 |
|
شرح دفتر دل علامه حسن زاده آملي (جلد دوم ) شارح : صمدي آملى - ۲ -
نفس به اعتبار عقل علمى ، نظرى است و در اين شاءن ، از مبادى
عاليه متاءثر مى شود و با استفاضه از مافوق به تعقلات دست مى يازد و او را در اين
مسير چهار مرتبه است . و به اعتبار ديگر قوه عملى است كه در بدن تاءثير مى نمايد كه
آن را نيز چهار مرتبه است . مراتب عقل نظرى عبارت است از عقل هيولانى و عقل بالملكة
و عقل بالفعل و عقل بالمستفاد. و مراتب عقل عملى عبارت است از تجليه ، تحليه ،
فناء. كه فنا را مراتب ثلات محو و طمس و محق است . و اين نزاع بين نفس و عقل همان است كه به جهاد اكبر نام گرفته است و در حديث يازدهم اربعين علامه شيخ بهايى به اسنادش از امير المؤ منين (عليه السلام ) است كه : ان رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم ) بعث سرية فلما رجعوا قال : مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقى عليهم الجهاد الاكبر. قيل : يا رسول الله و ما الجهاد الاكبر؟ قال جهاد النفس . ثم قال (عليه السلام ): افضل الجهاد من جاهد نفسه التى بين جنبيه . جناب شيخ علامه شيخ بهايى در مقام تعليقه دارند و گويند: و يمكن ان يراد بالنفس هيهنا القوى الحيوانية من الشهوة و الغضب و امثالها و اطلاق النفس على هذه القوى شائع ، و قال الغزالى فى كتاب ((مدارج القدس )) يطلق النفس على الجامع الصفات المذمومة و هى القوى الحيوانية المضادة للقوى العقلية و هى المفهوم عند اطلاق الصوفية و اليه الاشارة بقوله (عليه السلام ): اعدى عدوك نفسك التى بين جنبيك . فرمود: شايد مراد از نفس در جهاد اكبر همان قواى حيوانى از شهوت و غضب و مثل آنها باشد كه اطلاق نفس بر اين قوى شايع است و غزالى در كتابش گويد: نفس بر جامع صفات مذمومه كه همان قواى حيوانى مضاده با قواى عقلى است اطلاق مى شود كه در نزد صوفيه همين مفهوم مطرح است . حضرت استاد علامه روحى فداه در اتحاد عاقل به معقول درس دوم گويد: جهاد با نفس به لحاظ تعلق آن با بدن است كه اوصاف سَبُعى و بهيمى و شيطانى از اين تعلّق پديد مى آيد، وگرنه نفس با قطع نظر از اين تعلق ، عقل است و صفات عقلى ملكى است و به اقتضاى سرشت خود ناظر به كمال و ديار مناسب خود است كه : العقل ما عبد به الرحمن و اكتسب به الجنان . و چون جهاد با نفس به اين عنايت تعلق با بدن است فرمود: افضل الجهاد من جاهد نفسه التى بين جنبيه . بايد با آن دشمنان همخانه كه قواى حيوانى اند جهاد كرد تا نفس مطمئنه و آرميده و آسوده خاطر به تكامل و اعتلاى خود روى آورد، وگرنه در خانه او از تهاجم و تنازع اين قواى متضاده حيوانى غوغا و ضوضائى است كه هميشه گرفتار آنها است و با آن مشغله هرگز مشعله اى بدست نياورد. سعدى گويد: تعلق به جسمانيات موجب بُعد نفس از معقولات و شدت تعلقش و انغماس او در عالم طبيعت مى گردد و اين دورى موجب حرمان او از وصول به كمال مى شود. در كافى از امام صادق (عليه السلام ) نقل شد كه فرمود: ما من شى ء افسد للقلب من خطيئة ان القلب ليواقع الخطيئة ، فما تزال به حتى تغلب عليه فيصير اعلاه اسفله . اگر گناهى در قلب واقع گردد قلب را فاسد مى كند تا جايى كه قلب را از توجه به حق باز مى دارد و سقوط مى دهد. در خطبه 235 نهج حضرت فرمود: ((امرؤ الجم نفسه )) مردى كه نفس خويش را لجام زند كه نفس را تشبيه به دابه حرون فرمود كه در جاى خود متوقف است . اگر او را لجام زدى و وى را از معاصى حق باز داشتى او را به طاعت الهى سوق مى دهى وگرنه او ترا به هر جايى كه خواهد مى برد جناب ملاى رومى در مثنوى روح را به عيسى روح الله (عليه السلام ) و نفس را به حمار حرون تشبيه كرد و گفت : دنيا انموذجى از جهنم است ؛ چه اينكه اخلاق ذميمه و اوصاف رديّه نيز نمونه اى از جحيم اند. و مشتهيات نفس و الام و اسقام از فوران جحيم است . در فصل چهاردهم آغاز و انجام حضرت خواجه اشاره هاى به درهاى بهشت و دوزخ شد كه فرمود: مشاعر حيوانى كه به آن اجزاى عالم ملك ادراك كنند هفت است : پنج ظاهر و آن حواس خمسه است . و دو باطن و آن خيال و وهم است كه يكى مدرك صور و يكى مدرك معانى است ... و هر نفس كه متابعت هوى كند و عقل را در متابعت هوى مسخر گرداند، ((اءفرايت من اتخذ الهه هويه )) (فرقان /43) هر يكى ازين مشاعر سببى باشند از اسباب هلاك او، ((و اضله الله على علم )) تا حالش آن بود كه فاما من طغى و آثر الحيوة الدنيا فان الجحيم هى الماءوى پس هر يكى ازين مشاعر بمثابت درى اند از درهاى دوزخ ، لها سبعة ابواب لكل باب منهم جزء مقسوم و... الخ . در تعليقات حضرت مولى بر آغاز و انجام آمده است : ((انسان از درهاى دوزخ دوزخى مى شود. چون قوى و عمال نفس در تحت فرمان عقل نباشند هر يك از آنچه را كه در انسان مى آورند همه شاخه هاى دوزخ اند، و دانستى كه انسان به علم و عمل سازنده خود است . هر يك از اخلاق فاسده شاخه اى از درختهاى دوزخ است و هر كس متصل به شاخه اى از شاخه ها باشد او را به دوزخ مى كشاند از اين جهت كه آن خُلق ، ملكه و رنگ ثابت او شده است بلكه در ذاتش فرو رفته بلكه با وى يكى گرديده است پس ذاتش فرعى و شاخه اى از دوزخ است كه منتهى به آن خواهد شد. نور همان وجود است و وجود در نزد قرآن و عارف كامل و موحد حقيقى بيش از يكى نيست كه هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن و هو الذى فى السماء اله و فى الارض اله و ظلمات همان ماهيات و حدود و نقائص اند كه راهى براى انتصاب به حق تعالى ندارند مگر اينكه از كثرت به وحدت و از ماهيت به وجود بالعرض متصل باشند تا از او استضائه نمايند. چون ماهيت مثار كثرتند لذا مختلف و متشتت اند و آنكه در مسير وجود است چون يك راه دارد لذا سبيل الله به صورت نور مفرد تجلى مى كند و آنكه در مسير كثرت است او را راههاى گوناگون بن بست است كه سبيل غير حق را به سُبل نام مى برد. لذا در روايت آمده كه در نماز راه خدا يك راه بيش نيست ولى راههايى كه شيطان به روى نمازگزار باز مى كند هزار است . لذا نفس را با كثرت و تعلق به كثرات انس است ولى عقل با وحدت ماءنوس است كه صراط عقلى يكى بيش نيست . چه اينكه كثرت در نزد خيال معروف است و وحدت در نزد عقل مكشوف . لذا نفس به لحاظ تعلق به بدن و كثرات ، بى بدن نمى شود زيرا گرچه ذاتا مجرد است ولى در مقام فعل محتاج به بدن است . اعم از اينكه بدن مادى باشد يا مثالى و يا فوق آن كه نفس را بدنهايى است كه همه در طول هم اند. ولى انسان را در مرتبه عقلى به لحاظ تعلقش به مفارقات نوريه نيازى به بدن نيست ؛ چه اينكه او را در مرحله تعقل نيازمندى به بدن نباشد. فذلكم الله ربكم الحق فماذا بعد الحق الا الضلال فاءنى تصرفون . آنكه آسمان و زمين از رزق وجودى اش بهره منداند و سمع و ابصار در تملك او است و از زنده مرده و از مرده زنده بيرون آورد و تدبير امر مى كند آن خداى قادر يكتاى شماست كه براستى پروردگار شماست و بعد از بيان اين راه حق و خداشناسى چه باشد غير گمراهى پس به كجا مى رويد. اينكه انسان بر صراط الله است يعنى انسان عقل است و عقل خود صراط مستقيم و صراط است و آنكه صراط الله نيست انسان نيست ؛ و لذا همه كارهاى انسان عاقل نيز بر صراط مستقيم است كه در او هيچ نقص و عيب ديده نمى شود مثل انسان كامل كه همانند مستخلف خويش در طريق راست است . و اين بيت در مصراع اولش ناظر است به حديث امام صادق (عليه السلام ) كه فرمود: صورت انسانى همان طريق مستقيم الهى است كه به سوى هر خيرى رهسپار است كه اين حديث از امام امير المؤ منين (عليه السلام ) نيز نقل شد كه در شماره دوم اطلاقات صراط مستقيم در شرح بيت اول همين باب گذشت . (فراجع ) مصراع اول اين بيت ناظر به آيه 57 سوره هود: انى توكلت على الله ربى و ربكم ما من دابة الا هو اءخذ بناصيتها ان ربى على صراط مستقيم . اين همان تقواى الهى پيشه نمودن و سپر بدست گرفتن است كه عبد همه كمالات را به حق نسبت مى دهد و نقائص را به خويشتن . رب خود را بر صراط ديدن يعنى او را در ذات و صفات و افعال از نقائص منزه دانستن و همه كارهاى او را بدون عيب و نقص يافتن است . او خوب آفريده است ولى ما بد پيوند مى زنيم . در آيه فوق قرآن از زبان حضرت هود سخن مى گويد: كه ان ربى على صراط مستقيم . مصراع دوم اشاره است به آيه مباركه ((ان الى ربك المنتهى )) ((ان الى ربك الرجعى )). كه مراد رب مطلق حضرت خاتم (صلى الله عليه و آله و سلم ) است . هر شخصى را جدولى خاص است كه اسم خاص و رب جزئى او گويند و همه اين ارباب جزئى به آن رب مطلق كه رود نيل است متصل اند. و هر كسى به رب خاص خود حق مطلق را مى شناسد. جناب صدر المتاءلهين در تعقيب آخر فصل سى و سوم مرحله ششم اسفار ج 2 ص 461 طبع جديد فرمود: اينكه مى بينيد مردم در مذاهب مختلف اند و در معرفت حق متعالى اختلاف دارند در حقيقت اين اختلاف برگشت به اختلاف انحاء مشاهداتشان نسبت به تجليات حق تعالى دارد تا اينكه مى گويد به جز انسان كامل هر يكى از افراد مردم يك نحوه شرك خفى يا جلى را دارايند چون هر يك ، اسمى از اسماء الله را عبادت مى كند و فقط انسان كامل است كه همه اسماء الله را عبادت مى نمايد: و لكل واحد من اشخاص الناس ما سوى الانسان الكامل حصة من الشرك الخفى او الجلى لكونه يعبد اسما من اسماء الله و لا يعبد الله بجميع الاءسماء كما اشار اليه فى قوله تعالى سبحانه : و من الناس من يعبد الله على حرف فان اصابه خير اطماءن به و ان اصابته فتنة انقلب على وجهه و اما الانسان الكامل فهو الذى يقبل الحق و يهتدى بنوره فى جميع تجلياته و يعبده بحسب جميع اسمائه ، فهو عبدالله فى الحقيقة الخ .
|
