تذكر چند نكته

1. از منظر جهان‏بينى توحيدى، انسان مسافرى است كه رهسپار لقاى خداوند سبحان است. او در اين سير، عوالمى را پيموده تا به عالم طبيعت و نشئه دنيا، كه به تعبير عارفان «صف‏النعال‏»، يعنى «كفش كن‏» كاخ با عظمت آفرينش است، رسيده:

«لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم ثم رددناه اسفل سافلين‏» ⁽¹⁾

و عوالمى را در پيش رو دارد، تا به لقاى مهر و جمال يا قهر و جلال پروردگار سبحان برسد:

«يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه‏» ⁽²⁾ .

سفر مزبور كه سير به سوى «مكانت‏برتر» است، نه «مكان بالاتر»، و مسافت و مسير آن در نهان و نهاد آدمى است، نه در بيرون هستى او، منازل و مراحلى دارد كه سالكان واصل و پيشگامان تهذيب نفس از آن به «منازل سائران‏» يا «مقامات عارفان‏» و يا «مراحل و منازل سير و سلوك‏» ياد مى‏كنند و محور تنظيم مراحل مزبور نيز يا مشاهده سالكان واصلى است كه سفرنامه سلوكى خود را تدوين كرده‏اند، و يا استقراء و استحسان آنان است. همچنين سير مزبور موانعى دارد كه سالكان بايد پس از شناسايى آنها و آشنايى با راه مانع‏زدايى، آنها را از سر راه برداشته، پس از «تخليه‏» حرم هستى خويش از «رذايل اخلاقى‏»، كه همان موانع سير به سوى خداست، به «تحليه‏» آن به فضايل كه همان سير در مراحل اين سفر است، بپردازند.

از اين رو در بخش يكم كتاب حاضر، موانع نظرى و عملى سير و سلوك، بررسى شده و به راههاى مانع‏زدايى نيز به اجمال اشاره شده است. سپس، در بخش دوم بر اساس ترتيب كتاب «اوصاف الاشراف‏» خواجه نصيرالدين طوسى (قدس سره)، مراحل مانع‏زدايى از سير و سلوك، تشريح شده و سرانجام در سومين بخش، مقامات عارفان و مراحل سير و سلوك تبيين شده است.

2. مباحث ارزشمند اين كتاب، محصول درسهاى تفسير موضوعى حكيم متاله و مفسر ژرف‏انديش قرآن كريم، حضرت آية الله جوادى آملى (دامت‏بركاته العاليه) است كه در جمع دانشجويان محترم دانشگاههاى سراسر كشور و ساير اقشار مردمى ملاقات‏كننده با معظم له، در مركز تحقيقاتى اسراء (در شهر مقدس قم) مطرح شده و ابتدا، از سيماى جمهورى اسلامى ايران پخش، و مورد استفاده شيفتگان معارف و اسرار قرآنى قرار گرفته است و اكنون، پس از تنظيم و ويرايش، توسط «مركز نشر اسراء» منتشر مى‏شود.

3. مباحث اين كتاب بخشى از بحثهاى «اخلاق در قرآن‏» است كه در مرحله تنظيم، به دو بخش تقسيم شد: بخشى كه بيشتر صبغه مباحث «فلسفه اخلاق‏» و «فلسفه علم اخلاق‏» داشت، در جلد دهم تفسير موضوعى با عنوان «مبادى اخلاق در قرآن‏» آمده و بخشى كه بيشتر، صبغه مباحث اخلاقى داشت‏با عنوان «مراحل اخلاق در قرآن‏» در اين جلد آمده است.

4. به استثناى نكات تكميلى بحثهاى توكل (در ص 370) و فنا (در ص 404) كه از آثار قلمى حضرت استاد (مد ظله العالى) است، ساير مباحث اثر گفتارى معظم‏له است كه پس از تنظيم و ويرايش، به قرآن‏پژوهان محترم ارايه مى‏گردد. گرچه كوشش شده است تا از حالت گفتارى مباحث كاسته شود، ليكن هنوز صبغه گفتارى در برخى موارد مشهود است.

5. در اغلب مباحث كتاب، زمينه غنى‏سازى بحثها وجود داشت، ليكن براى اين كه به لحاظ كمى، حجم مطالب از ميزان كنونى آن فراتر نرود و به لحاظ كيفى نيز، از دسترس فهم و استفاده عموم قرآن پژوهان محترم خارج نگردد، اين كار صورت نپذيرفت و تنها، مباحث موجود، آماده نشر گرديد. شيفتگان مباحث قرآنى مى‏توانند در هر مبحث، به تفسير «تسنيم‏» (تفسير ترتيبى حضرت استاد مد ظله العالى) مراجعه كنند.

6. ترجمه خالص و دقيق آيات و روايات فراوانى كه مورد استناد و استشهاد قرار گرفته است، در اغلب موارد ارايه نشده و تنها به شرح مختصر آنها بسنده شده است. در برخى موارد نيز ترجمه و شرح به صورت مزجى ارايه شده است.

7. اخلاق از علوم جزئى برهانى است كه زيرمجموعه فلسفه الهى محسوب مى‏شود و اثبات وجود موضوع و نيز تبيين برخى از مبادى مهم تصديقى خود را از الهيات فلسفه استنباط مى‏كند، و از طرف ديگر، عرفان فوق فلسفه كلى است (به شرحى كه در نكات تكميلى پايان كتاب تدوين شد) از اين رو اگر برخى از منازل، يا آثار توحيد، اتحاد، وحدت، فنا و بقاى بعد از فنا، همتاى هم و يا مكرر به نظر آيد، با رجوع به تفاوت فن اخلاق و فن عرفان كه در پايان كتاب حاضر، ياد شده است، معلوم مى‏شود كه آنچه را «سالك متخلق‏» مى‏يابد با آنچه كه «سالك عارف‏» مشاهده مى‏كند، همان امتيازى را دارد كه اخلاق و عرفان برابر آن از يكديگر ممتازند، توضيح بيشتر را با تدبر وافى در نكات تكميلى پايان كتاب حاضر مى‏توان يافت.

1. سوره تين، آيات 4 5.

2. سوره انشقاق، آيه 6.