 |
|
شرح دفتر دل علامه حسن زاده آملي (جلد دوم ) شارح : صمدي آملى - ۱۵ -
ولى در و الذين كفروا اءوليائهم الطاغوت يخرجونهم من النور الى الظلمات چون محور دوستى شان واليان طاغوتى اند كه در كثرت ظلمانى اند، بر اساس ((الناس على دين ملوكهم )) از نور به كثرات ظلمانى سوق داده مى شوند و لذا در باطن متفرق اند اگر چه در ظاهر به هم پيوسته مى نمايند. پس اى رفيق بكوش تا به ولايت اولياء الهى دست يابى كه اولياء الله چون ريشه اى دارند كه خداست تو را به سوى او مى برند و تنها راه رسيدن به توحيد تام همان راه ولايت است كه ولايت بر محور توحيد است ؛ و لذا ولايت و توحيد حصن حصين الهى است كه كلمة لا اله الا الله حصنى فمن دخل حصنى اءمن من عذابى و ولاية على بن ابيطالب حصنى فمن دخل حصنى اءمن من عذابى . از ((انا لله )) در قوس نزول از توحيد آمده اى و در ((انا اليه راجعون )) نيز بايد با ولايت بدان برسى كه : عزيزم بايد دل به ولايت مولايت بدهى و به عرض اقدسش همان را تقديم كنى كه مولايم در ابيات تبرى به آن اشارت فرمود: در مورد نفس ناطقه انسانى در دروس معرفت نفس حضرت مولى در چند مرحله بحث به ميان آمده است : 1- آيا به جز بدن حقيقت ديگرى به نام نفس داريم يا نه ؟ بعد از اثبات نفس ، 2- آيا نفس هم همانند بدن مادى است يا مجرد؟ كه در صورت اثبات تجرد، 3- آيا نفس تجرد برزخى دارد يا نه ؟ و در صورت اثبات آن ، 4- آيا به مرحله تجرد عقلى راه مى يابد يا نه ؟ كه در صورت اثبات آن ، 5- در مرحله پنجم اين بحث به ميان مى آيد كه آيا نفس را شاءنيت براى رسيدن به مقام فوق تجرد هست يا نه ؟ علت بحث از اصل تجرد نفس و يا تجرد برزخى و تجرد عقلانى و مقام فوق تجرد آن بارى اين است كه مطالب عرشى فراوانى در اصول عقائد حقه الهيه ((همانند وحى و نزول آن ، مقامات معنوى و روحى كه براى سفراى الهى و اولياء الله است ، معراجهاى نبى مكرم ، نزول صحف نوريه انبياء اولوالعزم و قرآن كريم ، اخبار به غيب و اطلاع بر مغيبات ، خوابها و منامات و مكاشفات و معجزات و كرامات و خوارق عادات و آيات و كارهاى عجيب نفسانى ، مسائل قبر و برزخ و سوال نكير و منكر و عذاب و نعمات در قبر، و همه مسائل پر عريض و طويلى كه در قيامت مطرح است و... به بحث اثبات امور پنجگانه مذكور وابسته است لذا حضرت مولى را در سير معرفت نفس كتابهاى ذى قيمتى است از دروس معرفت نفس ، اتحاد عاقل به معقول ، الحجج البالغة على تجرد النفس الناطقة ، عيون مسائل نفس و سرح العيون فى شرح العيون ، گنجينه گوهر روان ، نصوص الحكم بر فصوص الحكم ، مدارج قرآن و معارج انسان ، و... كه در حقيقت صحف نوريه اند كه از تفاسير انفسى قرآن كريم و روايات آل البيت به حساب مى آيند رزقنا الله و اياكم انشاء الله . ابيات بعدى به عنوان مطالب مترتب بر اين بيت است لذا فرمود: مراد از عنقا صادر اول است كه از آن به نفس رحمانى و هباء و اسامى ديگر تعبير مى گردد. جناب صدر المتاءلهين را در فصل ششم از باب دهم سفر نفس اسفار ج 9 ص 144 عنوانى است كه گويد: فصل 6 فى اظهار نبذ من احوال هذا الملك الروحانى عند العرفاء بالعنقاء على سبيل الرمز و الاشارة . العنقاء محقق الوجود عند العارفين لا يشكون فى وجوده كما لا يشكون فى البيضاء، و هو طائر قدسى مكانه جبل قاف صفيره يوقظ الراقدين فى مراقد الظلمات وصوته ينبه الغافلين عن تذكر الايات ، نداؤ ه ينتهى الى سماع الهابطين فى مهوى الجهالات المترددين كالحيارى فى تيه الظلمات ... جناب حاجى سبزوارى در تعليقه بر مقام گويد آنچه كه گفته شد كه براى عنقا هزار بال و هزار منقار و مثل آن است پس بيش از اين است چون كه فيض حق منقطع نمى شود و اگر به هزار معين كردند به اعتبار مظهريت او مر هزار اسم از اسماء الله را است ، چگونه بيش از اين نباشد كه دو بال عقل نظرى و عملى يا علم و قدرت براى هر نبى و ولى و حكيم و به طور كلى انسان كامل به فعليت رسيده ، بال اويند و زبان هر صاحب لسانى زبان اوست چه اينكه او زبان خداست . در ادامه جناب ملا صدرا گويد كه هر كس زبان او را بفهمد زبان همه پرندگان را مى فهمد و كل حقايق و اسرار را مى شناسد. اگر شرقى مسكن باشد ذره اى در غرب از او خالى نيست و همه به او مشغولند و همه جا از او پر شده است ولى او از همه فارغ و از همه جا خالى است ، علوم و صنايع از صفير او بيرون مى آيند و نغمه هاى لذت بخش و آوازهاى عجيب و سازها و موسيقى هاى مطربه و غير اينها از اصول اين پرنده شريف الذات كه داراى اسم مبارك است استنباط مى شود. جناب حاجى در تعليقه اى بر مقام نيز گويد: از بيان مرحوم ملا صدرا در اين فصل و فصل قبل روشن مى شود كه وى عنقا را ملكى مى داند كه از آن به عقل فعال و روح القدس تعبير مى فرمايد كه در لسان شرح ((روح القدس و جبرئيلش )) گويند و در ملت فرس به ((روان بخش )) كه علوم و معارف از او متمشى مى شود نه اينكه عنقا را صادر اول و هباء نام مى برد. و ظاهر عبارت حضرت مولى در بيت مذكور عنقا به معنى صادر اول است كه او را نام و نشان نيست . و مراد از اين عنقا انسان كامل مى تواند باشد كه يافت ناشدنى است و اشاره به بى نشانى صرف نيز هست كه حافظ گويد: در تعليقه اى بر فصل ششم از باب دهم اسفار جناب حاجى سبزوارى در مورد سيمرغ گويد: و اءما سيمرغ الذى هو سلطان الطيور السماوية فهو العقل الكلى اءو الوجود المنبسط الذى هو نور الله فقال الشيخ فريد الدين العطار فيه : عراقى گويد: قدماء جسم را مركب و بسيط، و بسيط را عنصرى و فلكى يافته اند. مركب آن است كه از اجسام مختلفة الطبايع فراهم آمده باشد. عنصرى خاك و آب و هوا و آتش است . و جسم مركب اگر مدتى معتد به ، حفظ صورت خود كند آن را ((تام )) خوانند چون معدنيات و حيوانات و نباتات . والا غير تام چون كائنات الجو از قبيل هاله و داره و قوس و قزح و ابر و ميغ ، هاله را به فارسى خرمن ماه گويند، و داره خرمن آفتاب است . (درس دوم دروس هيئت ج 1) بسيط و مركب را اطلاقاتى است . بسيط گاهى بر سطح اطلاق مى شود و گاهى بسيط در مقابل مركب گفته مى شود، چنان كه عناصر اوليه را، كه مركبات از امتزاج و تركيب آنها صورت مى گيرند، بسائط مى نامند، و بسيط و مركب به زبان و قلم مى آورند. و گاهى بسيط مى گويند و از آن موجود مقابل طبيعت را مى خوانند؛ يعنى گوهرى را كه از ماده و احكام آن عارى و مجرد است ، بسيط مى نامند. و مراد از بسيط در بيت قبلى همين معنى اخير است . و مراد از مركب در اين بيت همين مركبات از امتزاج و تركيب از عناصر اوليه است . مركبات در عالم تكوين (به اصطلاح مشاء) يعنى مادون فلك قمر، كه دستخوش حادثه تباهى و فساد است كه از آن به مكونات ياد مى كنند كه عالم كون و فسادى است . چون سخن از ذوالمعارج بودن نفس به ميان آمد لذا به نهايت معارج نفس در قوس صعود اشاره فرمود كه آن مقام لا يقفى نفس است . لذا در بيت بعدى آمد: در فلسفه موجودات را به مادى ((ذاتا و صفة )) و مجرد در مقام ذات ولى محتاج به ماده در مقام فعل همانند نفس و موجودى كه ذاتا و صفة مجرد است ، تقسيم مى كنند، و لذا موجود مجرد را به تجرد از ماده تنزيه مى كنند و حق سبحانه و تعالى را به تجرد از ماهيت تنزيه مى نمايد كه تا او را از موجودات عقلى مبرى دانند ولى تنزيه حكيم مر حق تعالى را در نزد عارف عين تشبيه است زيرا كه حكيم موجود مادى را هم مادى مى داند و هم داراى ماهيت و موجودات مجرد عقلى را مبراى از ماده مى داند ولى داراى ماهيت و حد وجودى ، و خداى متعال را هم مجرد از ماده مى داند و هم مجرد از ماهيت و حد وجودى و لذا حق را در تجرد از ماهيت تنزيه مى كند. اما عارف در نفس ناطقه انسانى قائل است كه در قوس صعود به حركت استكمالى جوهرى و اشتداد ذاتى كه اين امر در موجودات عقلى كه حالت منتظره ندارند متصور نيست به تجرد از ماهيت مى رسد و از حد مبرى مى گردد كه از آن به مقام فوق تجرد و لا يقفى تعبير مى گردد و در اين صورت نفس را وحدت حقه حقيقيه ظليه است به عنوان مظهر وحدت حقه حقيقيه ذاتيه صمديه . در اين صورت به رتبه فيض اول مى رسد كه مراد از فيض اول همان صادر اول است كه فوق عقل اول مى باشد. كلمه 110 هزار و يك كلمه ج 1 در شرح حديث شريف امام امير المؤ منين (عليه السلام ) است كه حضرت فرمود: كل وعاء يضيق بما جعل فيه الا وعاء العلم فانه يتسع به هر آوند به آنچه در او نهاده شود گنجايش آن تنگ مى گردد، جز آوند دانش كه گنجايش آن فزونتر مى گردد. نفس موجودى وراى عالم طبيعت است كه هر چه مظروف او - يعنى علم - در او نهاده شود، سعه وجودى او بيشتر مى گردد، كه در نتيجه نفس را مقام فوق تجرد است ، كه مجرد از ماهيت است چنان كه مجرد از ماده و احكام ماده در مقام تعقل است . نفس را در مقام فوق تجرد مقام معلوم نيست تا در آن مقام توقف نمايد زيرا كه محدود به حدى نيست . بدان كه مشاء فقط تجرد نفس را از ماده ثابت كرده اند، و تجرد از ماهيت را فقط در واجب تعالى گفته اند، اما در حكت متعاليه - يعنى كتاب اسفار - و صحف نورى اهل عرفان كه صاحب اسفار نيز از مشرب و مشرع آنان ارتواء مى كند، فوق تجرد نفس از ماده يعنى تجرد از ماهيت نيز مبرهن شده است . نفس در اين مقام در حدى نمى ايستد تا بگويد من ديگر گنجايش علوم و معارف را ندارم ، چنين نيست ، بلكه نه كلمات وجوديه را نفاد است ، و نه نفس را حد يقف ، بلكه اعتلاى وجودى مى يابد كه به مقام وحدت حقه حقيقيه ظليه مى رسد و خليفة الله مى گردد، بلكه به فوق مقام خلافت نائل مى آيد. و اگر نفسى از تحصيل معارف و علوم اشمئزاز دارد، بى شك عائقى بدو روى آورده است كه بايد در علاج آن بكوشد. جناب صدرالمتاءلهين در اول فصل سوم باب هفتم نفس اسفار در بيان لا يقفى نفس فرموده است : ان النفس الانسانيه ليس لها مقام معلوم فى الهوية ، و لا درجة معينة فى الوجود كساير الموجودات الطبيعية و النفسية و العقلية التى كل له مقام معلوم ، بل النفس الانسانية ذات مقامات و درجات متفاوتة ، و لها نشئات سابقة و لا حقة ، و لها فى كل مقام و عالم صورة اءخرى . لازمه اين سخن آن است كه نفس مجرد از ماهيت است ، چنان كه مجرد از ماده و احكام ماده در مقام تعقل است . در عين 24 عيون مسائل نفس و سرح العيون در رتبه فوق تجرد عقلانى بحث شده است چه در الحجج البالغة على تجرد النفس الناطقة نيز در اين مقام بحث به ميان آمده است . جناب حاجى سبزوارى نيز در غرر فرموده است : ((نفس نطقيه قدسيه آدمى از ماهيت مجرد است ، چه جاى از ماده ، چنان كه سبقت گرفته اند ما را از معروفين حكماء حكيمين متاءلهين شيخ مقتول شهاب الدين سهروردى ، و حكيم محقق صدرالدين شيرازى قدس سرهما. بيان اين مطلب آن است كه نفس قدسيه انسيه وجود بسيطى است و بس ، و نور بسيط است دون انوار قاهره و نورالانوار، ولى شوب ماهيت و ظلمت در هيچيك نيست ، چه ظلمت عدم نور است و ما بحذايى ندارد... روايات نيز دلالت بر رتبه فوق تجرد يعنى لا يقفى نفس دارند:
|
