423- برگرفته از
فروغ ولايت ،ص 165و 166.
424- شرح نهج البلاغه ،ج 9،ص 25.
425- ر.ك .تاريخ كبير ،بخارى ج 1،قسمت دوم
،ص 174،حيدر آبادكن ،تاريخ بغداد،ج 11،ص 216،شرح نهج البلاغه ،ابن ابى الحديد،ج 3،ص
66،ميزان الاعتدال ،ج 1،ص 172،المستدرك على الصحيحن ،ج 3،ص 140،احقاق الحق ،ج
7،ص 325.
426- شرح نهج البلاغه ،ابن ابى الحديد،ج
2،ص 3.
427- اعلام النساءج 4،ص 114.
428- احقاق الحق ،ج 21،ص 26و 27،نهج
الحياة فرهنگ سخنان فاطمه عليه السلام ،ص 38،حديث 16،بحار الانوار ،ج 36،ص 353،به
نقل حماسه غدير ،ص 157و 158.
429- نهج البلاغه ،خطبه 144.
430- شرح نهج البلاغه ،فيض الا سلام ،خطبه
171.
431- همان خطبه 6.
432- عثمان بن عامر بن عمر وبن كعب بن سعد
بن تيم بن مرة .
433- بكر به معناى شتر جوان است .
434- ام الخير ،سلمى بنت صخربن عمر و بن
كعب بن سعد .
435- الطبقات الكبرى ،ج 3،169،المعارف
،ابن قتيبه ،ص 167و168.
436- المعارف ،ص 167.
437- مونت گمرى وات مى نويسد :احتمالا
افراد طايفه تيم مانند ديگراعضاى گروه معروف به حلف الفضول از تعقيب و شكنجه مشركان
بركنار بوده اند .دايرة المعارف بزرگ اسلامى ،ج 5،ص 223.
438- اسد الغابة ،ج 3،ص 207 و 208.ابن
اثير در اين خبر مى افزايد :او در يمن از پيرى از دى شنيده بود كه وى از نزديكان و
ياررى كنندگان پيامبر موعود مى شود.
439- السيرة النبوية ،ج 1،ص 12.
440- نهاية الارب ،ج 4،ص 116،اسماء بعدها
همسر زبير گرديد .بنابراين ،زبير داماد ابوبكر است و عبدالله بن زبير از همين زن
زاده شد.
441- نامش زينب ،دختر عامربن عويم بن عبد
شمس بن عتاب بن اذينه ...بن مالك بن كنانه است .
442- نهاية الارب ج 4،ص 116.ام رومان در
سال چهارم يا پنجم هجرى در گذشت .
443- مناقب على ابن ابى طالب عليه السلام
ابن مغازلى ،ص 365،المعجم الكبير ،ج 24،ص 152.
444- الاصابة ،ج 7،ص 490.
445- اسماء بنت عميس ،پاسدار ولايت ،ص 64
،65.
446- الطبقات الكبرى ، ج 3 ،ص 20.
447- همان ،ج 8 ،ص 283 و 284.
448- نهاية الارب ،ج 4 ،ص 117.
449- بنابراين ،طلحه و زبير هر دو داماد
ابوبكر بوده اند.
450- همان ،ص 119.
451- همان ،ص 122.
452- همان ،ص 120.
453- الطبقات الكبرى ،ج 3 ،بخش 1 ،ص 129
،تاريخ الامم و الملوك ،ج 2 ،ص 440 ،الامامة و السياسة ،ص 16 ،مجمع الزوائد ،ج 5 ،ص
183.
454- در اين باره چنيدن كتاب ويژه نوشته
شده است . از آن نمونه ،ر.ك :اگر على عليه السلام نبود ، عبدالرحمن باقر زاده .
455- ان عبادى ليس
لك عليهم سلطان الا من اتبعك من الغاوين . ( حجر / 42.)
456- انه ليس له
سلطان على الذين ءامنوا و على ربهم يتوكلون نحل 99 ، او بركسانى كه ايمان
آورده اند و به پروردگار شان توكل مى كنند ، تسلطى نيست .
457- انعام / 112.
458- در نقل كنز العمال جمله ابوبكر چنين
است : افتظنون انى اعمل فيكم بسنة رسول الله اذن لا اقوم
بها. ان رسول اكرم (ص ) كان يعصم بالوحى و كان معه ملك و ان لى شيطانا يعترينى فاذا
غضبت فاجتنبونى آيا گمان مى كنيد من مى توانم به طور كامل به سنت رسول اكرم
(ص ) عمل كنم . من چنين توانى ندارم .رسول اكرم (ص ) به كمك وحى در مرتبه عصمت قرار
داشت و پيوسته فرشته اى همراه او بود ، اما مرا شيطانى است كه بر من چيره است ...ج
3 ،ص 136.
459- ر.ك : همان ، ج 6 ،ص 420 ،اسدالغابه
، ج 2 ، ص 102 ت تاريخ الامم و الملوك ،ج 2 ،ص 341 ،الطبقات الكبرى ، ج 2 ، قسم 1 ،
ص 106 ،فتح البارى ،ج 9 ،ص 119 ،مسند احمد ، ج 2 ،ص 150.
460- نهاية الارب ، ج 4 ، ص 40.
461- يك نويسنده شيعه مى نويسد : حكومت نو
پاى پيامبر(ص ) ،با آن همه معضلات و گرفتارى ها ، دراين برهه حساس قبل از هر چيز
نيازمند ثبات و جذب مخالفان و افكار عامه است و به طور قطع ، از نظر سياسى ، نظامى
و امنيتى ، نه تنها قدرت دست زدن و متوسل شدن به چنين خشونتى براى آنان ميسر نيست و
امرى محال است ...تحليلى بر مواضع سياسى على بن ابى طالب عليه السلام ، اصغر قائدان
،ص 86.
462- از آن جا كه اين حادثه بسيار دلخراش
و ناگهانى به وقوع پيوست و اكثر شاهدان آن ، همان واردشوندگان به خانه بودند ،
جزئيات آن در تاريخ غير شيعه نقل نشده است . افزون بر اين كه تا چند قرن ، نگارش
روايات تاريخى كه به ضرر خلفا بود از سوى ايشان ممنوع و نقل كننده آنبه اعدام محكوم
مى گرديد. هر گاه تاريخ نويسانى مانند ابن جرير طبرءابن اثير ، پس از گذشت چند
قرن از روزگار عثمان ، ماجراى تبعيد ابوذر از سوى عثمان را با تحريف و ناكامل نقل
كنند چگونه مى توان انتظار داشت كه رويداد محاصره خانه بانو زهرا عليه السلام با
همه جزئيات آن نقل گردد.ابن اثير مى نويسد : درباره تبعيد ابوذر از مدينه و رفتار
با وى ، اخبارى در دست است كه نقل آنها سزاوار نيست . اگر هم آن رفتارها واقعيت
داشته باشد بايد عثمان را معذور دانست . زيرا حق پيشوا است كه رعيت خود را ادب كند.
در هر صورت بايد براى حفظ شخصيت خليفه تا مى توان عذر آوردنه آن كه اين امور وسيله
طعن و انتقاد بر خليفه گردد.الكامل فى التاريخ ،ج 3 ،ص 113 ،حوادث سال 30 هجرى ،
نيز :تاريخ الامم و الملوك طبرى ، ج 5 ،ص 2858 ، چاپ ليدن ، هلند.
463- مورخان سنى مى نويسند : ابوبكر بهعمر
دستور داد على و آنها را كه در خانه فاطمه بست نشسته اند به هر شيوه كه ممكن باشد
،اگر چه با خشونت و زور ، به مسجد بياورد. انساب الاشراف ،ج 1 ، ص 587. العقد
الفريد ،ج 4 ، ص 247 ، تاريخ الفداء ، ج 1 ،ص 165 به نقل على و زمامداران ،ص 70 .
464- اين مدارك را بر خواهيم شمرد.
465- تاريخ يعقوبى ، ج 2 ، ص 115 ، اين
جمله به گونه هاى ديگر نيز نقل شده است .
466- در اين باره سخن خواهيم گفت .
467- الامامة و السياسة ،ص 30.
468- وى غلام آزاد شده ابوبكر و پسر عموى
عمر بن خطاب بود. بيت الاحزان ،ص 143.
469- انساب الاشراف ،ج 1 ،ص 404 ،تاريخ
الامم الملوك ،ج 3 ، ص 198 ،ملل و نحل شهرستانى ، ص 83 ، الامامة و السياسة ،ج 1
، ص 13 ، العقد الفريد ، ج 2 ، ص 250 و تاريخ ابى الفداء ،ج 1 ،ص 156 ،اعلام النساء
،ج 3 ،ص 1207 ،امام على بن ابى طالب ،ج 4 ،ص 373 ،شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد
، ج 1 ،ص 130 و 134 و ج 2 ، ص 19 و ج 3 ،ص 197 ،كنزالعمال ،ج 3 ، ص 140. برخى از
اين منابع مى نويسند : او نخست آنها را به خروج از خانه دعوت كرد و چون بيرون
نيامدند آنها را به آتش زدن خانه تهديد كرد.
470- العقد الفريد ،ج 4 ،ص 88 ت الرياض
النضرة ،ج 1 ،ص 167 ،شرح نهج البلاغه ،ابن ابى الحديد ، ج 2 ،ص 56 و ج 6 ، ص 48
،الامامة و السياسة ،ج 1 ،ص 13 ،اعلام النساء ، ج 3 ، ص 12 ، تاريخ ابى الفداء ، ج
1 ،ص 151 ،تاريخ الامم و الملوك ،ج 2 ، ص 444 ، امام على بن ابى طالب ،ص 326 ،
اثبات الوصية ، ص 122 ،مروج الذهب ، ج 1 ، ص 146 ، تاريخ يعقوبى ،ج 1 ، ص 527 ،
تاريخ خلفاء ،ج 1 ، ص 12. در برخى از اين منابع چنين آمده است كه عمر گفت : خانه را
بر اهلش آتش مى زنم .
471- الامامة و السياسة ،ص 12 ، العقد
الفريد ، ج 4 ، ص 259 و 260 ، شرح نهج البلاغة ،ابن ابى الحديد ، ج 1 ، ص 134 و ج 2
، ص 19 ،تاريخ الامم و الملوك ،ج 3 ،ص 202 ، انساب الاشراف ،ج 1 ، ص 586 ،تحقيق
حسين راضى ، ص 261 به نقل بررسى نظريه عدالت صحابه ، ص 144 ، نيز ، ر.ك : اعلام
النساء ، ج 4 ، ص 114 ،مصر.
472- الامامة و السياسة ،ج 1 ، ص 13 ،شرح
نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد ، ج 2 ، ص 60.
473- برخى نوشته اند در آن حال ، فاطمه
عليه السلام نزد آنان رفت و گفت : عمر سوگند ياد كرده كه اگر دوباره در اينجا جمع
شويد خانه را با شما بسوزاند. به خدا قسم ، او به سوگندش عمل مى كند. پس اينجا را
ترك كنيد.
آنها خانه را ترك كردند و ديگر بر نگشتند تا اين كه با ابوبكر بيعت كردند.المصنف ،ج
8 ، ص 572.
474- كنز العمال ،ج 5 ،ص 651 ، ح 14138 به
نقل بر خانه حضرت فاطمه عليه السلام چه گذشت ،ص 27.
475- انساب الاشراف ، ج 1 ،ص 586 ،خصر به
نقل بر خانه حضرت فاطمه عليه السلام چه گذشت ، ص 20 .
476- شرح نهج البلاغه ،ج 2 ، ص 21. وى مى
نويسد : استادم ابوجعفر نقيب ،مى گفت : اگر رسول اكرم (ص ) زنده بود خون كسى را كه
فاطمه را ترساند تا فرزندش هلاك شود ، هدر مى دانست . همان ،ج 14 ، ص 193.
477- اثبات الوصية ، ص 122.
478- تاريخ الامم و الملوك ، ترجمه ، ج 5
، ص 153 ،المستدرك على الصحيحين ،ج 3 ، ص 165 ،مسند احمد ، ج 1 ، ص 98 ،سنن بيهقى ،
ج 6 ،ص 166 و ج 7 ،ص 63 ، كنز العمال ،ج 12 ،ص 117 و ج 13 ، ص 66 ،كفاية الطالب ،ص
352 ، الصواعق المحرقة ،ص 115 ، نور الابصار ، ص 114 ،الكامل فى التاريخ ، ج 3 ،ص
397 ،الخصاص ، ص 634 ،جمهرة الانساب العرب ،ص 16 ،تاريخ يعقوبى ،ج 2 ، ص 213 ،
مناقب ابن شهر آشوب ، ج 3 ،ص 133 ، انساب الاشراف ، ج 2 ، ص 189 ، الاصابة ، ج 3 ،
ص 471 ، لسان الميزان ، ج 1 ، ص 268 ، ميزان اعتدال ،ج 1 ، ص 139 ،اسدالغابة ، ج 4
، ص 308 ، تاريخ الخميس ،ج 1 ، ص 418 ،به نقل از بر خانه حضرت فاطمه عليه السلام چه
گذشت ،ص 61 ، ارشاد مفيد ، ص 355 ، كشف الغمة ، ج 1 ، ص 589 ، الملل و النحل ، ج
1 ، ص 77 به نقل زندگى حضرت فاطمه عليه السلام ، جعفر شهيدى ، ص 243.
479- النقض ،ص 317.
480- تاريخ الامم و الملوك ،ج 2،ص 353،و ج
4 ترجمه ،ص 2140 ليدن هلند ،الاموال ،ص 193،شرح نهج البلاغه ،ابن ابى الحديد،ج 6،ص
51،الامامة و السياسة ،ج 1،ص 18،مصر ،تاريخ يعقوبى ،ج 2،ص 137،العقد الفريد ،ج
4،ص 268،مروج الذهب ،ج 2،ص 301،المغنى ،قاضى عبدالجبار معتزلى ،ج 2،ص 340،ميزان
الاعتدال ،ج 3،ص 109،تاريخ الاسلام ،ذهبى ،ج 3،ص 118،لسان الميزان ،ج 4،ص
189،حيدرآباد هند،كنز المعال ،ج 5،ص 632،ح 14113،به نقل بر خانه حضرت فاطمه عليه
السلام چه گذشت ، ص 70 -66.
481- العقد الفريد،ج 2،ص 298،صبح الاعشى
،ج 1،ص 228.انبوه مدارك اين ماجرا پيشتر ذكر شد.
482- در متن حديث چنان است كه على عليه
السلام را ملبيا به مسجد بردند.در لغت اين حالت را چنين ترسيم كرده اند :جمع ثيابه
عند صدره و نهره ثم جره :جمع كردن لباس در جلو سينه و گلو و آن گاه كشيدن او.
483- شرح نهج البلاغه ،ابن ابى الحديد،ج
6،ص 45.
484- همان ،ص 11،الامامة و السياسة ،ج 1ص
11.
485- گار منظور او انكار اصل پيمان برادرى
ميان رسول اكرم (ص ) و على عليه السلام باشد ،ادعايى بر خلاف آن چيزى است كه امروزه
در منابع اهل سنت موجود است .زيرا بيشتر منابع حديثى سنى اين خبر را كه پيامبر اكرم
(ص )ميان خود و على عليه السلام پيمان برادرى بست ،نقل كرده اند .المستدرك ،ج 3،ص
15و16 ،تاريخ ابن عساكر ،ترجمه الامام على عليه السلام ج 1،ص 117،ينابيع المودة ،ج
1،ص 55،تذكرة الخواص ،ص 200،به نقل على و زمامدارن ،ص 32.شايد هم منظور عمر آن
باشد كه با مخالفت على عليه السلام با جانشين پيامبر ابوبكر اعتبار پيمان على عليه
السلام و آن حضرت گسسته شده است !
486- الامامة و السياسة ،ج 1،ص 13،نويرى
مى نويسد : زمانى كه على شنيد مردم با ابوبكر بيعت كرده اند در حالى كه فقط پيراهن
بلندى برتن داشت و زير جامه و ردا نپوشيده بود ،شتابان آمد و بيعت كرد.آن گاه تقاضا
كرد برايش زير جامه و ردا بياورند.نهاية الارب ،ج 4،ص 37.
487- اثبات الوصية ،ص 110 ،شيخ مفيد مى
نويسد : نظر محققان شيعه و عقيده حق اين است كه امير مومنان على بن ابى طالب عليه
السلام هرگز حتى پس از شهادت همسرش حضرت فاطمه عليه السلام با ابوبكر بيعت
نكرد.الفصول المختاره ، فصل 27.
488- ثابت بن قيس شماس در ركاب خالد بن
وليد در جنگ يمانه كشته شد. الاستيعاب ، ج 1 ، ص 74 ،اسدالغابة ،ج 1 ، ص 229.
489- از قبيله بنى بياضه و در زمره
مهاجران و نيز انصار ياد شده است .زيرا در مكه نزد رسول اكرم (ص ) شتافت و در
ملازمت وى به مدينه هجرت كرد و در غزوه هاى بسيار شركت كرد و در آغاز خلافت معاويه
وفات كرد. الاستيعاب ، ج 1 ،ص 545 ،الاصابة ،ج 1 ، ص 540 ، عبدالله بن سبا ، ص
343.
490- از قبيله اوس ايت كه در غزوه هاى
زيادى شركت جست . در خلافت على بن ابى طالب عليه السلام با او بيعت نكرد و در جنگ
هاى دوره ايشان نيز شركت نجست . در سال 43 يا 46 يا 47 در مدينه در گذشت .
الاستيعاب ،ج 3 ، ص 216 ،اسدالغابة ،ج 4 ، ص 330 ، الاصابة ،ج 3 ،ص 363.
491- الرياض النضرة ، ج 1 ،ص 167 ،شرح نهج
البلاغه ، ابن ابى الحديد ، ج 2 ،ص 132 ، و ج 6 ، ص 2 تاريخ الخميس ، ج 1 ، ص 178.
492- زندگانى حضرت فاطمه عليه السلام ،
جعفر شهيدى ،ص 110.
493- مدارك معتبر اهل تسنن نوشته اند :
پيامبر خواستگارى عمر و ابوبكر از فاطمه را رد كرد و فرمود در اين باره منتظر امر
پروردگار هستم . تاريخ بغداد ،ج 1 ،ص 363 ،الطبقات الكبرى ،ج 2 ، ص 240 ت اسدالغابة
،ج 1 ،ص 38 ،مناقب على بن ابى طالب عليه السلام ت ابن مغازلى ،ص 346 ،كفاية الطالب
، ص 302 ،به نقل بررسى نظريه عدالت صحابه ، ص 234.
494- صحيح بخارى ،ج 5 ، ص 274 ت صحيح مسلم
،ج 4 ، ص 261 ، المستدرك على الصحيحين ، ج 3 ، ص 154 ،ذخائر العقبى ،ص 39 ،الصواعق
المحرقة ،ص 105 ،مسند احمد ،ج 4،ص 328 ،الجامع الصحيح ،ترمذى ،ج 2 ، ص 219.
495- احزاب / 57.
496- مسند احمد ، ج 3 ،ص 483 ، المستدرك
على الصحيحين ،ج 3 ، ص 122 ، كنز العمال ،ج 6 ، ص 152 ،الاستيعاب ، چاپ شده در ذيل
الاصابة ،ص 37 ،الصواعق المحرقة ، ص 123 ، نور الابصار ، ص 89 ،تاريخ الخلفاء ، ص
226.
497- تاريخ يعقوبى ،ج 1 ، ص 401
،اسدالغابة ،ج 1 ، ص 206 ، الصواعق المحرقة ،ص 171 ،مقتل الحسين ، خوارزمى ،ج 1 ، ص
60.
498- پيشتر نوشتيم كه آن وصيت ، هر چند
نوشته مى شد ، با وجود آن آشوب ، نتيجه دلخواه از آن حاصل نمى گرديد.
499- المستدرك على الصحيحين ، ج 3 ، ص 124
، ح 61 ،البداية و النهاية ،ج 7 ،باب فضائل على عليه السلام ، ص 321 ، مجمع الزوائد
، ج 9 ، ص 135 ، سنن ترمذى ، ج 13 ، باب مناقب على ،ص 166.
500- الطبقات الكبرى ، ج 1 ، ص 17 ،مسند
احمد ، ج 1 ، ص 84 و 95 ،صحيح ترمذى ، ج 13 ، ص 177 ، خصائص اميرالمومنين عليه
السلام ،ص 27 ،شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد ، ج 1 ، ص 373 ،احقاق الحق ،ج 7 ،
ص 159 و 208 ، بحار الانوار ، ج 27 ، ص 145.
501- شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد ،
ج 12 ، ص 86 و 87.
502- همان ، ج 16 ،ص 272.
503- العقد الفريد ، ج 5 ، ص 12 ،المختصر
فى اخبار البشر ، ج 1 ، ص 156 ،به نقل بر خانه حضرت فاطمه عليه السلام چه گذشت ،
ص 22 و 25.
504- شرح نهج البلاغه ، ج 6 ، ص 50.
505- ر.ك : همان ،ج 12 ، ص 83.
506- از آن نمونه ورود به خانه حضرت فاطمه
عليه السلام بيعت گيرى اجبارى از على عليه السلام ، ستاندن فدك از اهل بيت عليه
السلام و امورى ديگر كه در مباحث بعد به آنها اشاره مى شود.
507- سنن بيهقى ،ج 5 ، ص 20 و ج 7 ، ص 206
، شرح معانى الاثار ، ص 374 و 375 ،كنز العمال ، ج 8 ، ص 293 ، مسند طيالسى ، ج 7
، ص 277 ،الاصابة ،ج 3 ، ص 114.
508- مولود ديگر اين نظريه ، نظريه عدالت
صحابه بود كه بر اساس آن ، همه صحابيان اهل بهشت اند و هيچ يك به جهنم نمى روند.
الاصابة ،ج 1 ، ص 9 و 10 ، به نقل بررسى نظريه عدالت صحابه ، ص 19. با اين نظريه ،
ابن ملجم با كشتن على به ابى طالب عليه السلام نه تنها گناهى نكرده است ، گه به
كرده او پاداش مى دهند. ابن حزم در المحلى مى نويسد : حسن بن على حق كشتن ابن ملجم
را به بهانه قصاص خون على نداشته است . زيرا ابن ملجم به اجتهاد خود دانست كه بايد
على را بكشد. اگر ابن ملجم در اجتهاد خود اشتباه كرده باشد نزد خدا يك اجر دارد و
اگر اشتباه نكرده باشد دو اجر - المحلى ،ج 10 ، ص 484 ، الفصل ، ج 4 ، ص 161 ، به
نقل سيرى ، در الغدير ،ص 62.
509- نامش عبهلة بن كعب بن عوف عنسى و
لقبش ذوالحمار است . او خرى را چنان تعليم داده بود كه هر گاه به وى بگويد براى خدا
سجده كن ، سجده كند. از هنگام ظهور تا كشته شدن او سه ماه طول كشيد. نهاية الارب ،
ج 4 ، ص 53 و 54.
510- تاريخ اسلام ، على اكبر فياض ،ص 137
و 138.
511- طليحة بن خويلد بن نوفل اسدى ، از
روساى قبايل عرب است . اسم اصلى او طلحه بود كه براى تحقير نامش را مصغر مى
خواندند.
512- تاريخ الامم و الملوك ، ج 3، ص 226 و
227.
513- البداية و النهاية ، ج 6 ، ص 311.
514- الامامة و السياسة ، ج 1 ، ص 35.
بسيارى از صحابه هم با رويه وى در جنگ با اين افراد موافقت نداشته اند (جامع بيان
العلم ، ج 2 ، ص 104 و 125.) و فقط بدان سبب كه وى حاكم بر آنان بود از او اطاعت مى
كردند.
515- البداية و النهاية ، ج 6 ، ص 311.
516- ابوبكر در فرداى روز رحلت پيامبر(ص )
به جارچى خود دستور داد كه هيچ كس از لشكر اسامه نبايد در مدينه بماند و بايد به
اردوگاه جرف بشتابد. نهاية الارب ت ج 4 ،ص 42.
517- عقيده شيعه و سنى درباره اين همكارى
امام عليه السلام يكسان نيست .
518- تاريخ الامم و الملوك ،ج 2 ، ص 245
،الكامل فى التاريخ ،ج 2 ، ص 343.
519- تاريخ سياسى اسلام ، ج 1 ، ص 216.
520- تاريخ العرب و الاسلام ،سهيل زكار ،
ص 71.
521- تاريخ الامم و الملوك ، ج 3 ، ص 241
- 244.
522- البداية و النهاية ، ج 6 ، ص 311.
523- صحيح مسلم ، ج 1 ، كتاب الايمان ،ص
35 ، باب الامر بقتال الناس حتى يقولوا...
524- بداية المجتهد، ج 1،ص 250،تاريخ
يعقوبى ،ج 2،ص 139،الفتوح ،ج 1،ص 18و19.
525- منطقهه وسيعى ميان عمان و حضرموت كه
بزرگترين شهر آن حجر است .دايرة المعارف ،فريدوجدى .ج 10،ص 954.
526- نام قضبه معروف عمان است .معجم
البلدان ،ج 4،ص 30.
527- تاريخ الامم والملوك ،ج 3،ص 226و
227.
528- طليحه در سال نهم هجرى اسلام آورد و
در سال دهم مرتد شد.پس از فرار بهه شام ،تا زمان وفات ابوبكر نزد قبيله كلب ماند تا
اين كه خلافت به عمر رسيد .در آن زمان به مدينه آمد و با عمر بيعت كرد و در جنگ
قادسيه و فتح ايران شركت جست .الكامل فى التاريخ ،ج 2، ص 45.
529- درباره اين رويداد و اعتراف محققان
سنى به ستم خالدبن وليد در حق مالك بن نويره و قبيله او ،ر.ك :تاريخ دمشق تاريخ ،ج
7،ص 3،تاريخ الخميس ج 2 ص 233،الاصابة ،ج 1،ص 414و ج 3،ص 357،صحيح مسلم ،ج 2،ص
37،تاريخ ابوالفدا،ج 1،ص 158،سنن ابن ماجه ،ج 2،ص 453،الكامل فى التاريخ ،ج 4،ص
149،خصائص اميرالمؤ منين عليه السلام ، ص 27.
530- الكامل فى التاريخ ،ج 2،ص 369،تاريخ
الاسلام ،ج 1،ص 353.
531- 2.تاريخ يعقوبى ،ج 2،ص 110،الاصابة
،ج 3،ص 337،تاريخ الاسلام ،ج 1،ص 353.
532- 3.الغدير ،ج 7،ص 158-180.
533- 4.مالك بن نويره عامل جمع آورى صدقات
از جانب پيامبر اكرم (ص )بود.وى پس از وفات آن حضرت به مدينه آمد تا وصى اورا ببيند
.زمانى كه به جاى على ابن ابى طالب عليه السلام ابوبكر بن ابى قحافه را ديد با
اعتراض مدينه را ترك كرد و صدقات و زكات را براى او نفرستاد .ابوبكر خم لشكرى به
سركردگى خالدبن وليد به منطقه اعزام كرد .خالد با امان دادن فريبكارانه او،مردان
قبيله اش را كشت و زنش را تصاحب كرد و سر مالك بن نويره را زير ديگ آتش گذاشت و
زنان را اسير كرد و با غنايم به مدينه آورد.عبدالله بن سبا ،ج 1،ص 199-207.
534- البداية و النهاية ج 6،ص 322،جامع
البيان فى تفسير القران ،ج 4،ص 1406-1411.
535- الفتوح ،ج 1،ص 43.
536- الفتوح ،ج 1،ص 57به نقل تاريخ اسلام
،رسولى محلاتى ،ص 241.
537- همان ،ص 58.
538- ر. ك : عبدالله بن سبا ، ج 1 ، ص 185
، 237 و ج 2 ،ص 51 ، 77.
539- همان .
540- جلگه حاصلخيز خيبر در 32 فرسنگى شمال
مدينه قرار داشت .
541- برخى مى نويسند : آنها زمين ها را
واگذار كردند و به شام هجرت نمودند. البته شايد بعضى از آنها چنين كرده باشند.
542- تاريخ الامم و الملوك ، ج 2 ، ص 138.
543- فدك ، سيد محمد حسنن قزوينى ، مقدمه
عبدالفتاح عبدالمقصود ،ص 6.
544- تاريخ آن گفتگو را ده روز پس از رحلت
رسول اكرم (ص ) ياد كرده اند. (شرح نهج البلاغه ،ابن ابى الحديد ،ج 16 ،ص 263) دختر
گرامى رسول اكرم (ص )چندين بار شهودى گوناگون نزد ابوبكر برد كه از نظر عدد و نحوه
شهادت با مرتبه قبل فرق داشت ، اما خليفه نمى پذيرفت و ازاو چيزهايى تقاضا مى كرد
كه به مواردى مربوط مى شد كه در ميان دعوا ، در مقابل مدعى ، منكرى وجود داشته
باشد. و در آن موضوع كسى از مسلمانان منكر گفته هاى حضرت نبود و ادعايى مخالف حضرت
نسبت به فدك نداشت .
545- شرح نهج البلاغه ، ج 16 ، ص 214.
546- زن روسپى عصر جاهليت .
547- شرح نهج البلاغه ، ج 16 ، ص 214 و
215 ، به نقل زندگى فاطمه زهرا ، جعفر شهيدى ، ص 137 و 139.
548- همان ، ج 16 ، ص 245.
549- در آمد سالانه فدك از 24 تا 70 هزار
مثقال طلاى شرعى ياد شده است . كشف المحجة ، ص 94. شايد اين اختلاف نقل به حسب
اختلاف در آمد فدك در سال هاى مختلف باشد.
550- ماجراى فدك ، ص 7.
551- در اين باره تحقيقات ويژه اى گرفته
است . علاقه مندان مى توانند به كتاب هاى اختصاصى اين موضوع مراجعه كنند.
552- شرح نهج البلاغه ،ج 16 ، ص 284.
553- همان ، ج 6 ، ص 50.
554- الامامة و السياسة ،ص 14.
555- ج 4 ، ص 210 ،ابن ابى الحديد مى
نويسد : فاطمه زهرا وصيت كرد. ابوبكر بر بدن وى نماز نخواند و على بن ابى طالب به
همين سبب زهرا را در شب دفن كرد. شرح نهج البلاغه ،ج 16 ، ص 214.
556- شايد به همين سبب بود كه در خلافت
عمر ، پس از تثبيت پايه هاى حكومت و سرازير شدن غنايم بى كران به مدينه ، عمر به
امام على عليه السلام پيشنهاد كرد در صورتى كه بخواهد ، فدك در اختيار اهل بيت عليه
السلام باشد.
557- السيرة الحلبية ،ج 3 ، ص 391 ،الغدير
،ج 7 ، ص 194 ، اعلام النساء ، ج 4 ، ص 124.
558- همان .
559- خدا فقط مى خواهد آلودكى را از شما
خاندان پيامبر بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند سوره احزاب آيه 33
560- شرح نهج البلاغة ،ج 16 ، ص 215.
561- همان ص 266 و 267 به نقل از الشافى ص
233 و 234
562- اين شرط بدان سبب مطرح شد كه سيره آن
دو خليفه ،مطابق كتاب خدا و سنت پيامبر(ص )بوده است .زيرا در آن صورت على عليه
السلام آن را رد نمى كرد .بلكه بدان علت بود كه سيره خلفا را هر چند بر خلاف سنت
پيامبر(ص )باشد -بيشتر از قبل ،معيار گرداند.
563- دعائم الاسلام ،ج 1،ص 384،نهج
السعادة ،ج 1،ص 229.
564- روضه كافى ،ص 58- 63،تاريخ الخفاءص
136.زمانى عمر به اين نماز مورد نكوهش قرار گرفت كه پيامبر چنين نمازى را دستور
نداد .وى گفت :البته مى دانم بدعت است ،ولى بدعت خوبى است .
565- شرح نهج البلاغه ،ج 16،ص 231.
566- در زمان خليفه دوم از سوى وى فدك به
اهل بيت عليه السلام واگذار شد ولى امام به دلايلى آن را نپذيرفت .تاج العروس ،ج
7،ص 166.اين نظر ،محل تاءمل است .
567- شرح نهج البلاغه ،ابن ابى الحديد ،ج
16،ص 216و 217،الكامل فى التاريخ ،ج 2،ص 225.
568- بر اساس فقه شيعه ،موضوع غنيمت به
اموال به دست آمده در جنگ اختصاص ندارد.
569- امروزه از اين شش قسم ،سه قسم نخست
را سهم سادات و سه قسم ديگر را سهم امام تعبير مى نمايند.
570- تفسير كشاف ،در تفسير آيه خمس
.درباره باز داشتن خمس از اهل بيت ، ر،ك :مسند احمد ،ج 1،ص 248،249،302،308،سنن
بيهقى ،ج 6،ص 334،معانى الاثار ،ج 2،ص 136و 179،كنز المعال ،ج 2، ص 136و 305،صحيح
مسلم ،كتاب الجهاد ،ص 105.
571- در حقيقت سيايت عثمان نيز در اين
زمينه پيرو دو خليفه قبل بود .از همين رو در آستانه عهده دارى خلافت ،در حضور مردم
شرط پيشنهادى عبدالرحمن بن عوف را كه بايد حتما به شيوه دو خليفه پيشين رفتار كنى
،پذيرفت .
572- تذكرة الحفاظ ،ج 1،ص 2و 3 .
573- تاريخ الامم و الملوك ،ج 2،ص
622،الكامل فى التاريخ ،ج 2،ص 418 و 419،الطبقات الكبرى ،ج 3،ص 207و 208 تاريخ
ابى الفداءج 1،ص اغتيال الخليفة ابى بكر...ص 70.
574- علامه امينى مى نويسد :خانه ،ملك
رسول خدا (ص ) بود و اگر ميراث بود به فرزندان فاطمه عليه السلام و همسران رسول خدا
(ص ) مى رسيد .همسران رسول خدا (ص ) نه نفر بودند و سهم آنان 8/1ارث است .چنان كه
8/1اموال كسى ميان 9 زن تقسيم شود سهم هر زن 72/1مى شود .بنابراين ،سهم عايشه يك يا
دو وجب مى شود .افزون بر اين ،به اعتقاد ابوبكر ،رسول اكرم (ص )از خود ارثى باقى
نگذاشت تا به كسى رسد .الغدير ،ج 7،ص 249.)
575- علامه امينى در كتاب شهداءالفضيلة به
شرح حال زندگى عالمانى پرداخته است كه به دسيسه دشمنان يا رقيبان به شهادت رسيدند.
576- خصائص اميرالمومنين عليه السلام ص
19،ينابيع المودة ،ج 1،ص 55،الغدير ،ج 3،ص 112،درباره پيمان هاى برادرى ،ر،ك
:خاتم پيامبران ،محمد ابوزهره ،ج 2،ص 259.
577- شرح نهج البلاغه ،ابن ابى الحديد ،ج
1،ص 174،و ج 2،ص 45و 56،تاريخ الامم و الملوك ،ج 3،ص 219.
578- شرح نهج البلاغه ،ج 2،ص 31و 33،به
نظر مى رسد علت دخالت هاى آشكار عمر در تصميمات و اقدامات ابوبكر يكى همين امر باشد
كه به اعتقاد عمر ،ابوبكر بر خلاف تعهد و هماهنگى قبلى با عمر ،خلافت را تصاحب كرده
بود.
579- شرح نهج البلاغه ،ج 2،ص 32-34
،الشافى ،ص 243و 244،اغتيال الخليفه ...،ص 30 - 33 ،از مجموع اين گفتار چنين بر مى
آيد ،حيله اى كه عمر نسبت به ابوبكر به كار بسته است همان محروم ساختن ابوبكر از
ادامه زمامدارى است كه در اين خبر به جزئيات آن اشاره اى نشده است .
580- او مانند پدرش ابوجهل از دشمنان
سرسخت پيامبر اسلام (ص ) بود .پس از فتح مكه اظهار اسلام كرد و در چند غزوه نيز
شركت جست . در سال 13ه .ق .در 62سالگى در جنگ يرموك يا مرج الصفر كشته شد .الاعلام
،زركلى .
581- در اين باره نكاتى خواهيم نگاشت .
582- بنا به نقل ديگر :اى كاش همان طور كه
ابوعبيده را به مغرب فرستادم عمر را به مشرق مى فرستادم (الامامة و السياسة ،ج 1،ص
18.)
583- در حكومت ابوبكر سه فرد شناخته شده
از بنى اميه ديده مى شود: عثمان ،يزيدبن ابى سفيان برادر معاويه و عتاب بن اسيد
اموى .عثمان فقط نماد صلح ميان ابوبكر و بنى اميه بود و در حركت ابوبكر هيچ نقش
سياسى و اجتماعى به وى سپرده نشد .تنها نامه نگارى مى كرد .يزيدبن ابى سفيان نيز كه
به فرماندهى لشكر شام انتخاب شد به سبب اصرار عمر و جلب حمايت ابوسفيان بود .عتاب
بن اسيد اموى كارگزار ابوبكر در مكه نيز جوانى كم سن اما مطيع و هوادار سرسخت
ابوبكر بود.
584- خانواده ابوبكر به زيادى سن شهرت
داشتند.ابوقحافه (پدر ابوبكر) در ماه محرم سال 14در 97سالگى پس از مرگ ابوبكر در
مكه در گذشت و مادر او اندكى زودتر از ابوقحافه .(اسد الغابة ،ج 3،ص 581،الاستيعاب
،ج 3،ص 1036،ش 1773،الكامل فى تاريخ ،ج 2،ص 617.)
585- در سال در گذشت ابوعبيده ،تنى چند از
حزب ابوبكر به وضع نا معلوم در گذشتند و شايع شد كه آنان در اثر طاعون شهر عمواس
مرده اند .بلال نيز درهمين سال در گذشت .
586- پيرامون وصيت مشكوك ابوبكر نسبت به
جانشينى عمر گفتارى ويژه تقديم مى داريم .
587- المعارف ، ابن قتيبه ، ص 550.
588- تاريخ الامم و الملوك ، ج 4 ، حوادث
سال 13 ،الكامل فى التاريخ ،ج 2 ،ص 204 ، كنز العمال ،ج 18 ،ص 118 ،اغتيال الخليفة
...،ص 71.
589- كنز العمال ،ج 15 ، ص 731 ،الاصابة
،ج 3 ، ص 406 ،شرح نهج البلاغة ، ابن ابى الحديد ، ج 1، ص 181.
590- اسد الغابة ، شرح حال زيد.
591- الثقات ،ج 2،ص 192 ، اغتيال الخليفة
...، ص 75.
592- الكامل فى التاريخ ، ج 3، ص 168 و
169.
593- البداية و النهاية ، ج 8 ،ص 416 ،دار
احياء التراث العربى ، بيروت .
594- الكامل فى التاريخ ، ج 3، ص 199 ،
البدايه و النهايه ،ج 8 ،ص 96 ت دار احياء التراث العربى ، بيروت ، الاغانى ، ج 16
ص 90 و 91 ، اغتيال الخليفة ،ص 111.
595- عبدالرحمن در بين راه مكه و مدينه به
طرز نامعلوم و عايشه در دمشق با حيله معاويه كشته شد. عبدالرحمن در بيست ميلى مكه
در گذشت . جسدش را به مكه آوردند و دفن كردند.نهاية الارب ،ج 4، ص 121.
596- مختصر تاريخ دمشق ، ج 13 ، ص 119 .
597- نهاية الارب ، ج 4، ص 128 و 129.
598- الامامة و السياسه ، ج 1 ،ص 25.
599- الكامل فى التاريخ ،ج 2، ص 425.
600- صحيح بخارى ، ج 4،ص 490 باب جوائز
الوفد ،ح 1229 ،دار القلم ، بيروت ،صحيح مسلم ، ج 11، ص 89.
601- تاريخ الامم و الملوك ،ج 2، ص 442 ،
الطبقات الكبرى ،ج 2، ص 267، السيرة النبوية ،ج 4 ، ص 305.
602- اگر خبر جانشينى عمر از سوى ابوبكر
قطعى باشد بايد ابوبكر را عامل موروثى شدن خلافت دانست . انديشه سياسى در اسلام
معاصر ، محمد رشيد رضا ، ص 150.
603- گويا خليفه پيوسته بيمناك بوده است
كه مبادا روزى جان خويش را به سبب پيشدستى بر عمر در سقيفه ،از دست بدهد. اگر در آن
روز، كار را به عمر وا مى گذاشت بدين زودى نقشه مسموميت وى دنبال نمى شد و در هنگام
مرگ آرزو نمى كرد كه اى كاش آن روز به عمر پيشدستى نمى كردم .
604- اين جمله تا پيش از آن زمان از
ابوبكر شنيده نشده است . به نظر مى رسد زمانى خليفه بر آن كار افسوس خورد كه مى ديد
به زودى حكومتى كه در سايه آن عمل دهشتناك استوار گشته است نصيب ديگرى مى شود. اگر
ابوبكر اطمينان داشت كه دوره حكومتش بدين شتاب سپرى خواهد شد شايد بدان شيوه ، گردن
خود را پل پيروزى و كاميابى ديگران نمى كرد.
605- اشعث بن قيس هوادار عمر و مخالف
استمرار حكومت ابوبكر بود.
606- الامامة و السياسة ،ج 1 ، ص 18 ،مروج
الذهب ، ج 1، ص 414 ت العقد الفريد ، ج 4، ص 93 ،الغدير ، ج 7 ، ص 17.
607- تاريخ الامم و الملوك ،ج 4 ، ص 1562.
العقد الفريد ، ج 6 ،ص 205 ت الكامل فى التاريخ ،ج 2، ص 164 ،مروج الذهب ، ج 1 ،ص
658 و ج 2 ،ص 301 ت حبيب السير ، ج 1 ،ص 462 ،الطبقات الكبرى ، ج 3 ، ص 198.
608- عتاب بن اسيد ابى العيص بن امية بن
عبد شمس اموى ، در روز فتح مكه اسالم آورد و رسول اكرم (ص ) او را والى مكه قرار
داد و ابوبكر هم حكم او را امضا كرد. حدود بيست و چند سال داشت . الاصابة ، ج 2 ، ص
451 ت الطبقات الكبرى ،ج 5 ،ص 446 ،المعارف ،ص 283 ، اسدالغابة ،ج 3، ص 359
،السيرة النبوية ،ج 4، ص 936 ،تاريخ يعقوبى ، ج 2،ص 122 ، تاريخ الامم و الملوك
،ج 2 ، ص 362 و 532. او بعد از وفات پيامبر(ص ) از ترس ارتداد مكيان متوارى شد ولى
با وساطت سهيل بن عمر به مكه بازگشت . السيرة النبوية ، ج 4 ، ص 1079 ت پسرش
عبدالرحمن فرمانده جانب راست پياده روان جنگ جمل عليه على عليه السلام بود.
609- العقد الفريد ، ج 6 ،ص 292 ، تاريخ
الامم و الملوك ، ج 2، ص 611 ،المعارف ،ص 283 ،البداية و النهاية ،ج 10 ،ص 137.
610- هر چند بنى هاشم دشمن ابوبكر بودند ،
از آن زمان تا حال كسى آنان را به توطئه در كشتن ابوبكر متهم نكرده است .
611- دول الاسلام ،ص 19.
612- نهاية الارب ،ج 4، ص 128
613- مى نويسند : روزى زنى به عمر گفت :
آن روز را از ياد مبر كه چوپان ميش بودى .الاصابة ، ج 8 ،قسم 1 ، ص 69 ت الاستيعاب
،ج 2 ، النساء ،ص 723.
614- تاج العروس ، ج 4، ص 281 ، النهاية
فى غريب الحديث ، ج 1، ص 88 ،الغدير ، ج 7 ، ص 135.
615- نهاية الارب ، ج 4 ، ص 126.
616- السيرة النبوية ،ج 1 ، ص 215.
617- شرح نهج البلاغة ، ج 1 ، ص 173.
618- تاريخ عمربن الخطاب ،ص 125،الغدير ج
6،ص 119،شرح نهج البلاغه ،ابن ابى الحديد ،ج 1،ص 174،الارشاد،ص 109.
619- الامامة و السياسة ،ج 1،ص 82.
620- الطبقات الكبرى ،ج 3،ص 272.
621- المغازى ،ج 1،ص 202،الكامل فى
التاريخ ،ج 1،ص 175.
622- السيرة النبوية ،ج 1،ص 216،الطبقات
الكبرى ،ج 3،ص 267،شرح ابن ابى الحديد،ج 1،ص 177.
623- زندگى سياسى و مذهبى عمربن خطاب
،الكساندر مازاس فرانسوى ،انتشارات سيديان ،مهاباد ، ايران 1319.
624- برخى مى نويسند :عمر ، ام كلثوم دختر
على بن ابى طالب عليه السلام را نيز تزويج كرده است . نهاية الارب ، ج 4 ، ص 333.
اخبار شيعه چنين ازدواجى را نپذيرفته است . در اين باره ،ر.ك : راهبر اهل سنت به
مساله امامت ، ص 39 ،46.
625- نهاية الارب ، ج 4، ص 334. اين
نويسنده و نيز ابن عبدربه مى نويسند : ابولولو خود كشى كرد. العقد الفريد ، ج 4 ، ص
258. حال آن كه اين خبر در نزد شيعه بى اعتبار شناخته شده است .
626- ناگفته نماند كه مدت زمانى بعد ابو
عبيده را نيز بر كنار كرد و او مدتى كوتاه پس از آن ، به مرگ مشكوك در گذشت .
627- الطبقات الكبرى ، ج 7 ، ص 397 ،
تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 95.
628- الكامل فى التاريخ ، ج 2، ص 294
،مروج الذهب ، ج 1 ، ص 670.
629- مختصر تاريخ دمشق ،ج 10 ،ص 290
،اسدالغابة ،ج 2 ، ص 513.
630- مختصر تاريخ دمشق ، ج 5 ، ص 73 تاريخ
الاسلام ، عهد خلفاء الراشدين ، ص 121.
631- اسدالغابة ،ج 5 ، ص 60 و ج 6 ، ص 205
، الاصابة ،ج 3 ،ص 361.
632- ر. ك : معالم المدرستين ،ج 2 ،ص 352
- 356.
633- مروج الذهب ،ج 1 ، ص 677.
634- ر.ك :الموطا ،ج 2، ص 60.
635- ر.ك : معالم المدرستين ، ج 2، ص 352
،356.
636- در عصر عمر بن خطاب ، هرمزان و
ابولولو نيز از اين قانون معاف بودند. هرمزان در گذشته فرمانرواى شوشتر بود و عمر
در فتح ايران به مشورت او نيازمند بود. ابولولو نيز به سبب هنر و حرفه اى چند ،
نياز اهالى مدينه را بر طرف مى ساخت . ر.ك : مروج الذهب ، ج 2، ص 322 ،تاريخ
الخلفاء ،ص 133.
637- الاحكام السلطانية ،ص 200 شرح نهج
البلاغه ، ابن ابى الحديد ، ج 12 ، ص 214 ، كنزالعمال ،ج 5 ،ص 593.
638- تاريخ يعقوبى ،ج 2 ،ص 154. تاريخ
فخرى ،ص 114.
639- شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد ،ج
7 ، ص 37.
640- همان ، خطبه 205 ،ص 41.
641- در اين باره ، ر. ك : همان ،ج 12 ، ص
93 ، البداية و النهاية ،ج 8 ،ص 106 و 107 ،كنزالعمال ،ج 5 ، ص 239 ،سنن دارمى ،
ج 1 ، ص 85 ، سنن ابن ماجه ، ج 1، ص 16 ، المستدرك على الصحيحين ،ج 1، ص 102 ،تذكرة
الحفاظ ، ج 1، ص 6 و 7 ،مجمع الزوائد ، ج 1 ، ص 149 ،الغدير ، ج 6 ،ص 294 و 297.
642- سنن دارمى ، ج 1، ص 125 ، سنن ابى
داود ، ج 2، ص 126 ،مسند احمد ، ج 2، ص 167 ،207 و 216. المستدرك على الصحيحين ،ج 1
، ص 105 و 106.
643- دوره خلافت امام على عليه السلام و
عمر بن عبدالعزيز را بايد استثنا كرد. گر چه در دوره ابن عبدالعزيز همچنان برخى
محدويت ها ادامه داشت .
644- كنز العمال ،ج 5، ص 239.
645- ر. ك : همان ،ج 1، ص 292 ت المستدرك
على الصحيحين ،ج 1 ،ص 110 ،سنن ابن ماجه ،ج 1، ح 27 ،تذكرة الحفاظ ،ج 1، ص 7.
646- پاسخ اين پرسش را بعد از اين ذكر
خواهيم كرد.
647- المستدرك على الصحيحين ،ج 1 ، ص 202
،الطبقات الكبرى ، ج 6 ، ص 2 ، سنن دارمى ،ج 1، ص 85.
648- اين هر دو ظاهر مسلمان شده بودند.
649- نقش ائمه در احياى دين ، ج 6 ،ص 82
،99.
650- درباره ابوهريره ، ر. ك : ابوهريره و
احاديث ساختگى ،شرف الدين عاملى ، ترجمه نجفعلى ميرزايى ،مجله علوم حديث ، سال سوم
،ش 10.
651- نهاية الارب ، ج 4، ص 19.
652- همان ، ص 23.
653- همان .
654- همان ، ص 20.
655- همان ، ص 21.
656- همان ، ص 24.
657- صحيح مسلم ، ج 4، ص 97 ،سنن ابى داود
، ج 1 ، ص 119 ، مسند احمد ،ج 3 ، ص 12 ،39 و 56.
658- مسنداحمد ، ج 4، ص 421 ، وقعة صفين ،
ص 246.
659- العقد الفريد ، ج 4، ص 345.
660- كنز العمال ،ج 6،ص 88 ، مجمع الزوائد
، ج 7 ، ص 248.
661- تاريخ الامم و الملوك ، ج 11، ص 357
، شرح نهج البلاغة ، ج 2 ، ص 103 ، تذدكرة الخواص ، ص 115 ، نيز ، ر. ك : ميزان
الاعتدال ، ج 3، ص 311 ،مجمع الزوائد ، ج 8 ، ص 121.درباره نكوهش بنى اميه ، ر. ك :
المستدرك على الصحيحين ، ج 4 ، ص 479 و 480 ،كنزالعمال ،ج 1 ، ص 252 ،ج 6 ، ص 39
و 68 ، مجمع الزوائد ، ج 10 ، ص 71 ، حلية الاولياء ، ج 6 ، ص 293.
662- تهذيب التهذيب ، ج 2، ص 428 ،تاريخ
بغداد ، ج 12 ، ص 181 ، تاريخ الامم و الملوك ، ج 11، ص 357 ، شرح نهج البلاغه ،
ابن ابى الحديد ، ج 1، ص 348.
663- شرح نهج البلاغة ، ج 4 ، ص 63.
664- در اين باره در بحث استانداران و
فرماندهان خليفه دوم ، شواهد تاريخى اين اعتقاد خليفه را ذكر خواهيم كرد.
665- صحيح مسلم ، ج 1، ص 86 ،المستدرك على
الصحيحين ،ج 3، ص 126.
666- در اين باره ، ر.ك : سنن ترمذى ، ج
13 ، ص 167 ، كنز العمال ،ج 11، ص 599 ،خصائص اميرالمومنين عليه السلام ، ص 19
،صحيح بخارى ،ج 5، ص 141 ، سنن ابن ماجه ،ج 1، ص 44،حديث 119.
667- تاريخ مدينة دمشق ،ترجمة الامام على
عليه السلام ج 2 ، ص 185 ، حديث 664 ،ميزان الاعتدال ،ج 1 ، ص 536 ،ش 2007 ،البداية
و النهاية ،ج 7 ،ص 355 ت المستدرك على الصحيحين ، ج 3 ، ص 130.
668- مجمع الزوائد ،ج 9 ،ص 135 ، تاريخ
بغداد ، ج 14 ، ص 321 ،ش 7643 ، المناقب ، خطيب خوارزمى ، ص 223 ،سنن ترمذى ،ج 13
، ص 166 ،حديث 3.
669- شرح نهج البلاغة ، ابن ابى الحديد ،ج
4 ، ص 73 ،بررسى رجال صحيحين ،ج 1 ، ص 45 ، 46.
670- مسند احمد ، ج 5،ص 410
671- برادر رضاعى عثمان بن عفان و والى وى
در كوفه .
672- اسراء / 60.
673- مائده 67.
674- مائده 55.
675- توبه ، 119
676- اينك در بيشتر تفاسير اهل سنت ، در
تفسير همين آيات ، احاديثى هست كه تاييد كننده همين نظر است .
677- ذاريات 1
678- زمانى كه خرما را از خوشه جدا مى
سازند از خوشه خشك آن براى جارو كردن و مانند آن استفاده مى كنند.
679- تفسير ابن كثير ،ج 4 ، ص 232
،الاتقان ،ج 2 ،ص 4 ، تفسير قرطبى ، ج 18 ،ص 29 ، نقش ائمه در احياى دين ، ج 6 ، ص
117 و 118.
680- الدر المنثور ،ج 6 ، ص 317 ،
المستدرك على الصحيحين ،ج 2 ،ص 514 ،تفسير طبرى ، ج 3، ص 138 ، تاريخ ابن كثير ،
ج 4 ، ص 473 ،الاتقان ، ج 1 ، ص 115.
