‏مترتب است ⁽²⁷⁾ .

28-س:مسجدى است داراى شبستان وصحن،چون به صورت ساختمان قديمى و كهنه است‏جمعى از مؤمنين تصميم دارند آن را خراب و تجديدبنا نمايند ولى طبق نقشه معمار، صحن مسجد به‏صورت شبستان و شبستان به صورت صحن درمى‏آيد و اين عمل از نظر اصول معمارى و زيبايى‏مسجد،به صلاح مسجد است،در اين صورت اشكال‏دارد يا نه؟

ج-تبديل شبستان مسجد به صحن، جايز نيست ⁽²⁸⁾ .

آيت‏الله گلپايگانى قدس‏سره

تعمير و توسعه مسجد

29-س:تعمير مسجدى كه نزديك به خرابى‏مى‏باشد مستحب است و اگر مسجدى طورى خراب‏شود كه تعمير آن ممكن نباشد،مى‏توانند آن را خراب‏كنند و دوباره بسازند بلكه مى‏توانند مسجد را كه خراب‏نشده،براى احتياج مردم خراب كنند و بزرگتر بسازند ⁽²⁹⁾ .

30-س:در شهرستان ما مسجد جامعى است كه‏در قديم بنا شده و الآن حياط مسجد جهت اقامه نمازجمعه در زمستان و تابستان احتياج به سقف دارد،ضمنا از نظر واقف هم هيچ اطلاعى در دست نيست واين عمل هم لازم است،سقف زدن چه صورتى دارد؟

ج-مانعى ندارد ⁽³⁰⁾ .

مسجد قبيله‏اى

31-اگر واقف مكانى را به عنوان مسجد طايفه و قبيله يا گروه خاصى وقف كند كه تنها همان افراد از آن‏استفاده كنند،هر چند وقف صحيح است و تنها همانهامى‏توانند در آن به عبادت خداوند بپردازند ولى بنابراحتياط واجب چنين مكانى مسجد نخواهد شد واحكام مساجد را نخواهد داشت ⁽³¹⁾ .

32-س:نماز خواندن در مسجدى كه عده‏اى ازكسانى كه در ساختن اين مسجد مشاركت داشته‏اندادعا مى‏كنند،كه مسجد را براى خود و قبيله خودشان‏ساخته‏اند،چه حكمى دارد؟

ج-مسجد،پس از آنكه به عنوان مسجدساخته شد اختصاص به قوم و قبيله و افرادخاصى ندارد،بلكه براى تمام مسلمانان‏استفاده از آن جايز است ⁽³²⁾ .

آيت‏الله خامنه‏اى دامت‏بركاته

[به فصل 2«معمارى مسجد»نيز مراجعه كنيد] .

پى‏نوشتها:

1-تحرير الوسيله،ج 1،فى مكان المصلى،ص 152،م 18.

2-همان،م 19.

3-همان.

4-العروة الوثقى،ج 1،فى احكام النجاسات،ص 88،م 15.

5-همان،ص 89،م 16.

6-استفتاآت،ج 2،ص 356،ص 54.

7-استفتاآت،ج 2،ص 342،س 18.

8-تحرير الوسيله،ج 2،كتاب الوقف و اخواته،ص 75،م 63.

9-العروة الوثقى،فى مكان المصلى،ص 597،م 12.

10-استفتاآت،ج 2،ص 334،م 2.

11-استفتاآت،ج 2،ص 338،س 9.

12-همان،ص 339،س 13.

13-مجمع المسائل،ج 1،ص 132،ص 23.

14-جامع المسائل،ج 1،ص 96،س 315.

15-مجمع المسائل،ص 136،س 37.

16-استفتاآت ج 2،ص 336،س 5.

17-استفتاآت،ج 2،ص 366،ص 78.

18-استفتاآت،ج 2،ص 357،ص 55.

19-همان،س 56.

20-همان،ص 365،س 77.

21-اجوبة الاستفتائات،ج 1،ص 124،س 414.

22-استفتاآت،ج 2،ص 371،س 93.

23-استفتاآت،ج 2،ص 364،س 75.

24-همان،س 74.

25-اجوبة الاستفتاآت،ج 1،ص 125 س 419.

26-استفتاآت،ج 2،ص 368،س 84.

27-همان،ص 369،س 85.

28-مجمع المسائل،ج 1،ص 141،س 55.

29-توضيح المسائل،م 911.

30-استفتاآت،ج 2،ص 369،س 87.

31-العروة الوثقى،ج 1،فى مكان المصلى،ص 597،م 12.

32-اجوبة الاستفتائات،ج 1،ص 119،س 401.